ابن ام‌مکتوم
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عبدالله یا عمرو بن قیس بن زائده |
| محل زندگی | مکه • مدینه |
| مهاجر/انصار | مهاجر |
| نسب/قبیله | بنی‌عامر بن لؤی |
| خویشاوندان | حضرت خدیجه(س) |
| مشخصات دینی | |
| نقش‌های برجسته | نزول آیه اول و دوم سوره عبس در مورد وی • جانشین پیامبر(ص) در مدینه در برخی جنگ‌ها |
عبدالله یا عمرو بن قیس بن زائده، [۱] از بنی عامر بن لؤی، [۲] صحابی، مؤذن نابینای پیامبر اکرم(ص) و پسردایی خدیجه بود. در موارد متعددی که پیامبر(ص) به جنگ رفت، جانشین ایشان در مدینه بود. و به گفته مفسران، آیات اولیه سوره عبس درباره او نازل شده است. گفته شده که او جزء نخستین کسانی بود که به دستور پیامبر(ص) و برای ارشاد مردم یثرب -قبل از هجرت - به آن شهر رفت.
نام، نسب و کنیه
گفته‌اند که نام وی قبل از گرویدن به اسلام، حصین بود و پیامبر(ص) او را عبدالله نام نهاد.[۳] پدرش، دایی خدیجه، همسر پیامبر(ص) بود[۴] و مادر عبدالله، عاتکه دختر عبدالله بن عنکثة بن عامر بن مخزوم و با کنیه‌ی ام مکتوم مشهور بود، و عبدالله، به وی منسوب شد.
نابینایی
درباره تاریخ تولد، دوران جوانی و نیز چگونگی نابینایی ابن ام مکتوم آگاهی دقیقی در دست نیست، اما به نظر می‌رسد که چشمان خود را در کودکی از دست داده است.[۵]
گرایش به اسلام
وی در اوایل بعثت در مکه حضور داشت. به اسلام نیز دلبستگی یافته بود چندانکه از پیامبر(ص)، -آنگاه که با برخی از سران قریش چون ولید بن مغیره سخن می‌گفت و امید داشت که به اسلام بگروند- خواست برایش قرآن بخواند.
نزول آیه در مورد وی
آیه عَبَسَ وَتَوَلَّىٰ ﴿١﴾ أَن جَاءَهُ الْأَعْمَىٰ ﴿٢﴾[عبس–۱-۲] در حق وی نازل شده است.[۶] ظاهراً وی اندکی پس از آن، اسلام آورد.
مسئولیت ها
نماینده پیامبر(ص) در مدینه
گفته‌اند که ابن ام مکتوم و مصعب بن عمیر، نخستین کسانی بودند که به دستور پیامبر(ص) و برای ارشاد مردم یثرب -قبل از هجرت - به آن شهر رفتند.[۷] اما برخی برآنند که وی اندکی پس از جنگ بدر به مدینه رفت [۸] و در صُفّه مسجد مدینه مسکن گرفت و پیامبر(ص) سپس او را در خانه مخرمه بن نوفل فرود آورد.[۹]
موذن پیامبر(ص)
ابن ام مکتوم نیز همچون بلال، مؤذن پیامبر(ص) بود.[۱۰] یعقوبی می‌گوید از هریک از بلال و ابن ام مکتوم که زودتر به مسجد می‌رسیدند، اذان و دیگری اقامه می‌گفت.[۱۱]
جانشین پیامبر(ص) در مدینه
پیامبر اکرم(ص) چندان به وی اعتماد داشت که او را ۱۳ بار، از جمله در غزوات احد، خندق، بنی نضیر، بنی قریظه، به جای خود در مدینه برگمارد.[۱۲]
پس از جنگ تبوک نیز آیه ۹۵ سوره نساء که در سرزنش کسانی که از رفتن به پیکار سر باززده بودند، نازل شد و مجاهدان را بر راحت طلبان برتری نهاد، ابن ام مکتوم نابینا و دیگر ناتوانان را مستثنا ساخت: لَّا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ ۚ فَضَّلَ اللَّـهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً ۚ وَكُلًّا وَعَدَ اللَّـهُ الْحُسْنَىٰ ۚ وَفَضَّلَ اللَّـهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا ﴿٩٥﴾[نساء–٩۵][یادداشت ۱][۱۳]
با این همه، پس از آن در جنگ‌ها حاضر می‌شد و می‌گفت پرچم جنگ به من دهید، چه نابینایم و نمی‌توانم بگریزم.[۱۴]
حضور در جنگ قادسیه و وفات
گفته‌اند که ابن ام مکتوم در جنگ قادسیه حاضر بود و پرچم سیاهی در دست داشت. سپس به مدینه بازگشت و همانجا درگذشت؛ [۱۵] و به روایتی در همان جنگ کشته شد.[۱۶] قبری در قبرستان باب الصغیر به وی منسوب است.[۱۷]
پانویس
- ↑ ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۳۹۰؛ قس: ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۳، ص۹۹۷، ۹۹۸
- ↑ زبیری، نسب قریش، ۳۴۳؛ قس:ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار، ۱۶
- ↑ زبیری، نسب قریش، ۳۴۳؛ قس:ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار، ۱۶
- ↑ ابن حزم، جمهره انساب العرب، ص۱۷۱
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۳۶۲
- ↑ ابن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۳۸۹، ۳۹۰؛ سیدمرتضی، تنزیه الانبیاء، ۱۱۸- ۱۱۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۹، ص۶۶۳ -۶۶۴
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۳۴
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ۲۹۰
- ↑ ابونعیم، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۲، ص۴
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۶۴
- ↑ احمدبن یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۲
- ↑ خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۷۱؛ واقدی، المغازی، جاهای مختلف
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص۹۶
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۳۶۴
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ۲۹۰
- ↑ ذهبی، العبر، ۱۵
- ↑ قائدان، اصغر، اماکن سیاحتی و زیارتی دمشق، کتابخانه الکترونیکی انهار.</http://elib.anhar.ir/pageview.asp?ID=37647#link48
یادداشت
- ↑ مؤمنان خانه‌نشين كه زيان‌ديده نيستند با آن مجاهدانى كه با مال و جان خود در راه خدا جهاد مى‌كنند يكسان نمى‌باشند. خداوند، كسانى را كه با مال و جان خود جهاد مى‌كنند به درجه‌اى بر خانه‌نشينان مزيت بخشيده، و همه را خدا وعده [پاداش] نيكو داده، و[لى] مجاهدان را بر خانه‌نشينان به پاداشى بزرگ، برترى بخشيده است؛
منابع
- ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، قاهره، ۱۹۵۹م.
- ابن حزم، علی، جمهره انساب العرب، بیروت، ۱۹۸۳م.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.
- ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، مکتبه نهضه مصر.
- ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، بیروت، ۱۹۶۰م.
- ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- ابونعیم، احمد، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، ۱۹۶۷م.
- احمدبن یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
- ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنوؤط، بیروت، ۱۹۸۵م.
- همو، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی، زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق.
- زبیری، مصعب، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۵۱م.
- سیدمرتضی، تنزیه الانبیاء، قم، منشورات الشریف رضی.
- شباب، خلیفه بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، قاهره، ۱۹۶۷م.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، صیداء، ۱۹۳۵م.
- واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی
- دانشنامه حج؛ ابن ام مکتوم