یحیی بن زید
 | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | یحیی بن زید بن علی بن حسین علیه السلام |
| لقب | قتیل جوزجان |
| خویشاوندان | زید بن علی |
| ولادت | ۱۰۷ق مدینه |
| محل زندگی | مدینه، کوفه،خراسان |
| وفات | ۱۲۵ق ، جوزجان (سرپل فعلی) افغانستان |
| علت وفات | شهادت به دستور ولید بن یزید |
| مدفن | سرپل افغانستان |
| فعالیت‌ها | قیام علیه بنی امیه |
یحیی بن زید (۱۰۷-۱۲۵ق) فرزند زید شهید و نوه امام سجاد(ع) و معاصر با امام صادق علیه‌السلام بود که پس از شهادت پدرش، از کوفه به خراسان گریخت و با فراخواندن مردم، علیه بنی امیه قیام کرد. یحیی در ۱۲۵ق در جوزجان، شمال افغانستان کشته، بدنش به دار آویخته، و چند سال بعد ابومسلم خراسانی بدنش را همانجا دفن کرد. زیدیان او را از اولین امامان خود می‌دانند. یحیی متن صحیفه سجادیه را به متوکل بن هارون بلخی، از راویان امام صادق(ع) سپرد و باعث آشکار شدن و روایت آن گردید.
نسب و زندگی
نامش یحیی بود و بیهقی، کُنیه‌اش را ابوطالب نوشته[۱] و از آنجا که در جوزجان افغانستان به شهادت رسید، به قتیل جوزجان شهرت پیدا کرده‌است. پدر یحیی، زید، پسر امام سجاد(ع) و مادرش ریطه، دختر عبدالله بن محمد حنفیه بود.[۲] [یادداشت ۱]ابن صوفی، نسب‌شناس، ریطه را از زنان با فضیلت بنی هاشم دانسته است.[۴]
در مورد سال تولد وی تصریحی در منابع نیامده است؛ ولی با توجه به سال درگذشت (۱۲۵ق) و سنش (که ۱۸ سال داشته)، تولدش را ۱۰۷ق تخمین زده‌اند.[۵]
یحیی به همراه یارانش در شعبان ۱۲۵ هجری در جوزجان پس از جنگ سختی، کشته شد.[۶][۷] نقل شده بدنش را در دروازه جوزجان به‌دار آویخته شد و همانجا ماند.[۸] و سرش را به نزد ولید بن عبدالملک فرستادند، وی نیز سر را نزد ریطه مادر یحیی فرستاد.[۹] گفته شده ابومسلم پس از تسلط بر خراسان، در ۱۳۰ق جسد او را پایین آورد و بر او نماز خواند و دفن کرد و دستور داد برای او عزاداری کنند.[۱۰]
مذهب
در رابطه با مذهب یحیی اختلاف است؛ بعضی وی را امامی مذهب و بعضی نیز وی را زیدی مذهب می‌دانند. مامقانی وی را امامی دانسته[۱۱] و علامه امینی درباره وی می‌گوید:
- «شیعیان درباره یحیی کلمه تندی نگفته‌اند چه رسد به بدگویی، وی معترف به امامت امام صادق(ع) بود، امام در شهادتش گریه گرد و بر او رحمت فرستاد.»[۱۲]
اما آیت‌الله خویی وی را تابع امام صادق(ع) ندانسته و در کار خود مستقل می‌دانست.[۱۳]
خزاز، راوی شیعه (۴ق) حدیثی از او نقل کرده که پدرش، زید به ائمه دوازده‌گانه اعتراف کرده و گفته چهار نفر از آنها از گذشتگان و هشت نفر آنان از آیندگان‌اند.[۱۴]
روایت صحیفه سجادیه
یحیی پس از شهادت و دفن پدرش زید بن علی در کوفه و پیش از رفتن به خراسان، با متوکل بن هارون از شیعیان و راویان امام صادق(ع) برخورد کرد. یحیی از او که از سفر حج بازگشته بود، اوضاع مدینه و نظر امام صادق(ع) را در مورد خود و پدرش پرسید. متوکل پیش‌گویی امام را در کشته‌شدن یحیی به او داد. یحیی سپس اوراق صحیفه سجادیه به خط پدرش، زید را به متوکل داد تا به مدینه برساند.[۱۵]
قائلان به امامی بودن یحیی[۱۶] و هم مخالفان[۱۷] به این گفتگو استناد کردند.
قیام
یحیی پس از شهادت زید با ۱۰ نفر از یاران پدرش ابتدا به زیارت مرقد امام حسین(ع) شتافت.[۱۸] سپس به محلی به نام «جُبّانه سُبَیع» در نزدیکی کوفه رفت و دیگر یاران زید از گرد وی پراکنده شدند. سپس به بین النهرین و از آنجا به مدائن رفت، و در پی آن عازم بلخ شد در آنجا دستگیر و به زنجیر کشیده شد.
مردم بلخ و شهرهای دیگر خراسان پس از آزادی یحیی، آن زنجیرها را به قیمت گزافی خریدند و از حلقه‌حلقه آن انگشتر درست نمودند.[۱۹]
محل دفن
یحیی در جوزجان دفن شد. مردم هفت روز برای وی نوحه‌سرایی کرده و در آن سال بیشتر فرزندان پسر را یحیی نام نهادند.[۲۰]
بقعه‌های منسوب
- میامی مشهد: این بقعه در جاده مشهد-سرخس به فاصله ۵۵ کیلومتری از شهر مشهد بر فراز بلندی قرار گرفته و یک کیلومتر با روستای میامی فاصله دارد. اما از کتیبه موجود در بقعه به دست می‌آید که این متعلق به یحیی بن حسین (ذوالدمعه) بن زید یعنی برادرزاده یحیی بن زید است.[۲۱]
- گرگان:به دلیل تشابه بین جوزجان و جرجان این بقعه منسوب به یحیی بن زید شده‌است.[۲۲]
- کلیدر نیشابور: این بقعه به یحیی بن محمد از نوادگان امام سجاد(ع) تعلق دارد که اخیراً به یحیی بن زید منسوب شده‌است.[۲۳]
- سبزوار: از آنجا که زمانی یحیی بن زید در سبزوار مخفی بوده، این بنا به وی منسوب شده‌است.[۲۴]
- ورامین: بقعه‌ای در ورامین نیز به یحیی بن زید منسوب است که شاید علت آن مسافرت یحیی به ری باشد.[۲۵]
بقعه‌های دیگری نیز در سمنان، همدان و... به یحیی بن زید منسوب است که صحت نداشته و تشابه اسمی باعث این اشتباه شده‌است.
آثار قیام
پس از قتل یحیی بن زید، دوستداران اهل بیت(ع) در خراسان به تحرک درآمدند و روزبه‌روز این حرکت سریع‌تر شد و آنان ستم‌های بنی‌امیه و ظلم‌هایی را که بر اهل بیت پیامبر(ص) شده بود، برای مردم نقل می‌کردند.[۲۶] عده‌ای به ابومسلم خراسانی در مبارزه علیه بنی‌امیه پیوستند.[۲۷] مردم ری نیز از شهادت یحیی متاثر شده و از نهری به نام سورین استفاده نمی‌کردند؛ چراکه معتقد بودند شمشیری که با آن یحیی به شهادت رسیده در این نهر شسته شده است.[۲۸]
همسر و فرزندان
یحیی با دخترعموی خود یعنی محبه بنت عمرو بن علی بن الحسین(ع) ازدواج کرد.[۲۹] اکثر مورخان و علمای انساب فرزندی برای یحیی ذکر نکرده؛ بلکه گفته‌اند وی در جوانی از دنیا رفته؛ ولی حمدالله مستوفی شخصی به نام عبدالله بن یحیی را از فرزندان وی دانسته که به طالب الحق مشهور بوده‌است.[۳۰] ابن جیبر نیز از دختری به نام زینب بنت یحیی بن زید بن امام سجاد(ع) یاد کرده است.[۳۱] بعضی مرقد زینب بنت یحیی را در مصر دانسته‌اند.[۳۲]
تک نگاری
- آفتاب جوزجان: بررسی قیام امامزاده یحیی بن زید علی بن الحسین (ع)، نوشته سید حسن احمدی‌نژاد بلخی بلخابی.
- خورشید جوزجان: سیره و قیام یحیی بن زید (ع)، نوشته محمدعلی اندیشه خراسانی.
- سردار بی‌سر: پژوهشی درباره امامزاده یحیی بن زید، نوشته محمد علی اندیشه.
- قیام یحیی بن زید(ع): بررسی زندگانی و قیام یحیی بن زید شهید (ع) و بقاع منسوب به وی در شهرهای جوزجان افغانستان، میامی مشهد، گنبد کاووس، کلیدر نیشابور، نوشته محمدمهدی فقیه بحرالعلوم که توسط نشر وثوق منتشر شده است.
پانویس
- ↑ بیهقی، لباب الأنساب، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۲۷-۳۲۸.
- ↑ منهاج سراج جوزجانی، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۵۰.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، دارالکتب الاسلامیه، ج۴، ص۲۶۳.
- ↑ ابن صوفی، المجدی، ۱۴۲۲ق، ص۴۲۹.
- ↑ قرشی، حیاة الشهید، ۱۴۲۹ق، ص۶۰.
- ↑ منهاج سراج جوزجانی، طبقات ناصری، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۸۸؛ خراسانی، ص ۳۵۵
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۵، ص۲۷۲.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۵، ص۲۷۲؛ قندوزی، ینابیع الموده، ج۳، ص۱۶۲؛ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۱۰۷.
- ↑ حائری، شجره طوبی، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۶۰
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۵، ص۲۷۲.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، مطبعة المرتضویه، ج۳، ص۳۱۶.
- ↑ امینی، نظرة فی کتاب السنه و الشیعه، نشر مشعر، ج۱، ص۲۱.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۵۰.
- ↑ خزاز، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۴.
- ↑ مقدمه صحیفه سجادیه.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، مطبعة المرتضویه، ج۳، ص۳۱۶؛ امینی، نظرة فی کتاب السنه و الشیعه، نشر مشعر، ج۱، ص۲۱.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۵۰.
- ↑ بلعمی، تاریخنامه طبری، ج۴، ص۹۶۳.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۱۰۵.
- ↑ حمیری، الروض المعطار، ۱۹۸۴م، ص۱۸۲.
- ↑ سالک بیرجندی، امامزاده یحیی بن حسین زید میامی، ص۷۰.
- ↑ محمدی جلالی، قیام یحیی بن زید(ع)، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۹.
- ↑ محمدی جلالی، قیام یحیی بن زید(ع)، ۱۳۸۵ش، ص۲۵۳.
- ↑ محمدی جلالی، قیام یحیی بن زید(ع)، ۱۳۸۵ش، ص۲۷۵.
- ↑ محمدی جلالی، قیام یحیی بن زید(ع)، ۱۳۸۵ش، ص۳۰۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ حمیری، الروض المعطار، ۱۹۸۴م، ص۱۸۲.
- ↑ مراصد الاطلاع، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۵۴.
- ↑ المَحَلّی، الحدائق الوردیّه، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ بیهقی، تاریخ گزیده، ۱۳۶۴ش، ص۲۹۲.
- ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ص۲۰.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۳، ص۶۷.
یادداشت
- ↑ محلاتی نویسنده ریاحین الشریعه ریطه را مادر یحیی بن زید نمی‌داند. [۳]
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر - دار بیروت، چاپ اول، ۱۳۸۵ق.
- ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار و مکتبة الهلال، بی‌تا.
- ابن صوفی، علی بن محمد، المجدی فی أنساب الطالبیین، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق.
- اسد حیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، بیروت، دار التعارف، ۱۴۲۲ ق.
- اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ق.
- المَحَلّی، الحمید بن احمد، الحدائق الوَرْدیَّة فی مناقب الأئمة الزیدیة، محقق المرتضی بن زید المَحَطْوَری، صنعاء، مطبوعات مکتبة مرکز بدر، ۲۰۰۲م.
- امینی، عبدالحسین، نظرة فی کتاب السنة و الشیعة، تحقیق احمد الکنانی، تهران، نشر مشعر، بی‌تا.
- بغدادی، صفی الدین عبد المؤمن بن عبد الحق، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- بلعمی، تاریخنامه طبری، جلد دوم، طبع دوم، تهران، ۱۳۶۸.
- بیهقی، علی بن زید، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، تحقیق مهدی رجایی، قم، کتابخانه حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۳۸۵ش.
- حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار فی خبر الاقطار، بیروت، مکتبة لبنان، چاپ دوم، ۱۹۸۴م.
- خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ. تهران، خیابان بوذر جمهیری، ۱۳۴۷.
- خزازرازی، علی بن محمد، ک‍ف‍ای‍ه الاثر فی ال‍ن‍ص علی الائ‍م‍ه الاث‍ن‍ی‌ع‍ش‍ر، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۰۱ق.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، منشورات آیه‌الله خویی، ۱۴۰۳ق.
- رضوی اردکانی، سید ابوفاضل، شخصیت و قیام زید بن علی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، بی‌تا.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹.
- سالک بیرجندی، محمدتقی، «امامزاده یحیی بن حسین زید میامی»، مجله وقف جاویدان، شماره ۴۵، بهار ۱۳۸۳ش.
- قرشی، باقرشریف، حیاة الشهید، الخالد زید بن علی، ماهر، ۱۴۲۹ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، مطبعة المرتضویة، بی‌تا.
- محمدی جلالی، محمدمهدی، قیام یحیی بن زید(ع)، قم، وثوق، ۱۳۸۵.
- مستوفی، حمد الله بن ابی بکر بن احمد مستوفی قزوینی، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، چ سوم، ۱۳۶۴ش.
- منهاج سراج جوزجانی، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبد الحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمه الزیدیه، تحقیق محمد یحیی سالم غرّان، چاپ اول، دارالحکمه الجانیه، ۱۴۱۷ق.
- یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.