جواهر الفقه (کتاب)

از ویکی شیعه
جواهر الفقه
اطلاعات کتاب
نویسندهعبدالعزیز حلبی (۴۸۱ق)
موضوعفقه استدالالی- موضوعات مختلف فقهی
زبانعربی
مجموعه۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشردفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
تاریخ نشر۱۴۱۱ق


جَواهرُ الفِقه کتابی به زبان عربی، در زمینه فقه استدالالی با موضوعات مختلف فقهی، نوشته عبدالعزیز حلبی معروف به قاضی ابن‌بَرّاج، فقیه و قاضی شیعه در قرن پنجم هجری. ابن‌براج در این کتاب ۸۳۹ مسئله فقهی را به صورت پرسش و پاسخ بحث کرده است. او در این کتاب از نظرات شیخ طوسی در کتاب مبسوط و سید مرتضی تأثیر پذیرفته است. جواهر الفقه بعد از کتاب مبسوط شیخ طوسی اولین کتابی است که توسط عالمان امامیه به صورت پرسش و پاسخ و به ترتیب ابواب فقهی نگاشته شد و زمینه‌ساز نگارش آثار بعدی قرار گرفت. این کتاب در ۳۸ فصل باب‌بندی شده و توسط ناشران مختلف انتشار یافته است.

اهمیت و جایگاه

کتاب جواهر الفقه نوشته عبدالعزیز حلبی معروف به ابن‌بَراج، فقیه و قاضی شیعه در قرن پنجم قمری است.[۱] آقابزرگ تهرانی‏ (متوفای ۱۳۸۹ق) کتاب‌شناس شیعه، این کتاب را به جواهرٌ فی الفروعِ[۲] و عبدالله افندی به جواهر[۳] معروف دانسته‌اند. بنا به گفته محمدابراهیم جناتی از فقهای شیعه کتاب جواهر الفقه بعد از کتاب مبسوط اولین کتابی است که به صورت پرسش و پاسخ[۴] و به زبان عربی[۵] نوشته شده است. از عبارت مؤلف برمی‌آید که این کتاب قبل از کتاب المُهَذَّب (تاریخ تقریبی نگارش المهذب: ۴۶۷ق)[۶] نوشته شده است، چرا که وی در این کتاب می‌نویسد: «ما در کتاب جواهر الفقه به نظر قوی اشاره کردیم».[۷] جعفر سبحانی از فقهای شیعه احتمال داده است که جواهر الفقه، رساله عملیه‌ای برای مردم شام بوده باشد.[۸]

جواهر الفقه از جمله کتاب‌های فقهی است که فقیهانی مانند ابن‌ادریس حلی در السرائر،[۹] علامه حلی در مختلف الشیعة،[۱۰] و فخرالمحققین حلی در ایضاح الفوائد[۱۱] به آن اشاره نموده‌اند. سید ابن طاووس در کتاب أجْوِبَةُ مسائل( أجوبة مسائل و رسائل في مختلف فنون المعرفة‌)نظر ابن‌بَرّاج در برخی از مسائل را دقیق و تحقیق شده توصیف کرده است.[۱۲]

محمدباقر مجلسی این کتاب را در فهرست کتاب‌های مورد اعتماد خود ذکر کرده[۱۳] و آن را در نهایت اعتبار دانسته است.[۱۴] بنابه گفته عبدالله افندی در کتاب ریاض العلماء، ابن‌براج در این کتاب مسائل ارزنده و پاسخ‌های موجز و پرمعنا را که مورد انتخابش بوده یادآوری کرده است.[۱۵] به گفته جعفر سبحانی، بعضی از شاگردان محقق کرکی جواهر الفقه را در زمره کتاب‌های نفیس برشمرده‌اند.[۱۶]

ساختار و روش

مؤلف در مقدمه کوتاه کتاب درباره علت نامگذاری کتاب به جواهر الفقه (گوهرهای فقه) گفته که چون مسائل مطرح شده زیبا و پاسخ‌هایش برگزیده و مختصر است، کتاب مانند باغ زیبایی شده که توجه تماشاگر را به خود جلب می‌کند. روش وی بر مختصر بودن مباحث و دوری از تفصیل[۱۷] و به صورت پرسش و پاسخ است،[۱۸] با این حال، برخی از مباحث مانند مسئله اول باب طهارت را به‌صورت مفصّل نوشته است.[۱۹]

سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (متوفای ۱۳۳۷ق) می‌گوید مسائل مطرح‌شده در کتاب جواهر الفقه ناظر به اتفاقاتی است که برای مردم روی داده و حکم شرعی آن را در مجموعه‌های فقهی نیافته‌اند و از این رو به فقیهان مراجعه و استفتا می‌نموده‌اند.[۲۰][یادداشت ۱] اما کریمی جهرمی از اساتید فقه و اصول حوزه علمیه قم معتقد است که در واقع پرسشی از سوی کسی مطرح نشده و این روش تنها به‌عنوان روشی آسان برای آموزش به کار رفته است.[۲۱]

با وجود مختصر بودن کتاب، مؤلف در مواردی به آیات قرآن،[۲۲] روايات،[۲۳] و اصول عملیه[۲۴] و اجماع[۲۵] استناد نموده و همچنین در موارد متعددی نظرات سید مرتضی[۲۶] و شیخ طوسی[۲۷] را نقل کرده است.

مکارم شیرازی از فقهای شیعه، دسته‌بندی کتاب جواهر الفقه را برگرفته از دسته‌بندی شیخ کلینی در کتاب کافی(فروع کافی)، همراه با تفاوتی مختصر می‌داند[۲۸][یادداشت ۲] و سید حسن امین نویسنده و مورخ لبنانی (۱۹۰۸-۲۰۰۲م) آن را برگرفته از دسته‌بندی شیخ طوسی می‌داند.[۲۹]

محتوا

ابن‌براج ۸۳۹ مسئله فقهی در ضمن ۳۸ فصل و به تریب زیر مرتب کرده است:

نسخه‌شناسی و انتشار

نسخه‌های متعددی از کتاب جواهر الفقه در دسترس است. عبدالله افندی (متوفای۱۱۳۰ق) در کتاب ریاض العلماء گفته است که نسخه‌ای از کتاب جواهر الفقه را در ساری و نسخه‌ای دیگری از آن را در اصفهان و نزد فاضل هندی مشاهده کرده‌ است.[۳۱] بر اساس گزارش آقابزرگ تهرانی، نسخه قدیمی از این کتاب که احتمال دارد با خط ابن‌ادریس حلی باشد، در کتابخانه امین آل‌حاج‌کاظم در کاظمین وجود داشت.[۳۲] وی همچنین می‌نویسد نسخه دیگری از آن با اجازه قطب‌الدین راوندی و خط فرزندش حسین راوندی، در کتابخانه محمد سماوی نجفی وجود دارد که در سال ۶۱۸ق نسخه‌برداری شده است.[۳۳]

تصحیح و انتشار

کتاب جواهر الفقه نخستین بار در سال ۱۲۷۶ق[۳۴] در ضمن کتاب جوامع الفقهیه چاپ شد[۳۵] و بعدها در سال ۱۴۱۱ق با تحقیق و تصحیح ابراهیم بهادری و با نظارت جعفر سبحانی از فقهای شیعه به چاپ رسید[۳۶] که برای تصحیح و تحقیق آن علاوه بر نسخه جوامع الفقهیه، از دو نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی و نسخه کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی استفاده شد.[۳۷] همچنین این کتاب توسط مؤسسه مطبوعات دینی[۳۸] و انتشارات جهان در تهران نیز منتشر شده است.[۳۹]

پانویس

  1. افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۴۳.
  2. آقابزرگ تهرانی‏، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۵۶.
  3. افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۴۳.
  4. جناتی، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، بی‌تا، ص۲۳۱.
  5. طباطبایی یزدی، سؤال و جواب، ۱۴۱۵ق، مقدمه، ص۷.
  6. ابن‌براج طرابلسی، المهذب، ۱۴۰۶ق، مقدمه ج۱، ص۴۸.
  7. ابن‌براج طرابلسی، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۳.
  8. سبحانی، تذکرة الأعیان، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۵.
  9. ابن‌ادریس حلّی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۳۶.
  10. علامه حلّی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۲۱۴.
  11. فخر المحققین حلّی، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۴۳۹.
  12. سید ابن طاووس، أجوبة مسائل، ۱۴۲۹ق، ص۴۷۳-۴۷۴.
  13. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۰.
  14. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۸.
  15. افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۴۳.
  16. سبحانی، تذکرة الأعیان، بی‌تا، ج۱، ص۷۸.
  17. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۷.
  18. جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴، جعفری، هدایة الطالب‏، ۱۴۲۸ق، ص۸۰.
  19. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۵-۷.
  20. طباطبایی یزدی، سؤال و جواب، ۱۴۱۵ق، مقدمه، ص۷.
  21. کریمی جهرمی، مقدمه بر مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸.
  22. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۱۸.
  23. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۵.
  24. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۲۷.
  25. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۱۴.
  26. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۸ و ص۱۴.
  27. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۶ و ص۱۸۵.
  28. مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ص۴۵۰.
  29. امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۸۶.
  30. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ص۲۷۳-۲۸۵.
  31. افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۴۳.
  32. آقابزرگ تهرانی‏، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۵۷.
  33. آقابزرگ تهرانی‏، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۵۷.
  34. آقابزرگ تهرانی‏، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۵۷.
  35. سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ۱۴۱۰ق، ج‏۱، ص۴۵.
  36. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، مقدمه، ص۲-۳.
  37. ابن‌براج طرابلسی، جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، مقدمه، ص۱۹.
  38. صالحیه، معجم الشامل للتراث العربی المطبوع‏، ۱۹۹۲م، ج۱، ص۱۶۳.‏
  39. رفاعی، معجم المطبوعات العربیة فی إیران‏، ۱۴۱۴ق، ص۴۸۳.

یادداشت

  1. سخن ابن براج در مقدمه کتاب این است: لأننى اعتمدت فيه ذكر المسائل المستحسنة والأجوبة الموجزة المنتخبة. این عبارت می‌تواند بیانگر نظر صاحب عروه باشد و نیز می‌تواند بیانگر این باشد که ابن براج فتاوای فقهی‌اش را درقالب سؤال وجواب مطرح ساخته است.جواهر الفقه، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴.
  2. ابواب کلی کافی عبارتند از: عبادات، معیشت، نکاح، وصایا و مواریث، حدود و ديات و قضا و شهادات، هر یک با زیرمجموعه‌های مرتبط با خود.(دائرة المعارف فقه مقارن، ج۱، ص۴۴۹-۴۵۰)

منابع

  • آقابزرگ تهرانی‏، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، احمد بن محمد حسینی، لبنان، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
  • ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، تحقیق حسن بن احمد موسوی و ابوالحسن ابن مسیح، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
  • ابن‌براج طرابلسی، قاضی عبد العزیز، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
  • ابن‌براج طرابلسی، قاضی عبد العزیز، و محمد بن حسن طوسی، جواهر الفقه (العقائد الجعفریة)، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
  • افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ‏، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به‌اهتمام سید محمود مرعشی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی‏، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
  • امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
  • سبحانی تبریزی، جعفر، تذکرة الأعیان، تحقیق گروه پژوهش مؤسسه امام صادق(ع)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، بی‌تا.
  • جعفری، عبدالسلام کاظم‏، هدایة الطالب إلی مصادر کتاب المکاسب‏، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
  • حسینی عمیدی، سید عمیدالدین بن محمد اعرج، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، تحقیق محیی‌الدین واعظی و حاج کمال کاتب و جلال اسدی، قم، ‌دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
  • رفاعی، عبد الجبار، معجم المطبوعات العربیة فی إیران‏، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات‏، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
  • سرکیس، یوسف الیان‏، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
  • سید ابن طاووس، رضی الدین علی، أجوبة مسائل و رسائل فی مختلف فنون المعرفة، تحقیق سید محمدمهدی موسوی خرسان، قم، ‌دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
  • جناتی شاهرودی، محمد ابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، بی‌جا، بی‌تا.
  • صالحیه، محمد عیسی، معجم الشامل للتراث العربی المطبوع‏، قاهره، المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، چاپ اول، ۱۹۹۲م‏.

سایر نویسندگان : گردآورنده: استادی، رضا - گردآورنده: محقق داماد، مصطفی - محقق: مدنی بجستانی، محمود - محقق: وحدتی شبیری، حسن - نويسنده: یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم -

  • طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، سؤال و جواب، گردآوری رضا استادی و سید مصطفی محقق داماد ، تحقیق محمود مدنی بجستانی و سید حسن وحدتی شبیری، تهران، مرکز نشر العلوم الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
  • علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
  • فخر المحققین حلّی، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، تحقیق و تصحیح سید حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم، ‌مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۸۷ق.
  • کریمی جهرمی، علی، «مقدمه بر مجمع المسائل»، در مجمع المسائل، نوشته سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، تحقیق علی کریمی جهرمی و علی ثابتی همدانی و علی نیری همدانی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، دائرة‌المعارف فقه مقارن، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
  • نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.