مُؤتَمَر علماء بغداد (گردهم‌آیی علمای بغداد) کتابی منسوب به مُقاتِل بن عَطیّه (درگذشته ۵۰۵ق) درباره مناظره گروهی از عالمان شیعه و سنی نزد ملکشاه سلجوقی در قرن پنجم هجری است. در این مناظره، برخی از اختلافات اعتقادی شیعه و اهل سنت مورد بررسی قرار گرفته است. بنا بر آنچه نویسنده کتاب گزارش کرده، ملکشاه و گروهی از عالمان و مسئولان لشکری و کشوری در پایان مناظره شیعه می‌شوند.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | محاورة حول الإمامة و الخلافة بین عباسی و علوی |
| نویسنده | منسوب به مُقاتِل بن عطیه |
| تاریخ نگارش | قرن پنجم قمری |
| موضوع | اعتقادات شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | کنفرانس دانشمندان بغداد |
| مترجم | سید هدایت‌الله متسرحمی و دیگران |
| نسخه الکترونیکی | مؤتمر علماء البغداد کنفرانس دانشمندان بغداد |
نسخه خطی کتاب، اولین بار در کتابخانه‌ای در هند مشاهده شد و بارها در هند، لبنان، ایران و مصر، تجدید چاپ شد. ترجمه‌های متعددی از این کتاب در ایران به چاپ رسیده است.
ماجرای نگارش
مُؤتَمَر علماء بغداد کتابی است منسوب به مُقاتِل بن عَطیه که از گردهم‌آیی و مناظره گروهی از عالمان شیعی و سنی نزد ملکشاه(از پادشاهان سلجوقی) در سال ۴۸۵ق گزارش می‌دهد.[۱]
به گزارش نویسنده کتاب، روزی یکی از عالمان اهل سنت، نزد ملکشاه به بدگویی و استهزای حسین بن علی علوی (از عالمان شیعه امامیه) پرداخت و شیعیان را گمراه و کافر خواند. ملکشاه سلجوقی متعجب شد و وزیرش خواجه نظام الملک را فراخواند و به او دستور داد تا جلسه‌ای متشکل از عالمان شیعه و سنی برپا کند تا از طریق مناظره، حقیقت روشن شود و شیعیان هدایت گردند. خواجه نظام‌الملک به سبب پرهیز از شعله‌ور شدن اختلاف، از تشکیل جلسه طفره می‌رفت اما به سبب اصرار شاه، جلسه‌ای تشکیل داد و هیئتی از عالمان شیعه و سنی را در مدرسه نظامیه بغداد گرد هم آورد. او مقرّر نمود که مناظره از صبح تا شب بی‌وقفه انجام شود، مباحث مستند ارائه گردد، از شایعات صرف‌نظر شود و هر آنچه گفته می‌شود، ثبت گردد.[۲] به گزارش نویسنده کتاب، مُقاتِل بن عطیّه، داماد خواجه نظام‌الملک، در جلسه حاضر بود و آنچه گفته می‌شد را می‌نوشت و بعد از مدتی، به تلخیص و نشر آن در قالب این کتاب اقدام کرد.[۳]
بنا بر گزارش کتاب، شاه، وزیر و گروهی از عالمان و سران لشکری و کشوری، به دنبالِ این مناظره، شیعه شدند. خواجه نظام‌الملک نیز دستور داد مذهب شیعه امامیه در مدرسه نظامیه تدریس شود. نویسنده کتاب نقل می‌کند که اساتید اهل سنت در آن مدرسه، در برابر این دستور مقاومت کرده و بعد از مدتی شورایی تشکیل داده و حکم به قتل شاه و وزیر دادند و سرانجام در ۱۲ رمضان ۴۸۵ق، خواجه را غافلگیرانه شهید کرده و بعد از هجده روز، ملکشاه را نیز به شهادت رساندند.[۴]
نویسنده کتاب
این کتاب را به مُقاتِل بن عَطیه نسبت داده‌اند.[۵] ابن‌خلکان، در کتاب «وفیات الاعیان»، از مُقاتل بن عطیه، به عنوان «شبل الدوله» یاد کرده و او را داماد خواجه نظام الملک و از عالمان و شاعران قرن پنجم توصیف می‌کند.[۶]
بنا بر تحقیقات مرعشی نجفی، نباید نویسنده این کتاب را با مُقاتل بن بشیر عجلی کوفی (که از شریح بن هانی روایت می‌کند) یا مُقاتل بن سلیمان ازدی خراسانی (مفسر مشهور در قرن دوم) اشتباه گرفت.[۷]
حسن انصاری از کتاب‌شناسان معاصر بر این باور است این کتاب نوشته مقاتل بن عطیه نیست بلکه به قلم یک نویسنده معاصر غیر عرب اما مسلط به زبان عربی است که آشنایی خوبی از تاریخ و کلام شیعه داشته و به منظور ارائه عقاید شیعی، این داستان خیالی را نوشته و به مُقاتل نسبت داده است.[۸] در کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه نیز نام این کتاب یا نویسنده‌اش ذکر نشده است.[۹]
محتوای مناظره
در این گردهمایی و مناظره، مباحث متنوعی از سوی سید علوی (رئیس هیئت علمای شیعه امامیه) و شیخ عباسی (رئیس هیئت علمای اهل سنت) و سایر عالمان مطرح شد؛ از جمله:
- تکفیر صحابه: شیخ عباسی شیعیان را به تکفیر و لعن صحابه متهم ساخت. سید علوی توضیح داد که اولا فقط گروهی از شیعیان (نه تمام شیعیان) اهل تکفیر و لعن صحابه هستند و ثانیا همین گروه از شیعیان نیز، مستند به حدیثی از پیامبر(ص) که رویگردانان از سپاه اسامه را لعن کرده، فقط گروهی از صحابه را لعن می‌کنند که به بهانه‌های واهی از سپاه اسامه رویگردان شدند.[۱۰]
- خلفای راشدین: سید علوی به نقد شیوه انتخاب خلفای سه‌گانه پرداخت[۱۱] و بعد از آن، با اشاره به واقعه غدیر، حقانیت خلافت امام علی(ع) را اثبات نمود.[۱۲]
- عدم تحریف قرآن: شیخ عباسی اعتقاد به تحریف قرآن را به شیعیان نسبت داد اما سید علوی در ردّ این انتساب، توضیح داد که شیعیان چنین اعتقادی ندارند و روایات منسوب به امامان(ع) در زمینه تحریف قرآن، جعلی و ساختگی است؛ بلکه گروهی از اهل سنت با اعتقاد به افسانه غرانیق به تحریف قرآن ملتزم گشته‌اند.[۱۳]
- محکم و متشابه: در پی گفتگو در معنای برخی از آیات قرآن درباره اوصاف خداوند، سید علوی از لزوم ارجاع متشابهات به محکمات دفاع نمود اما شیخ عباسی اصرار داشت که باید به ظاهر قرآن اکتفا کرد.[۱۴]
- جبر و اختیار: سید علوی توضیح می‌دهد که اهل سنت جبرگرا هستند اما شیعیان با جبرگرایی مخالفند و آن را مخالف عقل و قرآن می‌دانند.[۱۵]
شرح کتاب
«ابهی المداد فی شرح کتاب موتمر علماء بغداد» در دو جلد، به قلم شیخ محمد جمیل حمّود، در بیروت توسط موسسه اعلمی در سال ۱۴۲۳ق به چاپ رسید. این کتاب درصدد توضیح مفاهیم و تفصیل استدلال‌های موجود در کتاب به سود شیعه امامیه است که در کتاب موتمر علماء بغداد به اختصار بیان شده است.[۱۶]
نشر و ترجمه
به نقل از حامد حنفی، اولین نسخه خطی کتاب، توسط مرتضی رضوی حسینی در کتابخانه امیر راجا در محمودآباد هند به‌دست آمد و در هند و لبنان و ایران با عنوان «مؤتمر علماء بغداد» منتشر شد.[۱۷] بعد از مدتی، این کتاب با عنوان «محاورة حول الإمامة والخلافة بین عباسی و علوی» در مصر انتشار یافت.[۱۸] حامد حنفی تذکر می‌دهد که هر دو عنوان، توسط ناشران، برگزیده شده است.[۱۹]
این کتاب با عناوین متنوع، توسط مترجمان و ناشران مختلف به زبان فارسی به چاپ رسیده است:
- مؤتمر علمای بغداد، ترجمه سید هدایت‌الله مسترحمی، انتشارات مؤسسه بنیاد خیریه الزهرا(س)، چاپ دهم، ۱۳۹۸ش.[۲۰]
- تجلی حقیقت، نجات بشریت، ترجمه سید هدایت‌الله مسترحمی، انتشارات بهاران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.[۲۱]
- راهی به سوی حقیقت، ترجمه محمدرضا فقیه ایمانی، انتشارات عطر عترت، چاپ بیست و پنجم، ۱۳۹۱ش.[۲۲]
- جستجوی حق در بغداد، ترجمه مصطفی خبازیان، انتشارات نور الاصفیاء، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.[۲۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۱۲.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۱۵-۲۰.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۱۱۹.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۱۲-۱۳؛ حامد حنفی، نظرات فی الکتب الخالده، ۱۳۹۹ق، ص۸۵.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، ۱۹۹۴م، ج۵، ص۲۵۷-۲۵۸؛ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۱۳.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۱۲-۱۳.
- ↑ انصاری، «مناظره دو دانشمند شيعی و سنی...»، سایت بررسی‌های تاریخی.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۳، ص۳۳۲.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۲۲-۲۸.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۲۹-۳۲.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۳۲-۳۴.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۳۴-۳۶.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۳۶-۴۱.
- ↑ ابن‌عطیه، مؤتمر علمای بغداد، بنیاد خیریه الزهرا(س)، ص۴۱-۴۳.
- ↑ حمود، ابهی المداد فی شرح کتاب موتمر علماء بغداد، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۹-۱۰ و ج۲، ص۷۱۳-۷۱۴.
- ↑ حامد حنفی، نظرات فی الکتب الخالده، ۱۳۹۹ق، ص۸۵.
- ↑ حامد حنفی، نظرات فی الکتب الخالده، ۱۳۹۹ق، ص۸۵-۸۶.
- ↑ حامد حنفی، نظرات فی الکتب الخالده، ۱۳۹۹ق، ص۸۵.
- ↑ «موتمر علمای بغداد»، سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «تجلی حقیقت، نجات بشریت»، سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «راهی به سوی حقیقت»، سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «جستجوی حق در بغداد»، سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
منابع
- ابن‌خلکان، شمس‌الدین، وفیات الأعیان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۴م.
- ابن‌عطیه، مقاتل، مؤتمر علمای بغداد، ترجمه سید هدایت‌الله مسترحمی، تهران، بنیاد خیریه الزهرا(س)، [بی‌تا].
- انصاری، حسن، «مناظره دو دانشمند شيعی و سنی در محضر ملکشاه سلجوقي و خواجه نظام الملک در مدرسه نظاميه بغداد»، در سایت بررسی‌های تاریخی: مقالات و نوشته‌های حسن انصاریدر حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام، تاریخ درج مطلب: ۲۲ تیر ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۹ آذر ۱۳۹۹ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشریعة، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- حامد حنفی، داود، نظرات فی الکتب الخالده، قاهره، دار المعلم للطباعة القاهرة، ۱۳۹۹ق.
- حمود، جمیل، أبهی المداد فی شرح کتاب مؤتمر علماء بغداد، بیروت، موسسة الأعلمی، ۱۴۲۳ق.