مُسْلِم بن عَقیل بن ابی طالب (شهادت: سال ۶۰ قمری) سفیر امام حسین(ع) در کوفه در واقعه کربلا و از آل ابی‌طالب بود. مسلم در برخی فتوحات اسلامی و نیز در جنگ صفین حضور داشت. وی در گزارشی به امام حسین(ع) از آمادگی کوفیان برای حضور امام در کوفه خبر داد.
| سفیر امام حسین(ع) در کوفه | |
 مزار مسلم، جنب مسجد کوفه | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | مُسْلِم بن عَقیل بن ابی‌طالب |
| خویشاوندان | عقیل بن ابی‌طالب(پدر) • امام علی(ع)(پدر همسر و عمو) امام حسین(ع) پسر عمو |
| شهادت | ۹ ذی‌الحجه سال ۶۰ قمری در کوفه، کوفه |
| مدفن | کوفه |
| فعالیت‌ها | شرکت در فتوحات آفریقا • حضور در جنگ صفین • نمایندگی امام حسین(ع) در کوفه |
با نصب عبیدالله بن زیاد به حکومت کوفه توسط یزید بن معاویه، کوفیان از اطراف مسلم پراکنده شدند. مسلم بن عقیل در روز عرفه (سال ۶۰ قمری) دستگیر به دستور عبیدالله به شهادت رسید. علت شکست قیام مردم کوفه هنگام حضور مسلم در این شهر را به دلیل نقش سیاست‌های عبیدالله بن زیاد در ایجاد وحشت بین مردم کوفه و نیز ساختار اجتماعی کوفه که مانع اتحاد و همبستگی مردمان کوفه می‌شد، دانسته‌اند.
مسلم داماد امام علی(ع) بود و نام چند تن از فرزندان او در شمار شهدای کربلا ثبت شده است.
| سوگواری محرم | |
|---|---|
 تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان | |
| رویدادها | |
| نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا | |
| افراد | |
| امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا | |
| جای‌ها | |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه | |
| مناسبت‌ها | |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر | |
| مراسم | |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت | |
نسب و خاندان
تاریخ ولادت مسلم بن عقیل بن ابی طالب روشن نیست. او در۹ ذی‌الحجه سال ۶۰ قمری در کوفه به شهادت رسید.[۱] بر اساس برخی گزارش‌ها، مسلم در هنگام شهادت ۲۸ ساله بود اما پذیرش این روایت خالی از اشکال نیست چرا که سن فرزندان مسلم که در واقعه عاشورا به شهادت رسیدند ۲۷ و ۲۶ سال بیان شده است.[۲] برخی با توجه به روایات حضور او در فتوحات و نیز نبرد صفین، سن او را در هنگام شهادتش، بیش از ۵۰ سال دانسته‌اند.[۳] قبر مسلم در کوفه در قسمت شرقی مسجد کوفه قرار دارد.[۴]
پدر وی، عقیل فرزند ابوطالب از نسب‌شناسان[۵] قریش و فصحای عرب[۶] بود. مادرش بنابر روایتی از زنان نبطی و از خاندان «فرزندا» بود[۷] و بنابر روایاتی دیگر کنیزی بود به نام علیه (و بنابر روایتی حلیه)[۸] که عقیل او را از شام خریده بود.[۹][یادداشت ۱] چهره مسلم بن عقیل شباهت زیادی به پیامبر اسلام(ص) داشت.[۱۰] برخی از منابع او را شجاع‌ترین و نیرومندترین فرزندان عقیل معرفی کرده‌اند.[۱۱]
همسر و فرزندان
مسلم با رقیه دختر امام علی(ع) ازدواج کرد و از این رو، داماد امام علی(ع) بوده است.[۱۲] در برخی منابع، زنی از طایفه بنی عامر بن صعصعه نیز همسر وی ذکر شده است.[۱۳]
در واقعه کربلا، در چند مورد به فرزندان مسلم اشاره شده است. از جمله اینکه زمانی که خبر شهادت مسلم را در مسیر بین مکه و کوفه به امام حسین(ع) دادند، علی اکبر(ع) پیشنهاد داد که برگردند و بی‌وفایی کوفیان را یادآوری کرد. فرزندان مسلم با این نظر مخالفت کرده و امام را به ادامه راه تشویق کردند.[۱۴] همچنین، نام تعدادی از فرزندان وی در زمره شهدای کربلا یاد شده است.از آن میان شهادت عبدالله بن مسلم و محمد بن مسلم در کربلا در منابع کهن ثبت شده است.[۱۵]
منابع تاریخی درباره نام و تعداد فرزندان مسلم اختلاف نظر دارند. در گزارش‌های ضعیف‌تر که در منابع متاخر ثبت شده، نام تعداد دیگری از فرزندان مسلم بن عقیل، از جمله عون، مسلم، عبیدالله، جعفر و احمد نیز در شمار شهدای کربلا آمده است.[۱۶] در برخی منابع نیز از دو طفل مسلم (محمد و ابراهیم) یاد شده که پس از شهادت امام حسین(ع) اسیر و به دستور عبیدالله بن زیاد در کوفه زندانی شده و پس از گریختن از زندان به شهادت رسیده‌اند؛[۱۷] اما برخی منابع آنان را فرزندان کسانی دیگر دانسته‌اند.[۱۸] در برخی منابع نامهای دیگری برای تعدادی از فرزندان مسلم ذکر شده است؛ مانند ابراهیم، عبدالعزیز، علی، مسلم، میر عبدالواحد شهید مشهور به سلطان آقا(آغا)[۱۹] و دختری به نام حمیده یا ام حمیده.[۲۰]
گفته شده است عبدالله بن مسلم،[۲۱] و بر اساس برخی دیگر از روایات، عبدالله و علی، از رقیه دختر امام علی(ع) بوده‌اند.[۲۲]
وقایع زندگی
درباره زندگی مسلم بن عقیل تا پیش از زمانی که از سوی امام حسین(ع) به کوفه رفت آگاهی بسیار اندک و گزارش‌های پراکنده‌ای وجود دارد.
شرکت در فتوحات افریقا: از جمله وقایع زندگی مسلم که در برخی منابع تاریخی ثبت شده است، حضور او در فتوحات شمال افریقا در سال ۲۱ قمری است. به گفته واقدی نویسنده فتوح الشام، مسلم بن عقیل همراه با تعدادی از برادران خود از جمله جعفر و علی در فتح شهر بهنساء[یادداشت ۲] شرکت داشت.[۲۳]
حضور در جنگ صفین: از دیگر وقایع زندگی مسلم، حضور او در جنگ صفین است که در برخی منابع تاریخی ثبت شده است.[۲۴]
ویژگی ها و فضایل اخلاقی
فضایل اخلاقی
یکی ازراه های شناخت ویژگی های مسلم بازخوانی ویژگی های وی از زبان امام حسین(ع) است. امام در نامه ای که هنگام مأموریت مسلم به کوفه برای کوفیان نگاشته او را به عنوان برادر و پسر عمو و فرد مورد وثوق و اعتماد در خاندانش معرفی کرده است[یادداشت ۳] [۲۵]امام هم چنان هنگام حرکت مسلم بن عقیل، از خدواند خواسته که آن چه را دوست دارد وبدان راضی است برای مسلم مقدر فرماید و آرزو کرده که خودش و مسلم در درجه شهیدان قرار بگیرند و مسلم در سایه و پرتو برکت الهی به راهش ادامه بدهد. [۲۶]گریه کردن هنگام وداع با مسلم و گریستن و تکرار آیه استرجاع(انا لله وانا الیه راجعون)هنگام دریافت خبر شهادت وی، نشانگر جایگاه ویژه مسلم نزد امام (ع) است. [۲۷]
شجاعت
مقابله شجاعانه مسلم بن عقیل به تنهایی با انبوه دشمنان و تلفات آنان در کوفه آن چنان بود که اعتراض ابن زیاد را در پی داشت و به محمّد بن اشعث پیغام داد که: سبحان الله! تو را برای آوردن یک نفر فرستادم، آنگاه این همه تلفات بر یارانم وارد آمد؟ محمد بن اشعث هم در پاسخ ابن زیاد گفت: گمان می کنی مرا به جنگ با یکی از بقالان کوفه فرستادی؛ تو مرا در پی شیر بیشه و شمشیر برّان در کف یک قهرمان از دودمان رسول خدا (ص) فرستاده‌ای! [۲۸]مسلم در قصر کوفه در برابر ابن زیاد شجاعانه برخورد کرد و پس از تهدید ابن زیاد به کشتن وی گفت: اگر مرا بكشى (عجيب نيست) چرا که بدتر از تو بوده كه بهتر از مرا كشته است، و اگر مرا به بدترين وضع و قبيح‌ترين نحوه مُثله كنى حكايت از خباثت درون و فرو مايگى تو دارد، و اين گونه جنايات در خور توست. [۲۹]
عبادت وبندگی
دقت در فرازهایی زیارت مسلم بن عقیل(ع) حاکی از مقامات و فضایل روحی اوست. در این زیارت، ادامه دادن راه مجاهدان جنگ بدر، اقامه نماز، پرداخت زکات، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد در راه خدا، استقبال از شهادت در راه خدا، وفای به عهد و پیمان الهی و تقدیم جان در راه یاری حجت خدا به عنوان ویژگی‌های مسلم بیان شده است. [۳۰][یادداشت ۴] براساس گزارش ها هنگامی که مسلم را برای کشتن بالاى قصر می‌بردند پیوسته تا پیش از شهادت به تسبیح و تقديس و استغفار و صلوات بر پيامبر(ص) مشغول بود. [۳۱]
نمایندگی امام حسین(ع) در کوفه
| سال ۶۰ قمری | |
|---|---|
| ۱۵ رجب | مرگ معاویه |
| ۲۸ رجب | خروج امام حسین (ع) از مدینه |
| ۳ شعبان | ورود امام(ع) به مکه |
| ۱۰ رمضان | رسیدن نخستین نامه‌های کوفیان به امام(ع) |
| ۱۲ رمضان | رسیدن ۱۵۰ نامه از کوفیان به امام(ع) توسط قیس بن مُسْهِر، عبدالرحمان ارحبی و عُمارَة سَلُولی |
| ۱۴رمضان | وصول نامه سران و اهالی کوفه به امام(ع) توسط هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبدالله حنفی |
| ۱۵ رمضان | خروج مسلم از مکه به سوی کوفه |
| ۵ شوال | ورود مسلم بن عقیل به کوفه |
| ۱۱ ذی‌القعده | نامه مسلم‌بن عقیل به امام حسین و دعوت از ایشان برای آمدن به کوفه |
| ۸ ذیحجه | خروج امام حسین(ع) از مکه و قیام مسلم بن عقیل در کوفه |
| ۹ ذیحجه | شهادت مسلم بن عقیل در کوفه |
| سال ۶۱ قمری | |
| ۱ محرم | یاری خواستن امام از عبیدالله بن حر جعفی و عمرو بن قیس در قصر بنی‌مقاتل |
| ۲ محرم | ورود کاروان امام(ع) به کربلا |
| ۳ محرم | ورود عمر بن سعد به کربلا با سپاه چهار هزار نفری |
| ۶ محرم | یاری خواستن حبیب بن مظاهر از بنی اسد برای یاری امام حسین(ع) و ناکامی او در این مأموریت |
| ۷ محرم | بستن آب بر روی امام حسین(ع) و یارانش و پیوستن مسلم بن عوسجه به امام حسین(ع) |
| ۹ محرم | ورود شمر بن ذی الجوشن به کربلا و امان‌نامه شمر به فرزندان ام‌البنین |
| ۹ محرم | اعلام جنگ لشکر عمر سعد به امام(ع) و مهلت خواستن حضرت از عمر سعد |
| ۱۰ محرم | واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع)، اهل بیت(ع) و یارانش |
| ۱۱ محرم | حرکت اسرا به سوی کوفه و دفن شهدا توسط بنی اسد (از اهل غاضریه) |
| ۱۲ محرم | ورود کاروان اسیران کربلا به کوفه (دفن شهدا بنابر نقلی) |
| ۱۹ محرم | حرکت کاروان اسیران از کوفه به شام |
| ۱ صفر | ورود اهل بیت(ع) و سر امام حسین(ع) به شام |
| ۲۰ صفر | اربعین حسینی و بازگشت اهل بیت امام(ع) به کربلا(بنا به نقلی) و مدینه(به نقل دیگر) |
هنگام خروج امام حسین(ع) از مدینه به سوی مکه، مسلم بن عقیل یکی از همراهان او بود. پس از اینکه نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) رسید، وی مسلم را به کوفه فرستاد تا اوضاع و شرایط آن شهر را بررسی کند و درباره درستی ادعای کوفیان مبنی بر کثرت پیروان امام (ع)، اطمینان یابد و به امام گزارش کند.[۳۲] بنابر برخی روایات، امام حسین(ع)، قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبد سلولی و عبدالرحمان بن عبدالله ارحبی را نیز به همراه مسلم بن عقیل، به کوفه فرستاد.[۳۳]
آغاز حرکت و گرفتاری در راه
مسلم بن عقیل در ۱۵ رمضان سال ۶۰ قمری از مکه خارج شد[۳۴] و ابتدا به مدینه رفت و از آنجا همراه با دو راهنما، از بی‌راهه به سوی کوفه رهسپار شد که به نظر می‌رسد برای مخفی ماندن حرکتش به کوفه بوده است. آنها در بیابان راه را گم‌کردند و دچار بی‌آبی و تشنگی شدند. در این واقعه دو راهنما درگذشتند و خود مسلم نجات پیدا کرد و خود را به آبادی‌ای رساند و پیکی را نزد امام حسین(ع) فرستاد و واقعه را شرح داد و با اشاره به اینکه این پیش آمد را به فال بد گرفته، از ایشان خواست که او را از ادامه راه منصرف کند اما امام دستور به ادامه راه داد.[۳۵]
مسلم در کوفه
مسلم در ۵ شوال به کوفه رسید[۳۶] و در خانه مختار بن ابی عبید ثقفی،[۳۷] و بنابر برخی روایات در خانه مسلم بن عوسجه ساکن شد.[۳۸] شیعیان به محل اقامت مسلم رفت و آمد می‌کردند و مسلم نامه امام حسین(ع) را برای آنها می‌خواند.[۳۹]
بیعت کوفیان با مسلم
مسلم پس از اقامت در کوفه آغاز به گرفتن بیعت برای امام حسین(ع)کرد. دعوت به کتاب خدا، سنت رسول الله، جهاد با ظالمین، دفاع از مستضعفین، کمک به محرومین، تقسیم عادلانه بیت المال، یاری اهل بیت، صلح با کسانی که این افراد با او صلح کنند و جنگ با کسانی که اینها با او بجنگند، سخن و فعل اهل بیت را گوش دادن و بر خلاف آن عمل نکردن، از شرایط این بیعت بود.[۴۰]
در کوفه ۱۲ هزار نفر بامسلم بن عقیل به نمایندگی از امام حسین(ع) بیعت کردند و برای همراهی امام اعلام آمادگی کردند.[۴۱] برخی تعداد بیعت کنندگان را ۱۸ هزار نفر[۴۲] و برخی بیش از ۳۰ هزار نفر[۴۳] نیز نوشته‌اند. برخی از تاریخ پژوهان با تحلیل وقایعی که در ادامه حضور مسلم در کوفه روی داد (از جمله غلبه آسان و بی‌دردسر عبیدالله بن زیاد بر این شهر و شکست قیام مسلم) تعداد واقعی بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل را بسیار کمتر از آنچه در منابع نقل شده دانسته‌اند.[۴۴] برخی دیگر نیز با تخمین جمعیت آن زمان شهر کوفه بر اساس روایات تاریخی، مردان جنگی شهر کوفه را بیش از ۶۰ هزار نفر دانسته‌اند که بر این اساس، تعداد بیعت کنندگان با مسلم، تنها یک سوم جمعیت جنگجوی کوفه بوده‌اند.[۴۵] به همین جهت در تحلیل شرایط حرکت امام به کوفه، لازم است به این نکته توجه شود مردمی که در کوفه با مسلم بیعت نکرده بودند، همگی از مخالفان امام یا دوستداران امویان نبوده‌اند بلکه عده کثیری از شرکت در این منازعه کناره گرفته بودند؛ از این رو همین تعداد بیعت کنندگان برای برپایی قیامی در کوفه کافی بود و با اتکا به همین موضوع بود که امام حسین(ع) با دریافت نامه مسلم، رهسپار کوفه شد.[۴۶]
مسلم بن عقیل در ۱۱ ذی‌القعده[۴۷] نامهای به امام حسین(ع) نوشت و تعداد زیاد بیعت کنندگان را تایید کرد و امام را به کوفه دعوت کرد.[۴۸] متن نامه مسلم به امام حسین(ع) در منابع، با اختلاف نقل شده است. بر این اساس، ۱۲ هزار،[۴۹] ۱۸ هزار[۵۰] و حتی در برخی نیز به آمادگی تمام مردم کوفه در نامه وی اشاره شده است.[۵۱]
در مورد دیگر آمارها رجوع کنید به: واقعه عاشورا (از نگاه آمار)#در کوفه
ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه
هنگام ورود مسلم به کوفه، حاکم این شهر نعمان بن بشیر بود که منابع تاریخی او را فردی نرم خو و صلح طلب معرفی کرده‌اند.[۵۲] بر اساس برخی روایات نعمان دل خوشی از یزید نداشت.[۵۳] هنگامی که خبر بیعت مردم با مسلم بن عقیل در کوفه پیچید، نعمان بن بشیر، مردم را جمع کرد و آنان را به دوری از تفرقه توصیه کرد اما گفت تا کسی با من پیکار نکند، با او نخواهم جنگید. هنگامی که طرفداران حکومت اموی به این روش نعمان اعتراض کردند و او را ضعیف خواندند، او گفت برای من این خوشتر از آن است که قوی باشم اما از فرمان خدا سرپیچی کنم.[۵۴] طرفداران و عاملان یزید، از جمله عمر بن سعد و محمد بن اشعث کندی نامهای به یزید نوشتند و به او گزارش دادند که اگر کوفه را می‌خواهی، شتاب کن که حاکم فعلی کوفه، نعمان بن بشیر، ضعیف است یا خود را به ناتوانی زده است.[۵۵] به همین جهت یزید، عبیدالله بن زیاد را که در آن هنگام حاکم بصره بود، به حکومت کوفه نیز منصوب کرد.[۵۶] بنا بر قول مورخین معاویه ضمن وصیتی که نزد غلام او بود و بعدها به یزید داده شد، ابن زیاد را برای مقابله با شورش احتمالی تعیین کرده بود.[۵۷]
عبیدالله بن زیاد و نیز پدرش زیاد بن ابیه سابقه خشنی نزد مردم داشتند. خلفای پیشین غالبا برای سرکوب برخی شورش‌ها از این خاندان استفاده می‌کردند. پیش از این عبیدالله شورش خوارج را در بصره به نحو بسیار خشونت بار و شگفت‌آوری سرکوب کرده بود.[۵۸] با ورود او به کوفه به نظر می‌رسد که اوضاع به ناگه علیه مسلم بن عقیل برگشت و بسیاری از مردم کوفه که قصد قیام علیه حکومت یزید را داشتند، از ترس جان، پراکنده شدند.
عبیدالله پس از ورود به کوفه به جستجوی پیوند یافتگان با مسلم بن عقیل پرداخت و سران قبایل را تهدید کرد که نام و نشان بیعت کنندگان از قبیله خود را در اختیار او قرار دهند و یا متعهد شوند که کسی از قبیله ایشان، مخالفت امویان نخواهد کرد وگرنه خونشان را خواهد ریخت و اموالشان را مصادره خواهد کرد.[۵۹]
با آمدن عبیدالله بن زیاد به کوفه، و پخش خبر تهدیدها و اقدامات او، فضای کوفه نا امن شده بود و مسلم بن عقیل برای حفظ امنیت خود، از خانه مختار خارج شد و به خانه هانی بن عروه از بزرگان کوفه رفت و از او خواست تا به او پناه دهد.[۶۰] هانی بن عروه با اینکه از خطر پذیرش این مسئولیت نگران بود، به مسلم پناه داد و از آن پس، شیعیان برای دیدار با مسلم به خانه هانی می‌رفتند.[۶۱]
نقشه قتل عبیدالله بن زیاد
بنابر گزارشی که در بیشتر منابع تاریخی نقل شده، روزی عبیدالله بن زیاد برای عیادت شریک بن الاعور که از شیعیان امام علی(ع) بود و با عبیدالله دوستی داشت و در بستر بیماری در خانه هانی به سر می‌برد به خانه هانی آمد. پیش از آمدن او، به پیشنهاد شریک بن اعور قرار شد مسلم در جایی پنهان شود و در زمان مناسب عبیدالله بن زیاد را به قتل رساند. هنگامی که ابن زیاد به خانه هانی آمد، مسلم بن عقیل از کشتن او امتناع کرد و دلیل امنتاع خود را نارضایتی هانی بن عروه که دوست نداشت ابن زیاد در خانه‌اش کشته شود و نیز حدیثی از پیامبر(ص) عنوان کرد که از کشتن به شکل غافلگیرانه منع فرموده‌اند.[۶۲]برخی عدم اقدام مسلم برای ترور عبیدالله بن زیاد را با این که وی مهدورالدم بود را دلیل پای بندی مسلم به مبانی ایمانی و دینی دانسته‌اند. [۶۳] برخی پژوهشگران با بررسی گزارش‌های مربوط به این واقعه، در صحت آن تردید کرده[۶۴] و برخی دیگر آن را به کلی ساختگی و بی‌پایه دانسته‌اند.[۶۵]علامه محمدتقی جعفری در تحلیل خودداری مسلم بن عقیل از ترور ابن زیاد و رفتار انسانی اسلامی او می‌گوید هیچ منطق اجتماعی سیاسی و اخلاقی ساختگیِ روزگارِ ما نمی‌تواند عظمتِ شگفت انگیز قانونِ ممنوعیت قصاص قبل از جنایت و ممنوعیت قتل نفسِ غافلگیرانه را بفهمد و از مردم ماشین زده دنیای امروز توقع فهم آن را نباید داشت. [۶۶]
دستگیری هانی و قیام مسلم
ارتباط مسلم با شیعیان مخفیانه بود، اما عبیدالله بن زیاد با گماردن جاسوسی به نام معقل که خود را از طرفداران مسلم بن عقیل و علاقه‌مند به دیدار او نشان می‌داد از مخفیگاه مسلم، آگاه شد.[۶۷] بعد از اینکه عبیدالله بن زیاد از مخفیگاه مسلم آگاه شد، هانی بن عروة را به قصر فراخواند و از او خواست مسلم را به وی تحویل دهد. چون هانی زیر بار چنین کاری نرفت بازداشت شد. هنگامی که خبر دستگیری هانی به مسلم رسید، مسلم از پیروان خود خواست قیام کنند، بنابر روایات منابع تاریخی حدود ۴۰۰۰ نفر با شعار یا منصور امت فراهم شدند.[۶۸] در نیرو‌هایی که مسلم فراهم آورده بود، عبدالرحمن بن کریز فرمانده کندیان، مسلم بن عوسجه فرمانده مذحجیان، ابوثمامه صائدی فرمانده تمیم و همدان و عباس بن جعده بن هبیره فرمانده قریش و انصار بودند.[۶۹] قیام کنندگان به سوی قصر حکومت راه افتادند و آن را محاصره کردند، داخل قصر تنها ۵۰ تن از محافظان عبیدالله و نزدیکان وی حضور داشتند.[۷۰]
در این هنگام عبیدالله بن زیاد از بعضی از بزرگان کوفه که کنارش بودند مانند محمد بن اشعث، کثیر بن شهاب حارثی، شبث بن ربعی، قعقاع بن شور، حجار بن ابجر و شمر بن ذی الجوشن خواست که به میان جمعیت روند و با دادن وعده و وعید و ترساندن مردم از رسیدن سپاه شام، آنان را از یاری مسلم و امام حسین(ع)، بازدارند.[۷۱] این حیله کارگر شد.البته دراین میان نقش شریح قاضی در دادن گزارش دروغ به مردم ومتفرق ساختن آنان نباید فراموش شود. روایات تاریخی از ترس مردم در پی تبلیغات همراهان عبیدالله و سرعت پراکنده شدن آنان از اطراف مسلم حکایت دارند، تا جایی که شب‌هنگام مسلم تنها ماند و جایی برای خفتن نداشت.[۷۲]
دستگیری و شهادت مسلم
مسلم پس از تنهایی و بی‌سرپناهی به زنی به نام طوعه پناه برد و در خانه او مخفی شد؛ اما پسر طوعه، صبح روز بعد، خبر را به عوامل حکومت رساند و ابن زیاد گروهی ۷۰ نفره را به محمد بن اشعث داد که مسلم را دستگیر کند و به قصر بیاورند.[۷۳]
پس از زد و خوردی که میان مسلم و نیروهای حکومتی پیش آمد، وکشته شدن ۴۱ نفر به دست مسلم [۷۴]محمد بن اشعث که نتوانسته بود به راحتی موفق به شکست یا دستگیری مسلم بشودبه مسلم گفت اگر تسلیم شود در امان است. بدین طریق مسلم، تسلیم شد[۷۵] پس از دستگیر شدن چون او را خلع سلاح کردند فرمود این آغاز مکر و فریب شماست و آنگاه گریست و چون به او گفتند کسی که در چنین میدانی پا گذاشته نباید بگرید گفت برای خودم نمی‌گریم برای حسین و خاندانش می‌گریم که به سوی شما مردمی در حال حرکت هستند[۷۶] [یادداشت ۵] و به قصر آورده شد ولی ابن زیاد، امان پسر اشعث را بیجا خواند و پس از مشاجراتی که میان وی و مسلم گذشت، دستور داد، بکیر بن حمران[۷۷] (که در درگیری با مسلم زخمی شده بود) وی را به بالای قصر برده و سرش را از بدن جدا کند.[۷۸] پس از جدا کردن سر مسلم، بدن او را از بالای قصر به پایین انداختند.[۷۹] پس از کشتن مسلم و هانی بدن هایشان را در بازارها کشاندند. [۸۰] سید باقر هندی ( د ۱۳۲۹ق.) در ابیاتی از قصیده‌اش به این حادثه اشاره کرده است.
ترجمه: «تو را با دست‌های بسته از بالای قصر دارالاماره به زمین انداختند، آیا پس ازآن عضوی ازبدنت سالم ماند؟! در بازارها بدنت راکشاندند مگر تو تا دیروز امیرشان نبودی (و با تو بیعت نکره بودند؟!) کشته شدی ولی کسی بر تو نگریست مگر در شهر گریه کننده‌ای نداشتی؟!»[۸۱]
بنا بر برخی گزارش‌های تاریخی مسلم که نگران امام حسین(ع) بود از عمر بن سعد که قریشی بود خواست تا بدو وصیت کند. نخستین وصیت او این بود تا کسی را نزد امام فرستد و او را از آمدن به کوفه منع کند. دیگر آن که جنازه او را کفن و پس از آن دفن کند و دیگر آن که بدهی او را با فروختن شمشیر و دیگر وسایلش بپردازد.[۸۲]
پس از شهادت مسلم، ابن زیاد دستور قتل هانی بن عروه را نیز صادر کرد و سپس سرهای این دو را به شام نزد یزید بن معاویه فرستاد.[۸۳]
اطلاع یافتن امام حسین(ع) از خبر شهادت مسلم
امام حسین(ع) در منزل زرود یا نزدیکی آن، خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را از مردی از طایفه بنی اسد شنید، آنان امام را از اوضاع کوفه آگاه کردند و او را از رفتن به کوفه بر حذر داشتند.[۸۴] بنا به نقل برخی منابع، خبر شهادت مسلم و هانی در منزل ثعلبیه[۸۵] یا قادسیه[۸۶] و یا قطقطانه[یادداشت ۶][۸۷] به امام حسین(ع) رسیده است. عبداللَّه بن سليمان و منذر بن مشمعل در این منزل به کاروان امام رسیدند و تا ثعلبیه با او همراه شدند. بنا به آنچه که در ارشاد شیخ مفید آمده، این دو تن، خبر کشته شدن مسلم و هانی را در زرود شنیدند و در ثعلبیه به امام رساندند.[۸۸]بنابر گزارش سید ابن طاووس در لهوف امام از خبر شهادت مسلم در منزل زُباله مطلع شد و اشک از دیدگانش جاری شد و برای او دعا کرد و فرمود او به آن چه بر عهده‌اش بود عمل کرد و بر ماست که به وظیفه خویش عمل کنیم. [۸۹] کسانی که به طمع حکومت و قدرت و موقعیت با امام همراه شده بودند یا در همراهی با او شک داشتند پس از این خبر از امام جدا شدند. [۹۰][یادداشت ۷]
علت شکست قیام کوفه و ماموریت مسلم
بیشتر نویسندگان، با توجه با اطلاعات موجود در منابع، در علت‌یابی شکست قیام مردم کوفه هنگام حضور مسلم در این شهر، به نقش سیاست‌های عبیدالله بن زیاد در ایجاد وحشت بین مردم کوفه و نیز ساختار اجتماعی کوفه که مانع اتحاد و همبستگی مردمان کوفه می‌شد و روانشناسی کوفیان که آنان را افرادی احساساتی و نظم ناپذیر و دنیا طلب معرفی می‌کند، تاکید کرده‌اند.[۹۱] اخیرا یکی از نویسندگان در کنار عوامل دیگر شکست قیام مسلم،از ضعف فرماندهی در این قیام، به عنوان یک احتمال، یاد کرده است.[۹۲]سخن چینى و جاسوسى امویان، روى کار آمدن عبیداللّه، بکارگیرى شبکه جاسوسى پیشرفته و ایجاد فضاى رعب و وحشت را نیز از عوامل شکست قیام مسلم برشمرده‌اند[۹۳]آیت الله خامنه‌ای دنیا گرایی خواص و ترجیح دادن دنیا بر حق و آخرت و پراکنده شدنشان از گرد مسلم و بد عمل کردن برخی از آنها مانند شریح قاضی و... را از علل شکست قیام مسلم برشمرده است.[۹۴]
تک‌نگاری
آثاری به زبان فارسی در مورد مسلم نگاشته شده است از جمله:
- محمد علی عابدین، زندگانی سفیر حسین مسلم بن عقیل، مترجم: سید حسن اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ دوم، ۱۳۷۴ ش.
- جواد محدثی، مسلم‌بن عقیل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات، ۱۳۷۶.
- ــــــ ، آشنایی با اسوه ها سلمان فارسى, بلال, میثم تمار, مسلم بن عقیل، قم،بوستان کتاب،۱۳۸۷ش.
- کمره‌ای، میرزا خلیل، مسلم بن عقیل و اسرار پایتخت طوفانی، تهران، چاپخانه خودکار، چ اول، ۱۳۲۸ ش.
- ــــ ، تنها عنصر شجاعت مسلم بن عقیل، تهران، کتابخانه سقراط، بی تا .
- عباس قدیانى، اسوه های ایثار: نگاهی به زندگانی مسلم بن عقیل، تهران،فردابه، ۱۳۸۱ش.
- جواد نعیمی، حسین آسیوند، سفیر نور: مسلم بن عقیل در کوفه، عروج اندیشه، ۱۳۸۹ش.
- سیدعلی سید جمال اشرف حسینی، مسلم بن عقیل(مجموعه هفت جلدی)، مترجم: محمدحسین خورشیدی، طوبای محبت، ۱۳۹۹ش.
- رسول حسنی ولاشجردی، مهمان کُشی(مقتل حضرت مسلم بن عقیل)، آفرینندگان، ۱۳۹۹ش.
- مهدی خدامیان آرانی، در اوج غربت، بهار دلها، ۱۳۹۶ش.
علاوه بر آثار به نثر، شاعران فارسی زبان زیادی نیز در مورد مسلم بن عقیل شعر سرودند که محمد خرم فر، آنها در کتاب «مولای غریب مسلم بن عقیل و فرزندانش در آینه شعر» گرد آورده است. این کتاب را انتشارات طوبای محبت منتشر کرده است.[۹۵]
آثاری هم به زبان عربی در مورد مسلم نگاشته شده است از جمله:
- عبدالرزاق المقرم، الشهید مسلم بن عقیل، بیروت، دارالفردوس، ۱۴۰۸ ق.
- حسین الشیخ هادی القرشی، مسلم بن عقیل المَثَل الاعلی، مکتبه الامام الحسن، بی تا.
- محمد البغدادی، مسلم بن عقیل، العتبه الحسینیه المقدسه، ۱۴۳۳ق.
- باقر شریف القرشی، مسلم بن عقیل، مؤسسة التاريخ العربي للطباعة والنشر والتوزيع، ۲۰۰۴ م
مراسم مسلمیه
آئین سنتی ایام مسلمیه از حدود ۸۰ سال قبل در ایام شهادت مسلم بن عقیل در حرم حضرت عبدالعظیم الحسنی برگزار می‌شود. مراسم مسلمیه هر سال، از شب شهادت حضرت امام محمد باقر (ع) تا روز شهادت مسلم بن عقیل در حرم حضرت عبدالعظیم الحسنی به مدت سه شب بعد از نماز مغرب و عشاء برگزار می شود. در این مراسم دسته‌های عزاداری شرکت می‌کنند.[۹۶] مراسم عزاداری مسلمیه شهرری در سال ۱۳۹۹ش. ثبت ملی شد. این مراسم در سال ۱۳۹۹ ش. به علت شیوع ویروس کرونا برگزار نشد.[۹۷]
آثار صوتی و تصویری و رایانه‌ای مرتبط
سکانس‌هایی از سریال مختارنامه که از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد، مربوط به حضور مسلم در کوفه و تنهایی او در آن شهر، و سرانجام شهادت وی است.
سریال ۱۱ قسمتی رادیویی نامیرا با موضوع مسلم بن عقیل از رادیو نمایش صدای جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۹ پخش گردید.[۹۸]
بازی رایانه‌ای سفیر عشق یک بازی اکشن سوم شخص در سبک Hack and slash، است که فاز نخست آن روی روی پلتفرم پی سی منتشر می‌شود. داستان این بازی در مورد حضور مسلم بن عقیل در کوفه است.[۹۹]
پانویس
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ پورامینی، چهره‌ها در حماسه کربلا، ۱۳۹۴ش، ص۱۶۷.
- ↑ تهامی، «مسلم بن عقیل پیش از واقعه عاشورا»، ص۹۹.
- ↑ براقی، تاریخ الکوفة، ۱۴۲۴ق، ص۹۸.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۹۹۲م، ج۳، ص۱۰۷۹.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستذکار، ۲۰۰۰م، ج۸، ص۲۴۹.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۶۹م، ص۲۰۴.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۳، ص۲۲۴.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۹۶۵م، ص۵۲.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۵، ص۳۹۱.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج ۲، ص۷۷.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۳۵۹؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۷۰-۷۱.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۱.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۳۵۹؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۶، ص۴۰۷-۴۰۸؛ طوسی، الرجال، ۱۴۱۵ق، ص۱۰۳.
- ↑ پژوهشی پیرامون شهدای کربلاء، ص۹۱، ۱۲۳،۳۰، ۲۵۵، ۳۵۹.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: الصدوق، الامالی، ص۱۴۳-۱۴۸.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۵۶-۵۸؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۹۳؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۳، ص۲۲۶.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۶۹م، ص۲۰۴؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۷۰-۷۱؛ پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، ص۳۳۹؛ «زیارتگاه «سلطان آقا»؛ مدفن بسیاری از شیعیان هرات»، خبرگزاری فارس.
- ↑ ابن ماکولا، إکمال الکمال، ج۶، ص۲۳۵؛ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۴۱۷ق، ص۳۲.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۳۵۹؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۷۰-۷۱.
- ↑ واقدی، فتوح الشام، ج۲، ص
- ↑ ابن شهر‌آشوب، المناقب،
- ↑ الشيخ المفيد، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۹.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین علیه السلام، ج۱، ص۲۸۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۳۷۴. شعرانی، دمع السجوم، ترجمه نفس المهموم، ۱۳۷۴ق، ص۹۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ص۳۵۴.
- ↑ السيد بن طاووس، اللهوف في قتلى الطفوف، ج۱، ص۳۵.
- ↑ شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، زیارت جناب مسلم بن عقیل
- ↑ السيد بن طاووس، اللهوف في قتلى الطفوف، ج۱، ص۳۶.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۳۰؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۳؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ص۲۹۵-۲۹۷.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۳، ص۱۵۹؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۴.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۶۴.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ۳۵۴-۳۵۵؛ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۵۳.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۵۴.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ۷۷؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۵.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۴۷؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۵۴.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۳۱.
- ↑ المقرم، عبدالرزاق، الشهید مسلم بن عقیل، ص۱۰۴.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۴۸.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۳۵.
- ↑ ابن قتیبة الدینوری، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸.
- ↑ زرگری نژاد، نهضت امام حسین، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۵-۱۴۰، ۱۴۵-۱۴۸.
- ↑ صفری فروشانی، «مردم‌شناسی کوفه»، ص۱۵.
- ↑ تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهدا، ج۱، ص۵۸۸-۵۹۲.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشوراء، ۱۳۸۰ش، ص۲۰۳.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۴۳؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۹۵.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۴۳
- ↑ ابن سعد، طبقه خامسه، ج۱، ص۶۵.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۹۵.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۷۷؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۵.
- ↑ ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴؛ مقتل جامع سید الشهداء، ج۱، ص۵۱۲.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۳۳؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۴۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص ۷۷-۷۸.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۳۱.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۶۵.
- ↑ نک: دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۶۹-۲۷۰؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۱۸۵-۱۸۷؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۹۹۲م، ج۲، ص۵۲۵.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۹.
- ↑ نک: ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۶۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۷۹؛ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۳۴-۲۳۵
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۳۵-۲۳۶.
- ↑ عندلیب همدانی ٰهمدانی ٰثارالله‌ٰ ٰ۱۳۸۹ٰص ۱۸۱.
- ↑ زرگری نژاد، نهضت امام حسین، ۱۳۸۶ش، ص ۱۵۴-۱۵۷.
- ↑ دانشنامه امام حسین، ج۴، ص۱۷۵-۱۷۶.
- ↑ جعفری، امام حسین(ع) شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، ۱۳۸۰ش، ص۱۶۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۷۹-۸۰.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۸۰؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۶۸-۳۷۱.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۲۳۹-۲۴۰.
- ↑ ابن سعد، طبقه خامسه، ج۱، ص۴۶۱؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۸۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۸۰-۸۱؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۶۸-۳۷۰.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۶۹-۳۷۱.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۸۱؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۰.
- ↑ القمی، نفس المهموم في مصيبة سيدنا الحسين المظلوم و يليه نفثة المصدور فيما يتجدد به حزن العاشور، الناشر : المكتبة الحيدرية، ص۱۰۲.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۰ و ۳۷۴.
- ↑ .شیخ مفید، الارشاد،۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۸۳؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۴، ص۳۵.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ص۵۳-۶۳.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۶۵، به نقل از میرزا خلیل کمره‌ای، عنصر شجاعت، ج۴، ص۷۷۳.
- ↑ القمی، نفس المهموم في مصيبة سيدنا الحسين المظلوم و يليه نفثة المصدور فيما يتجدد به حزن العاشور، الناشر : المكتبة الحيدرية، ص۱۱۰.
- ↑ شُبَّر، أدب الطّف أو شعراء الحسين(ع)، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۲۱.
- ↑ القمی، نفس المهموم في مصيبة سيدنا الحسين المظلوم و يليه نفثة المصدور فيما يتجدد به حزن العاشور، الناشر : المكتبة الحيدرية، ص۱۰۶؛ جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۸.
- ↑ ابن اعثم الکوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۶۲.
- ↑ اخبارالطوال، ص۲۴۶؛ طبری، ج۵، ص۳۹۷
- ↑ ابن اثیر، ج۴، ص۴۲
- ↑ مسعودی، ج۳، ص۶۰-۶۱
- ↑ یعقوبی، نشر دار صادر، ج۲، ص۲۴۳
- ↑ شیخ مفید، ارشاد، ج۲، ص۷۳-۷۴
- ↑ سید بن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، الناشر: أنوار الهدى، ص۴۵.
- ↑ سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، الناشر: أنوار الهدى، ص۴۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۷، ۱۷۶؛ تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء، ج۱، ص۵۹۴-۶۰۳.
- ↑ جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۷۳.
- ↑ .https://www.karbobala.com/articles/info/1744
- ↑ https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=4790
- ↑ فروش اینترنتی مسلم بن عقیل و فرزندانش علیه السلام (در آینه شعر فارسی)
- ↑ آیین سنتی ایام مسلمیه چیست؟
- ↑ مراسم عزاداری مسلمیه شهرری ثبت ملی شد.
- ↑ مسلم بن عقیل سریال شد
- ↑ انتشار بزرگترین بازی روایی مذهبی ایرانی در اربعین؛ اوج گیری دوباره PC با «سفیرعشق»
یادداشت
- ↑ بر اساس برخی از گزارش‌ها مادر مسلم کنیزی است که عقیل او را به ۴۰ هزار (درهم) خریداری کردو در پاسخ معاویه که به او گفت چرا چنین کنیز گران قیمتی خریداری می کنی؟! گفت برای اینکه پسری برایم به دنیا بیاورد که هروقت او راخشمگین ساختی سرت را با شمشیر بزند.«أرجو أن أطأها فتلد لي غلاما إذا أغضبتَه ضربَ عنقَك بالسيف». السماوی، إبصار العين في أنصار الحسين عليه السلام، ۱۴۱۹ق، ص۷۸.
- ↑ بهنساء، نام منطقه ای در آفریقای شمالی است که در ربیع الاول سال ۲۱ هجری قمری به دست مسلمانان فتح شده است.در صورت درستی این گزارش سن مسلم هنگام شهادت باید بیش از ۵۰ سال باشد.
- ↑ وقد بعثت الیکم اخی وابن عمی وثقتی من اهل بیتی مسلم بن عقیل
- ↑ أَشْهَدُ أَنَّكَ مَضَيْتَ عَلَىٰ مَا مَضَىٰ عَلَيْهِ الْبَدْرِيُّونَ الْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ، الْمُبالِغُونَ فِي جِهَادِ أَعْدَائِهِ وَنُصْرَةِ أَوْلِيائِهِ
- ↑ إنِّي واللّهِ ما لنفسي بكيت ، ولا لها منَ القتل أرثي ، وان كنتُ لم أحبّ لها طرفةَ عينٍ تلفاً ، ولكنْ أبكي لأهلي المُقبِلينَ إِليّ ، أَبكي للحسينِ وآلِ الحسين.
- ↑ قَطْقَطانیّه. https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5764/6127/65123/منازل-از-مکه-تا-کربلا. قُطْقُطانَه. دهخدا، لغت نامه
- ↑ ثم سار الحسين عليه السلام حتى بلغ زبالة فأتاه فيها خبر مسلم بن عقيل فعرف بذلك جماعة ممن تبعه فتفرق عنه أهل الأطماع والارتياب وبقى معه أهله وخيار الأصحاب.
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- ابن اعثم الکوفی، الفتوح، ج ۵، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن حبان، الثقات، ج ۵، مؤسسة الکتب الثقافیة،۱۳۹۳ق.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج ۸، تحقیق: سالم محمدعطا، محمدعلی معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۲۰۰۰م.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، تحقیق: علی محد البجاوی، بیروت، دارالجبل، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ابن عنبه حسنی داودی، احمد بن علی، عمده الطالب فی انساب ال ابی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- ابن قتیبة الدینوری، عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، تحقیق: علی شیری، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۳/۱۳۷۱.
- ابن قتیبة الدینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق: دکتور ثروت عکاشة، القاهرة، دار المعارف بمصر، ۱۹۶۹.
- ابو حنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، مصر، مطبعه السعاده، ۱۳۳۰ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق، تقدیم واشراف: کاظم المظفر، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
- اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، فرزندان ابو طالب، ترجمه جواد فاضل، تهران، کتابفروشی علی‌اکبر علمی،۱۳۳۹ش.
- امین، السید محسن، اعیان الشیعة، ج ۱، تحقیق، تحقیق وتخریج: حسن الامین بیروت: دار التعارف للمطبوعات (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت(ع)، نسخه دوم).
- براقی، سید حسین، تاریخ الکوفة، تحقیق: ماجد احمد العطیة، استدراکات السیدمحمدصادق ال بحرالعلوم، بیجا، انتشارات المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۴ق/۱۳۸۲ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج ۲، تحقیق: الشیخ محمد باقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
- پور امینی، محمد باقر، چهره‌ها در حماسه کربلاء، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۴ش.
- تهامی، طه، «مسلم بن عقیل پیش از واقعه عاشورا»، مجله مبلغان، شماره۹۹، دی ۱۳۸۶.
- جعفری، محمدتقی، امام حسین(ع) شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، ناشر موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، تهران، ۱۳۸۰ش.
- جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
- جمعی از نویسندگان، پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، قم، پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، ۱۳۸۱
- ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۳، تحقیق: اشراف وتخریج: شعیب الارنؤوط/ تحقیق: محمد نعیم العرقسوسی، مامون صاغرجی، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
- زرگری نژاد، غلامحسین، نهضت امام حسین و قام کربلا، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، الامالی، قم، مرکز الطباعة والنشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۷ق.
- صفری فروشانی، نعمت الله، «مردم شناسی کوفه»، مجله مشکوه، شماره ۵۳، زمستان ۱۳۷۵.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج ۱، قم، مؤسسة ال البیت(ع) لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الرجال، تحقیق: جواد القیومی الاصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- القمی، نفس المهموم في مصيبة سيدنا الحسين المظلوم و يليه نفثة المصدور فيما يتجدد به حزن العاشور، الناشر : المكتبة الحيدرية، بیتا.
- کمره‌ای، میرزا خلیل، عنصر شجاعت، ج۴: مسلم بن عقیل و اسرار کوفه، قم، دارالعرفان، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- گروه پژوهشگران، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۰ش.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج۳، قم، منشورات دارالهجرة، ۱۴۰۴ق/۱۳۶۳ش/۱۹۸۴م.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة ال البیت(ع) لتحقیق التراث، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
- واقدی، محمد بن عمر، فتوح الشام، تحقیق عبداللطیف عبدالرحمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، بیتا.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، پنجم، ۱۳۸۰ش.
- https://www.karbobala.com/articles/info/1744
پیوند به بیرون