محمد بن محمد دارابی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | ملاشاه محمد و با شهرت اصطهباناتی، دارابی، دارابجردی |
| تاریخ تولد | قرن یازدهم و دوازدهم هجری |
| شهر وفات | شیراز |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ بهایی |
| شاگردان | حزین لاهیجی |
| محل تحصیل | شیراز |
محمد بن محمد دارابی عارف و شاعر و تذکره‌نویس قرن یازدهم و دوازدهم هجری. او را ملاشاه محمد و با شهرت اصطهباناتی، دارابی، دارابجردی و شیرازی خوانده‌اند. وی در جوانی شاگرد شیخ بهائی یا ملاصدرا بوده است. از آثار او ریاض العارفین در شرح صحیفه سجادیه است.
معرفی‌نامه
محمدبن محمد دارابی عارف، شاعر و تذکره‌نویس قرن یازدهم و دوازدهم هجری است. با این که نامش دارابی است، اما کسی او را زاده یا ساکن آن دیار نمی‌داند. آقابزرگ تهرانی در حالی که او را عارف اصطهباناتی خوانده است،[۱] به‌نقل از شاگردش محمد مؤمن جزائری (متوفای ۱۱۳۰ق) می‌گوید: اصل و نسب شاه محمد از اصطهباتات است و خودش در شیراز سکونت گزید.[۲]
سال تولد و وفات وی مشخص نیست؛ اما با توجه به وقایع زندگی او و مطالبی که شاگردان و معاصرانش در مورد او حکایت کرده وعمرش را فراتر از عمر طبیعی دانسته‌اند، وی حدود ۱۳۰ سال عمر کرده و در حدود ۱۱۳۰ق. در شیراز وفات کرده است.[۳] هنگام وفات او، حزین لاهیجی در شیراز حضور داشته، اما تاریخ وفات وی را بیان نکرده است.[۴]
لقب و شهرت
او را ملاشاه محمد و با شهرت اصطهباناتی، دارابی، دارابجردی و شیرازی خوانده‌اند.[۵]
اما آقابزرگ تهرانی، شاه‌محمد دارابی اصطهباناتی را غیر از شاه‌محمد دارابجردی دانسته است. وی به استناد گزارش صبح گلشن، صدیق حسن خان، شهادت شاه محمد دارابجردی را در هند دانسته است. به نظر وی[۶] چنانچه بتوان در روایت مذکور تردید کرد، می‌توان به یکی بودن این دو نفر حکم کرد؛ اما با توجه به اینکه در صبح گلشن[۷] گزارشی دربارۀ شهادت دارابی نیامده است، نمی‌توان القاب و عناوین مذکور را متعلق به یک نفر دانست.
زندگی‌نامه علمی
دارابی تحصیل را در شیراز آغاز کرد. او حدود سال ۱۰۴۰ق در زمان صفی‌الدین اردبیلی به حالت فقر وارد اصفهان شد و به ادامه تحصیل پرداخت.[۸]
استادان
آنچه از اساتید او گفته شده است٬ به شرح زیر می‌باشد:
- شیخ بهایی؛ بر اساس گزارش تذکرۀ لطایف الخیال، دارابی در جوانی شاگرد شیخ بهائی بوده است.[۹]
- محمد مسیح بن اسماعیل معروف به ملا مسیحا فسائی: دارابی ظاهراً در حلقۀ ادبی محمد مسیح، متخلص به معنی، در شیراز شرکت می‌کرد.[۱۰]
- ملاصدرا (متوفی ۱۰۵۰ق): این احتمال هم مطرح شده که وی شاگرد ملاصدرا بوده و به واسطه او از شاگردان شیخ بهایی به شمار آمده است.[۱۱]
- علی بن سلیمان بحرینی(متوفّای۱۰۶۴ق)؛ دارابی از او در کتاب ریاض العارفین نقل روایت کرده است.[۱۲]
شاگردان
دارابی در سال ۱۱۱۴ق برای همیشه به ایران بازگشت. ابتدا در اصفهان و سپس در شیراز اقامت گزید و بر کرسی تدریس و تربیت نشست. به زودی آوازه‌اش در همه جا پیچید و مشتاقان معرفت را به شیراز فراخواند.[۱۳] او فقه و حدیث و حکمت درس می‌داده است. برخی شاگردان او از این قرار است:
- سید قطب الدین محمد نیریزی شیرازی ذهبی(متوفای ۱۱۷۳ق)[۱۴] مؤلف حکمة العارفین که از او به بزرگی یاد کرده است.[۱۵]
- محمد مؤمن جزائری[۱۶] مؤلف درر الحکم
- میر محمدحسین خاتون‌آبادی مولف مناقب الفضلاء؛ او از شاه‌محمد دارابی نقل روایت کرده است.[۱۷]
- محمدعلی بن محمد امین سکاکی شیرازی(متوفای۱۱۳۵ق).[۱۸]
- علی بن سید علاء الدوله؛ او بر کتاب ریاض العارفین شاه‌محمد که شرح صحیفه سجادیه است، دیباچه نگاشته است.[۱۹]
- حزین لاهیجی (متوفی ۱۱۸۰)،[۲۰]
سفرها
از حاشیۀ نسخه‌ای از لطایف الخیال[۲۱] به نوشتۀ خود دارابی، می‌توان به جنبه‌هایی از زندگی و احوال او پی برد؛ از جمله اینکه او در ۱۰۶۲ق به هند رفته و بین سال‌های ۱۰۷۶ و ۱۰۷۸ق مشغول تألیف لطایف الخیال بوده است. در همین ایام به مکه و عتبات عراق و نواحی گوناگون ایران، از جمله شوشتر و مشهد و اصفهان سفر کرده و در تاریخی نامعلوم به هند بازگشته، اما در اواخر عمر به ایران آمده و در شیراز از دنیا رفته است.[۲۲]
آثار
آثار دارابی عبارت‌اند از:
- تذکرۀ لطایف الخیال؛ در شرح‌حال شاعران قدیم و هم‌روزگار مؤلف از حافظ تا حسین قدسی کربلایی که به ترتیبِ محل سکونت یا زادگاه سرایندگان مرتب شده است. این اثر از حیث گزارش احوال شاعران و معاصران دارابی، منبعی ارزشمند و مهم است.[۲۳]
- معراج الکمال؛ در شرح اصطلاحات شیخ و ارشاد و مرید و استرشاد.
- ریاض العارفین فی شرح صحیفة المتقین (یا روضة العارفین)؛ در شرح صحیفه سجادیه.[۲۴]
- رساله‌ای در باب عالَم مثال؛ که در آن گفته است عالم مثال از طریق دلایل عقلی اثبات‌شدنی نیست، بلکه از طریق کتاب و سنّت و مکاشفه به اثبات می‌رسد.[۲۵]
- مقامات السالکین؛ رساله‌ای در مصطلحات موسیقی و آرای دانشمندان اسلامی در بارۀ غناء.[۲۶]
- لطیفۀ غیبی؛ در شرح اشعار مشکل دیوان حافظ به همراه توضیح برخی اصطلاحات اهل تصوف و عرفان که در ۱۳۵۷ در شیراز با همین عنوان چاپ شده است.
- دیوان عارف شیرازی؛[۲۷] او در اشعارش، «شاه» و «عارف» تخلص می‌کرده است؛ ازاین‌رو، تذکره‌نویسان شرح حال او را ذیلِ دو عنوان ذکر کرده‌اند.[۲۸]
- فصل الخطاب[۲۹]
- تحفة المؤمنین؛ اثبات اصول پنج‌گانه دین[۳۰]
- حلّ العقائد؛ در ترجمه و شرح کتاب التوحید شیخ صدوق
- تفسیر آیة الکرسی؛[۳۱]
- کشف الکافی؛[۳۲]
- الرسائل الکثیرة فی الحدیث و الحکمة و التصوف و غیرها؛[۳۳]
- فَرَح السالکین یا رساله وَجْدیه؛ به فارسی در اصطلاحات صوفیان.
- روضةالصالحین و حدیقة‌المومنین؛
- شرح اسماء الحسنی؛
- اخلاق شاه محمدی؛ به فارسی است در مباحث اخلاقی و اجتماعی.[۳۴]
پانویس
- ↑ طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۹، (القسم الثانی) ص۶۶۶.
- ↑ طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۳۰.
- ↑ حزین لاهیجی، تاریخ و سفرنامه حزین، ص۱۷۸؛ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۹، بخش ۲، ص۶۶۵.
- ↑ حزین لاهیجی، تاریخ و سفرنامه حزین، ص۱۷۸.
- ↑ نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، ص۲۷۰؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۵، ص۲۷۴-۲۷۵؛ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص۳۳۰-۳۳۱.
- ↑ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص۳۳۱-۳۳۲.
- ↑ حسن‌خان، صبح گلشن، ص۲۲۰.
- ↑ موسسه امام صادق، معجم طبقات المتکلمین، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۳۳۰.
- ↑ گلچین معانی، کاروان هند، ج۲، ص۸۵۱.
- ↑ امداد، انجمن‌های ادبی شیراز، ص۴۴-۴۵.
- ↑ صدوقی سها، تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۱۱۹-۱۲۰؛ امین الشریعه خویی، میزان الصواب، ج۱، مقدمۀ خواجوی،(ص) بیست‌ودو.
- ↑ تهرانی٬ طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق٬ ج۹، ص۳۳۱.
- ↑ موسسه امام صادق٬ معجم طبقات المتکلمین، ۱۴۲۴ق٬ ج۴، ص۳۳۰
- ↑ موسسه امام صادق٬ معجم طبقات المتکلمین، ۱۴۲۴ق٬ ج۴، ص۳۳۱.
- ↑ ؛ دارابی، لطیفه غیبی، مقدمۀ تبریزی،(ص) ب، ح؛ آزاد کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء، ص۱۷۲-۱۷۴.
- ↑ تبریزی٬ مرآة الکتب، ۱۴۱۴ق٬ ج۴، ص۴۴۵
- ↑ تهرانی٬ طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق٬ ج۹، ص۳۳۱.
- ↑ موسسه امام صادق٬ معجم طبقات المتکلمین، ۱۴۲۴ق٬ ج۴، ص۳۳۱.
- ↑ افندی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ۱۴۳۱ق٬ ج۵، ص۲۴.
- ↑ حزین لاهیجی، تذکرة المعاصرین، ص۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ موجود در کتابخانۀ ملک، ش ۴۳۲۵.
- ↑ نقوی، تذکره‌نویسی در هند و پاکستان، ص۲۰۲-۲۰۵؛ گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، ص۸۷-۹۰؛ همو، کاروان هند، ج۲، ص۸۵۱.
- ↑ گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، ص۸۷-۹۹؛ نقوی، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، ص۲۰۲-۲۰۹؛ منزوی، ج۱۱، ص۷۴۰؛ افشار و دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۴، ص۷۰۶.
- ↑ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص۳۳۱؛ همو، الذریعه، ج۱۱، ص۳۳۰.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۹۶-۹۷.
- ↑ دانش‌پژوه، مداومت در اصول موسیقی ایران، ص۱۶۷.
- ↑ تهرانی٬الذریعة، ج۹-القسم الثانی، ص۶۶۶
- ↑ حزین لاهیجی، تذکردة المعاصرین، ص۱۱۲؛ تهرانی، الذریعه، ج۹، بخش ۳، ص۹۹۶-۹۹۷؛ گلچین معانی، کاروان هند، ج۲، ص۸۵۲.
- ↑ تهرانی٬ طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق٬ ج۹، ص۳۳۱.
- ↑ تبریزی٬ مرآة الکتب، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ موسسه امام صادق٬ معجم طبقات المتکلمین، ۱۴۲۴ق٬ ج۴، ص۳۳۱.
- ↑ الکافی، ۱۳۶۲ش٬ ص۳۱(مقدمه).
- ↑ تهرانی٬الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق٬ ج۱۰، ص۱۴۷.
- ↑ چهار کتاب اخیر را سید صادق اشکوری نامبرده است.(رک: پایگاه الکترونیکی مجله علمی اطلاعات حکمت و معرفت، یکشنبه ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۱ - مقاله عالم مثال؛ معرفی پژوهشی از عصر صفوی تألیف ملا شاه محمد دارابی اصطهباناتی (ح ۱۰۰۰ – ۱۱۳۰ق
منابع
- افشار، ایرج و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
- افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- امداد، حسن، انجمن‌های ادبی شیراز: از اواخر قرن دهم تا به امروز، [تهران]، ۱۳۷۲ش.
- امین الشریعه خویی، ابوالقاسم، میزان الصواب در شرح فصل الخطاب سید قطب الدین محمد نیریزی قدس سره، چاپ محمد خواجویی، تهران، ۱۳۸۳-۱۳۸۵ش.
- آزاد کشمیری، محمدعلی بن صادق، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم، [۱۳۹۴].
- تهرانی، آقابزرگ محمدحسین، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- تهرانی، آقابزرگ محمدحسین، طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، چاپ علی نقی منزوی، تهران، ۱۳۷۲ش.
- حزین لاهیجی، محمدعلی بن ابی‌طالب، تذکرة المعاصرین، چاپ معصومه سالک، تهران، ۱۳۷۵ش.
- دارابی، محمدبن محمد، لطیفه غیبی: حاوی توضیح اشعار مشکله حضرت خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، شیراز: کتابفروشی احمدی، [بی‌تا].
- دانش پژوه، محمدتقی، مداومت در اصول موسیقی ایران: نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی، تهران، ۱۳۵۵ش.
- صدوقی سها، منوچهر، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران، ۱۳۸۱ش.
- صدیق حسن خان، سیدعلی، صبح گلشن، چاپ محمدعبدالمجید خان، چاپ سنگی بهوپال، ۱۲۹۵.
- گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، ۱۳۶۹ش.
- الکلینی، ثقه الاسلام، الکافی، مقدمه دکتر حسین علی محفوظ، تهران، انتشارات اسلامیه، چ دوم، ۱۳۶۲ش.
- منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد، ۱۳۶۲-۱۳۷۰ش.
- نصرآبادی، محمدطاهر، تذکرهٔ نصرآبادی، چاپ احمد مدقق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
- نقوی، علیرضا، تذکره‌نوسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، ۱۳۴۳ش.
- افندی، عبدالله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چ۱، ۱۴۳۱ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، چ۱، ۱۴۳۰ق.
- ثقة الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مرآة الکتب، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، قم، چ۱، ۱۴۱۴ق.
- لجنة العلمیه فی موسسة الامام الصادق علیه‌السلام، معجم طبقات المتکلمین، قم، مؤسسة الإمام الصادق (علیه‌السلام)، چ۱، ۱۴۲۴ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام