الذریعة الی تصانیف الشیعة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | آقا بزرگ تهرانی (متوفای ۱۳۸۹ ق) |
| موضوع | کتابشناسی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲۵ جلد |
| نسخه الکترونیکی | https://lib.eshia.ir/71602 |
الذَریعَة الی تَصانیف الشیعة مشهور به الذریعة کتابشناسی شیعه به زبان عربی، نوشته آقابزرگ تهرانی است. این مجموعه ۲۵ جلدی به صورت الفبایی تدوین شده، شامل بیش از یازده هزار صفحه است و در آن بیش از ۵۳ هزار کتاب تألیفی و ترجمه از علمای شیعه در موضوع‌های گوناگون معرفی شده است. آقابزرگ در جمع‌آوری این مجموعه، از منابع فهرست‌نگاریِ نخستین شیعه مثل فهرست شیخ طوسی، فهرست نجاشی، و فهرست العلماء استفاده کرده است. او افزون بر این منابع، از فهرست کتابخانه‌های گوناگون نیز سود برده و گاه به آثار چاپی و خطی که خود مشاهده و مطالعه کرده و همچنین به آنچه از افراد مورد اعتماد شنیده، استناد کرده است.
چاپ و نشر این مجموعه در قم و نجف بیش از ۴۰ سال طول کشید و چند جلد آن بعد از درگذشت مؤلف منتشر شد. پس از انتشار، بر این مجموعه یک جلد دیگر افزوده شده که می‌توان آن را اولین مستدرک الذریعه در نظر گرفت. در این جلد برخی از آثاری که در الذریعه نیست گردآمده است.
الذریعه فراتر از یک دائرة المعارف کتاب‌شناختی است و آقابزرگ علاوه بر جمع‌آوری میراث مکتوب شیعه، مقالاتی تحقیقی نیز در کتاب نگاشته است.
نویسنده
آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‌شناس شیعه، آثار متعددی نگاشته که مهمترین آنها الذریعة الی تصانیف الشیعة و طبقات اعلام الشیعة است. طبقات، دائرة‌المعارفی در شرح احوال و آثار عالمان و رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم هجری است. آقابزرگ پس از بیماری طولانی در نجف درگذشت و طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.[۱]
محتوا و ساختار
الذریعة، کتابشناسی عظیمی درباره آثار شیعه است و نیز شمار اندکی از آثار مؤلفان اهل‌سنت که درباره شیعه کتاب نوشته‌اند. این اثر به معرفی ۵۳ هزار و ۵۱۰ کتاب تألیفی، تصنیفی و ترجمه‌شده به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، اردو و گجراتی در موضوع‌های گوناگون می‌پردازد.[۲]
این مجموعه بر اساس حروف الفبا ترتیب یافته و کتاب‌های شیعه در فاصله زمانی قرن اول تا ۱۳۷۰ق (چهارده قرن) در آن گردآمده است.[۳]شروع نگارش این اثر به گفته نویسنده کتاب، در ۲۵ ذی‌القعده سال ۱۳۲۹ق بوده است.[۴]مجلدات این مجموعه به صورت خطی در ۶ جلد و به صورت چاپی در ۳۰ جلد منتشر شده است. ۵ جلد پایانی آن مستدرکات الذریعه به شمار می‌آیند. آغاز کتاب «باب الالف» است و نخستین کتاب معرفی‌شده در آن «آب حيات» است که رساله مختصری درباره اصول دین نوشته محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (درگذشت:۱۲۶۳ق) است.[۵] آخرین کتاب معرفی‌شده در الذریعه «یهودی سرگردان»[یادداشت ۱] نوشته لاوژون‌سو فرانسوی است که حسین قلی مستعان آن را به فارسی ترجمه کرده است و در سال ۱۳۰۸ش در ۵ جلد در تهران چاپ شده است.[۶]
انگیزه تألیف و نامگذاری کتاب
به گفته علینقی منزوی، فرزند آقابزرگ تهرانی، یکی از انگیزه‌های تالیف الذریعة، پاسخگویی به ادعای جرجی زیدان در کتاب «تاریخ آداب اللغة العربیة» بوده است. جرجی زیدان در کتاب خود تصریح کرده که در قرون نخست اسلامی، فقهای نامدار در خور ذکری از میان شیعیان به ظهور نرسیده است. پس از این ادعای جرجی زیدان، سید حسن صدر، محمدحسین کاشف الغطا و آقابزرگ تهرانی از علمای شیعه با تألیف آثاری در پی پاسخگویی به وی برآمدند.
آقابزرگ تهرانی در مقدمه چاپ نخست الذریعة که در چاپ‌های بعدی در تهران و بیروت حذف شده است،[۷] نکاتی درباره دلایل نوشتن الذریعة ذکر کرده است؛ از جمله انس دیرینه با تألیفات دانشمندان شیعه و توجه به اینکه فقط اندکی از این تألیفات مشهور و متداول بوده و بیشتر آنها در دست فراموشی و نابودی بوده‌اند.[۸] وی همچنین مهمترین کتابشناسی متأخر مسلمانان که کشف الظنون، نوشته حاجی خلیفه بوده را دچار ضعف و نقص می‌دانسته و از همین رو به تألیف الذریعه اهتمام ورزیده است. او همچنین تشویق‌های سید حسن صدر را هم در نوشتن الذریعه مؤثر دانسته است.[۹]
نام الذریعة الی تصانیف الشیعة، را به تصریح آقابزرگ تهرانی، سید حسن صدر، پس از مطالعه و تحسین کتاب بر آن نهاده است.[۱۰] جلد اول کتاب الذریعة در عراق چاپ شد، اما به خواست وزارت فرهنگ عراق، ۶ ماه از انتشار آن جلوگیری شد.[۱۱] به همین علت، بقیه مجلدات الذریعة در تهران و تعداد کمی از آنها در نجف انتشار یافت. آقابزرگ تهرانی، پیش از انتشار بیستمین جلد کتاب خود درگذشت.[۱۲] انتشار کتاب الذریعة، بیش از ۴۰ سال به طول انجامید.[۱۳]
مُستَدرَکات
عبدالعزیز طباطبایی پس از فوت آقابزرگ، مستدرکی (کتابی برای رفع نواقص و کاستی‌های کتاب اصلی) برای الذریعه تنظیم کرد و در آن به تصحیح خطاهای این کتاب پرداخت. همچنین آن دسته از عنوان‌هایی را که مؤلف از آن غافل شده بود، بر این مجموعه افزود. افراد دیگری از جمله عبدالحسین حایری و سید محمدعلی روضاتی نیز استدراکاتی بر حاشیه‌های الذریعه نگاشته‌اند که چاپ نشده است.[۱۴]
محمد طباطبایی بهبهانی نیز پس از آشنایی با کار عبدالحسین حایری در ثبت و توضیح عناوینی که در الذریعه وجود نداشت، هر گاه به عنوان تازه‌ای از تألیفات عالمان شیعه می‌رسید، آن را در حاشیه الذریعه با ذکر توضیح کوتاهی ثبت می‌کرد. عناوین ذکر شده توسط او همراه با آنچه که حایری نگاشته بود، به حدود ۵۰۰ عنوان رسید. فهرستی از این کتاب‌ها با عنوان الشریعة الی استدراک الذریعة چاپ شد.[۱۵]
منابع استفاده شده در الذریعه
آقابزرگ در تالیف الذریعة از فهرست‌هایی که در آن زمان از کتاب‌های شیعه در دسترس داشت، استفاده نموده که برخی از آنها عبارتند از:
- فهرست ابوجعفر طوسی
- فهرست ابوالعباس نجاشی
- فهرست العلماء، اثر ابن شهر آشوب مازندرانی
- امل الآمل، اثر شیخ حر عاملی
- خاتمة المستدرک، اثر شیخ میرزا حسین نوری
او افزون بر این منابع از فهرست کتابخانه‌های گوناگون و نیز مشاهده و مطالعه آثار چاپی و خطی سود برده و گاهی هم به آنچه از افراد مورد اعتماد شنیده، استناد کرده است. منابعی که مولف استفاده نموده، شامل کتابخانه‌های شخصی و عمومی، بررسی کتاب‌های رجال، تاریخ و تذکره‌ها، فهرست کتابخانه‌ها و فهرست‌های دست‌نویس اهل فضل و دانش بوده است.
تفسیرها و حاشیه‌ها
الذریعة، توسط برخی از نویسندگان، موضوع‌بندی و فهرست‌نویسی شده است؛ از این جمله‌اند آثاری از قبیل:
- تبویب الذریعة الی تصانیف الشیعة؛ نوشته احمد دیباجی اصفهانی (از بستگان سببی آقابزرگ تهرانی) که در سال ۱۳۵۲ش در تهران چاپ شده، کتاب‌های موجود در الذریعه را بر اساس موضوعاتی چون اخلاقیات، ادبیات، دعاها، اصول دین و... تقسیم کرده است.
- فهرس اعلام الذریعة الی تصانیف الشیعة، زیرنظر علینقی منزوی، فرزند آقابزرگ، در سال ۱۳۷۷ش توسط مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران منتشر شده است.
- معجم مولفی الشیعة، نوشته علی فاضل قائینی نجفی، از سوی وزارت ارشاد اسلامی در سال ۱۴۰۵ق در تهران چاپ شده است.
- الشریعة الی استدراک الذریعة، نوشته سید محمد طباطبایی بهبهانی، در سال ۱۳۸۳ش از سوی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی چاپ شده است.
نقدها
الذریعة، با آنکه مورد تحسین بسیاری از عالمان قرار گرفته،[۱۶] پس از انتشار با نقدهایی روبه‌رو شده است. نخستین نقدها و اشکالات را خود نویسنده یعنی آقابزرگ تهرانی در مجلدات بعدی و نیز در کتاب طبقات اعلام الشیعه بر اثر خود وارد کرد.[۱۷]
در مجله کتاب ماه دین مقاله‌ای با عنوان نقد ذریعه با ذریعه منتشر شده است که ۵۷ مورد از مطالب الذریعه را با تکیه بر مطالب الذریعه نقد کرده است. در واقع نویسنده مقاله با تکیه بر ناسازگاری‌های متن الذریعه در جلدهای مختلف اشکالاتی را بر کتاب وارد کرده است.[۱۸] و تصریح می‌کند که این اشکالات غیر از اشکالاتی است که خود نویسنده متوجه شده و در جلدهای بعدی جبران کرده است.[۱۹]
رضا مختاری کتاب‌شناس و پژوهشگر نیز در کتاب طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه فصلی را به نقدهای وارد بر الذریعه اختصاص داده است. نقدهایی مثل وجود کتاب‌هایی با نویسندگان غیر شیعه و حتی کتاب‌هایی نامرتبط به مفاهیم دینی مثل کتاب «فاطمه ارّه»، ذکر نکردن همه آثار شیعه مثل الارکان فی الفقه اثر شیخ مفید و چندین رساله فقهی درباره مسئله غنا و موسیقی، ذکر نکردن مشخصات کامل و نسخه‌های کتاب‌ها، اشتباهاتی در تاریخ وفات و تولد نویسندگان مثل سال شهادت شهید ثانی، اشتباه در نام برخی کتاب‌ها، استناد کتاب به نویسنده‌ای که اثر از او نیست، تکرار یک کتاب با عناوین مختلف که مختاری تعدادی از آنها را ذکر کرده است.[۲۰] البته مختاری تصریح می‌کند که بسیاری از این اشکالات ناشی از منابعی است که آقابزرگ به آنها مراجعه کرده و نیز تأکید می‌کند که برخی از این اشتباهات در مجلدات بعدی الذریعه تذکر داده شده و اصلاح شده‌اند.[۲۱]
پانویس
- ↑ موسوی بجنوردی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش، ص۴۵۶.
- ↑ روغنی، کتابشناسی گزیده توصیفی تاریخ و تمدن ملل اسلامی، ۱۳۸۲ش، ص۱۶۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۲۹۶.
- ↑ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۳۰۸.
- ↑ طباطبایی، «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، ص۸۰۳.
- ↑ طباطبایی، «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، ص۸۰۲.
- ↑ طباطبایی، «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، ص۸۰۲.
- ↑ حسینی جلالی، زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی، ۱۳۸۲ش، ص۹۸.
- ↑ منزوی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، ص۲۵۰.
- ↑ فکرت، مصنفات شیعه، ۱۳۷۲ش، مقدمه، ص۸-۹.
- ↑ منزوی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، ص۲۵۰.
- ↑ طباطبایی بهبهانی، الشریعه الی استدراک الذریعه، ۱۳۸۸ش، ص۱۳-۱۶.
- ↑ طباطبایی بهبهانی، الشریعه الی استدراک الذریعه، ۱۳۸۳ش، ص۱۳-۱۶.
- ↑ مختاری، «ستیغ پژوهش در پژوهش ستیغ»، ص۶۷۴-۶۷۸.
- ↑ مختاری، طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه، ۱۳۷۶، ص۸۸
- ↑ فاطمی، نقد ذریعه با ذریعه، ص ۳۸-۴۴
- ↑ فاطمی، نقد ذریعه با ذریعه، ص ۳۸
- ↑ مختاری، طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه، ۱۳۷۶، ص ۵۷-۸۸
- ↑ مختاری، طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه، ۱۳۷۶، ص۸۸
یادداشت
- ↑ به فرانسوی Le Juif errant
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- حسینی جلالی، محمدحسین، زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، برگردان سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- روغنی، شهره، کتابشناسی گزیده توصیفی تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- طباطبایی بهبهانی، محمد، الشریعه الی استدراک الذریعه، تهران، نشر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- طباطبایی، سید کاظم و علّیه رضاداد و اسماعیل باغستانی، «الذریعة الی تصانیف الشیعة»، در دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- فاطمی، سید حسن، نقد ذریعه با ذریعه، مندرج در ماهنامه کتاب ماه دین، شماره ۴۹-۵۰، آبان و آذر ۱۳۸۰ش.
- فکرت، محمدآصف، مصنفات شیعه ترجمه و تلخيص الذريعه الی تصانيف الشيعه، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- مختاری، رضا، «ستیغ پژوهش در پژوهش ستیغ»، در کتاب نقد و نقد کتاب، تهران، مؤسسه خانه کتاب، ۱۳۸۶ش.
- مختاری، رضا، طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه، مرکز بررسی‌های اسلامی الغدیر، قم، ۱۳۷۶ش.
- منزوی، علینقی، الذریعة و آقا بزرگ تهرانی، در مجله آینده، سال ششم، شماره‌های ۳ و ۴، خرداد و تیر ۱۳۵۹ش.
- موسوی بجنوردی، محمدکاظم، «آقا بزرگ تهرانی»، در دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
پیوند به بیرون
- مدخل کتاب الذریعة در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
- مدخل کتاب الذریعة در دانشنامه جهان اسلام
- متن کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعة