اربعین حسینی چهلمین روز پس از شهادت امام حسین(ع) در عاشورای سال ۶۱ق که با ۲۰ صفر مصادف است. براساس برخی از نقل‌ها، اسیران کربلا روز ۲۰ صفر سال ۶۱ قمری در بازگشت از شام، برای زیارت مدفن امام حسین(ع) به کربلا رفتند؛ البته گروهی از علما همچون شیخ مفید و شیخ طوسی تصریح کرده‌اند که اسرا در بازگشت از شام به مدینه رفتند. همچنین جابر بن عبدالله انصاری، در این روز به‌عنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شده است. براساس قول مشهور، سر امام حسین(ع)، در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد.
زیارت اربعین از اعمال خاص این روز است و بنابر روایتی از امام حسن عسکری(ع) از نشانه‌های مؤمن دانسته شده است.
| سال ۶۰ قمری | |
|---|---|
| ۱۵ رجب | مرگ معاویه |
| ۲۸ رجب | خروج امام حسین (ع) از مدینه |
| ۳ شعبان | ورود امام(ع) به مکه |
| ۱۰ رمضان | رسیدن نخستین نامه‌های کوفیان به امام(ع) |
| ۱۲ رمضان | رسیدن ۱۵۰ نامه از کوفیان به امام(ع) توسط قیس بن مُسْهِر، عبدالرحمان ارحبی و عُمارَة سَلُولی |
| ۱۴رمضان | وصول نامه سران و اهالی کوفه به امام(ع) توسط هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبدالله حنفی |
| ۱۵ رمضان | خروج مسلم از مکه به سوی کوفه |
| ۵ شوال | ورود مسلم بن عقیل به کوفه |
| ۱۱ ذی‌القعده | نامه مسلم‌بن عقیل به امام حسین و دعوت از ایشان برای آمدن به کوفه |
| ۸ ذیحجه | خروج امام حسین(ع) از مکه و قیام مسلم بن عقیل در کوفه |
| ۹ ذیحجه | شهادت مسلم بن عقیل در کوفه |
| سال ۶۱ قمری | |
| ۱ محرم | یاری خواستن امام از عبیدالله بن حر جعفی و عمرو بن قیس در قصر بنی‌مقاتل |
| ۲ محرم | ورود کاروان امام(ع) به کربلا |
| ۳ محرم | ورود عمر بن سعد به کربلا با سپاه چهار هزار نفری |
| ۶ محرم | یاری خواستن حبیب بن مظاهر از بنی اسد برای یاری امام حسین(ع) و ناکامی او در این مأموریت |
| ۷ محرم | بستن آب بر روی امام حسین(ع) و یارانش و پیوستن مسلم بن عوسجه به امام حسین(ع) |
| ۹ محرم | ورود شمر بن ذی الجوشن به کربلا و امان‌نامه شمر به فرزندان ام‌البنین |
| ۹ محرم | اعلام جنگ لشکر عمر سعد به امام(ع) و مهلت خواستن حضرت از عمر سعد |
| ۱۰ محرم | واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع)، اهل بیت(ع) و یارانش |
| ۱۱ محرم | حرکت اسرا به سوی کوفه و دفن شهدا توسط بنی اسد (از اهل غاضریه) |
| ۱۲ محرم | ورود کاروان اسیران کربلا به کوفه (دفن شهدا بنابر نقلی) |
| ۱۹ محرم | حرکت کاروان اسیران از کوفه به شام |
| ۱ صفر | ورود اهل بیت(ع) و سر امام حسین(ع) به شام |
| ۲۰ صفر | اربعین حسینی و بازگشت اهل بیت امام(ع) به کربلا(بنا به نقلی) و مدینه(به نقل دیگر) |
۲۰ صفر در ایران تعطیل رسمی است و شیعیان در این روز عزاداری می‌کنند. پیاده‌روی اربعین شیعیان به سوی کربلا، یکی از گسترده‌ترین مراسم عزاداری شیعیان بوده و در زمره بزرگ‌ترین اجتماعات مذهبی جهان شمرده شده است.
ریشه تاریخی
اربعین به معنای چهلم است و ۲۰ صفر را که چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا است، اربعین حسینی یا روز اربعین می‌نامند.[۱][یادداشت ۱] طبق نقل‌های تاریخی، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر اسلام(ص)، به همراه عطیه عوفی در اولین چهلم شهادت امام حسین(ع) به‌عنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شده و قبر امام حسین را زیارت کرده است.[۳] بنابه نقل کتاب «لهوف»، بازماندگان حادثه کربلا نیز در این روز به کربلا بازگشته و قبر امام حسین(ع) و سایر شهدای کربلا را زیارت کرده‌اند؛[۴] هر چند برخی از عالمان آن را نپذیرفته‌اند.
بازگشت کاروان اسیران به کربلا
درباره اینکه کاروان اسیران پس از آزادی به مدینه بازگشتند یا در روز اربعین سال ۶۱ق میان عالمان شیعه اختلاف‌نظر وجود دارد.
مخالفان
گروهی مانند شیخ مفید(درگذشت ۴۱۳ق)،[۵] شیخ طوسی (درگذشت ۴۶۰ق)،[۶] علی بن یوسف حلی(قرن هفتم)[۷] و کفعمی(درگذشت ۹۰۵ق)[۸] تصریح کرده‌اند که کاروان اهلبیت(ع)، پس از برگشت از شام، به مدینه رفته‌اند نه کربلا.
برخی مانند محدث نوری[۹] و شیخ عباس قمی[۱۰] معتقدند به دلیل دوری مسافت، ممکن نیست بازماندگان کربلا چهل روز بعد از عاشورا به کربلا بازگشته باشند؛ زیرا پیمودن مسیر کوفه تا شام و سپس بازگشت به کربلا در مدت زمان ۴۰ روز، برای کاروان اسرای کربلا ممکن نبوده است. علاوه بر این، برخی بر این باورند که گزارش معتبری نیز بر اثبات این رویداد در دست نیست.[۱۱]
عده‌ای همچون سید بن طاووس در کتاب اقبال الاعمال[۱۲] و علامه مجلسی[۱۳] ورود اسرا به کربلا و همچنین مدینه در روز اربعین را بعید دانسته‌اند.
موافقان
سید ابن طاووس(درگذشت ۶۶۴ق) در کتاب لهوف نقل کرده است هنگامی که اسیران کربلا در راه بازگشت از شام، به عراق رسیدند، به راهنمایشان گفتند «ما را از راه کربلا ببر». هنگامی که آنها به قتلگاه رسیدند، جابر بن عبدالله انصاری و برخی از بنی‌هاشم را دیدند که برای زیارت قبر امام حسین(ع) آمده بودند. پس با گریه و اندوه مجلس عزایی برپا کردند و پس از چند روز به مدینه بازگشتند؛ البته سید ابن طاووس تاریخ ورود اسیران به کربلا را ذکر نکرده است.[۱۴] ابن‌نمای حلی (درگذشت ۶۸۰ق) نیز بدون ذکر تاریخ نوشته است کاروان اسیران به کربلا رفته و با جابر بن عبدالله ملاقات کردند.[۱۵]
سید محمدعلی قاضی طباطبایی (۱۲۹۳-۱۳۵۸ش) در کتاب تحقیق درباره اولین اربعین سیدالشهداء(ع) نیز بازگشت اسرا به کربلا در اولین اربعین را درست دانسته است.[۱۶] برخی نیز با توجه به شواهد و قراینی همچون درستی احتمال الحاق سر امام حسین(ع) به بدنش در روز اربعین، محل دفن سر و وجه استحباب زیارت اربعین، حضور اسرا در کربلا را پذیرفتنی دانسته‌اند.[۱۷]
گروهی نیز ضمن پذیرش اصل بازگشت کاروان اسرای بازماندگان به کربلا در مسیر شام به مدینه، زمان آن را حدود پایان صفر و اوایل ربیع الاول و یا زمانی بعد از آن دانسته‌اند. برخی دیگر، اربعین سال‌های بعد را زمان این رویداد شمرده‌اند. علامه مجلسی، رفتن اسیران به کربلا در سال دیگر را نیز بعید شمرده است.[۱۸]
الحاق سر به بدن
براساس نقل مشهور، سر امام حسین(ع) که در روز عاشورا جدا شده بود، در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد.[۱۹] این قول مشترک میان بسیاری از مورخان و اندیشمندان شیعه و سنی[۲۰] است.[۲۱]
ابن شهر آشوب سخن سید مرتضی که گفته است «روایت کرده‌اند که سر امام حسین(ع) با جسد در کربلا دفن شد»، نقل کرده و سپس از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به سبب ملحق شدن سر امام به بدن و دفن آن، زیارت اربعین توصیه شده است.[۲۲]
براساس برخی گزارش‌های حدیثی و تاریخی، سر امام حسین(ع) در حرم امام علی(ع) در نجف کنار قبر امام علی(ع)، قبرستان بقیع در مدینه، دمشق و مصر دفن شده است.[۲۳]
زیارت اربعین
در حدیثی از امام حسن عسکری(ع) زیارت اربعین یکی از پنج نشانه برای مؤمن شمرده شده است.[۲۴][یادداشت ۲] زیارت‌نامه‌ای برای روز اربعین از امام صادق(ع) نقل شده است.[۲۷] شیخ عباس قمی این زیارت‌نامه را در مفاتیح الجنان در باب سوم بعد از زیارت عاشورا غیر معروفه، با عنوان زیارت اربعین نقل کرده است.[۲۸]
به گفته قاضی طباطبایی زیارت روز اربعین در نزد شیعیان زیارت «مَرَدُّ الرَّأس» نیز خوانده می‌شود.[۲۹] مَرَدُّ الرأس یعنی بازگرداندن سر، و منظور آن است که در این روز که اسرای اهل بیت به کربلا بازگشتند سر امام حسین(ع) را نیز به کربلا آوردند و دفن کردند.[۳۰]
راهپیمایی اربعین
قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء می‌نویسد: حرکت به سوی کربلا در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده است و شیعیان حتی در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت مقید بوده‌اند.[۳۱] توصیه به زیارت اربعین باعث شده است که شیعیان به ویژه ساکنان عراق، از نقاط مختلف این کشور به سوی کربلا حرکت کنند. این حرکت که غالباً به صورت پیاده صورت می‌گیرد یکی از پرجمعیت‌ترین راهپیمایی‌ها در جهان شمرده می‌شود. پس از سقوط حزب بعث عراق جمعیت این زائران چند برابر شده است، به طوری که گزارش‌ها از حضور ۱۵ میلیون زائر در سال ۱۳۹۲ش،[۳۲] حدود ۲۰ میلیون در سال ۱۳۹۳ش[۳۳] و ۲۷ میلیون در سال ۱۳۹۴ش خبر داده‌اند.[۳۴]
آمار وزارت کشور عراق حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۲ش دست‌کم یک میلیون و ۳۰۰ هزار زائر خارجی به عراق آمده و در راهپیمایی اربعین شرکت کرده‌اند.[۳۵]
نشانه های مؤمن پنج چیز است:
- خواندن ۵۱ رکعت نماز در شبانه‌روز (۱۷ رکعت نمازهای یومیه و ۳۴ رکعت نافله‌های روزانه)
- زیارت اربعین.
- انگشتر به دست راست کردن.
- پیشانی را در سجده بر خاک نهادن.
- بلند گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم»[۳۶]
| سال | تعداد زائران اربعین (نفر) |
|---|---|
| ۱۴۴۶ق/۱۴۰۳ش/۲۰۲۴م | ۲۱,۴۸۰,۵۲۵ |
| ۱۴۴۵ق/۱۴۰۲ش/۲۰۲۳م | ۲۲,۰۱۹,۱۴۶ |
| ۱۴۴۴ق/ ۱۴۰۱ش/۲۰۲۲م | ۲۱,۱۹۸,۶۴۰ |
| ۱۴۴۳ق/۱۴۰۰ش/۲۰۲۱م | ۱۶,۳۲۷,۵۴۲ |
| ۱۴۴۲ق/ ۱۳۹۹ش/۲۰۲۰م | ۱۴,۵۵۳,۳۰۸ |
| ۱۴۴۱ق/ ۱۳۹۸ش/۲۰۱۹م | ۱۵,۲۲۹,۹۵۵ |
| ۱۴۴۰ق/ ۱۳۹۷ش/۲۰۱۸م | ۱۵,۳۲۲,۹۴۹ |
| ۱۴۳۹ق/ ۱۳۹۶ش/۲۰۱۷م | ۱۳,۸۷۴,۸۱۸ |
| ۱۴۳۸ق/ ۱۳۹۵ش/۲۰۱۶م | ۱۱,۲۱۰,۳۶۷ |
انتفاضه اربعین
در إنتفاضه صفر عراق، شیعیان عراق در قالب پیاده‌روی اربعین بر ضد حکومت حزب بعث در صفر سال ۱۳۹۷ق (برابر با ۱۹۷۷م-۱۳۵۵ش) قیام کردند. در این سال حزب بعث عراق برگزاری مراسم‌های مذهبی و برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا را ممنوع کرد؛[۳۸] اما مردم نجف در ۱۵ صفر آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شده[۳۹] و به سمت کربلا حرکت کردند. این حرکت با برخورد حکومت صدام حسین مواجه شد و تعدادی از مردم کشته و گروهی نیز زندانی شدند.[۴۰] سید محمدباقر حکیم در این انتفاضه به حبس ابد محکوم شد[۴۱] و برای برخی علما همچون علامه عسکری، سید محمدحسین فضل‌الله که از عراق فرار کرده بودند، نیز حکم اعدام غیابی صادر شد.[۴۲]
کتاب‌شناسی
درباره اربعین امام حسین(ع) کتاب‌های متعددی منتشر شده است که برخی از آنها از این قرار است:
- تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع) نوشته سید محمدعلی قاضی طباطبایی. نویسنده با بیان اقوال مختلف و استنادات فراوان، سعی کرده بازگشت کاروان اسیران به کربلا در روز اربعین سال ۶۱ق را اثبات کند.
- مجموعه مقالات اربعین تهیه شده توسط جمعی از نویسندگان پژوهشکده حج و زیارت. در این کتاب چهل مقاله با موضوع اربعین از مجلات و روزنامه‌ها گردآوری شده و از سوی نشر مشعر در سال ۱۳۹۴ش منتشر شده است.
- آثار تربیتی زیارت اربعین سیدالشهداء(ع) نوشته مریم شعبانلو، قم، نشر جامعة الزهرا، ۱۴۰۰ش.
پانویس
- ↑ انوری، فرهنگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۱۲؛ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۴۵.
- ↑ مجلسی، ملاذ الاخیار، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۱۲۵.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۸۷؛ طبری آملی، بشارة المصطفی، ۱۳۸۳ق، ص۷۴و۷۵: حلی، العدد القویة، ۱۴۰۸ق، ص۲۱۹؛ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۸۳.
- ↑ نگاه کنید به ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۵.
- ↑ شیخ مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۳ق، ص۴۶.
- ↑ طوسى، مصباح المتهجّد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۸۷.
- ↑ حلی، العدد القویة، ۱۴۰۸ق، ص۲۱۹.
- ↑ کفعمی، المصباح للکفعمی، ۱۴۰۵ق، ص۵۱۰.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۸-۲۰۹.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۲ش، ص۵۲۴-۵۲۵.
- ↑ نگاه کنید به: سبحانی‌نیا، «تحقیقی درباره اربعین حسینی»؛ رنجبر، «پژوهشی در اربعین حسینی»، ص۱۶۸-۱۷۲.
- ↑ ابن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۰۰ و ۱۰۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۳۳۴.
- ↑ ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۵.
- ↑ ابن‌نمای حلی، مثیر الاحزان، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۷.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین، ۱۳۸۳ش، ص۶۰۸.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۳۰۶-۳۰۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۳۳۴.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۵۷۴ و۵۸۷.
- ↑ سبط بن الجوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۳۸.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۵۷۴.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، انتشارات علامه، ج۴، ص۷۷ «قال الطوسی رحمة الله: و منه زیارة الاربعین».
- ↑ نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۷ش، ج۸، ص۴۴-۸۲.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲.
- ↑ خصیبی، الهدایة الکبری،الناشر : البلاغ، ص۳۴۵.
- ↑ https://tumarandishe.ir/fa/note/سه-پرسش-درباره-روایت-علامات-المومن-و-زیارت-اربعین/
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.
- ↑ رجوع کنید به: مفاتیح الجنان، باب سوم، زیارت اربعین.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۲.
- ↑ صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۵ش، ص۲۶۴.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۱-۲.
- ↑ «نگاهی به ابعاد تأثیرگذاری پیاده‌روی عظیم اربعین»، سایت خبری وطن امروز
- ↑ «ضعف‌ها و قوت‌ها در اربعین سال ۹۳؛ مسئولان از امروز آستین بالا زنند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «جمعیت زائران کربلا در اربعین حسینی امسال از مرز ۲۷ میلیون نفر گذشت».، مندرج در پایگاه خبری سازمان حج و زیارت مورخ (۱۲/آذر/۱۳۹۴).
- ↑ «تعداد زائر غیرعراقی در اربعین»، منتشر شده در سایت فردا مورخ (۲/دی/۱۳۹۲).
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲.
- ↑ «العتبة العباسیة تعلن أعداد الزائرین المشارکین فی إحیاء زيارة الأربعین»، شبکة الکفیل العالمیة - الموقع الرسمی للعتبة العباسیة المقدسة.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۵.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۱.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۸۱.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۳.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۸۲.
یادداشت
- ↑ علامه مجلسی در شرح تهذیب شیخ طوسی اربعین را چهل روز پس از شهادت امام حسین (ع)دانسته و در توجیه گذشتن۴۰ روز پس از عاشورا با این که از عاشورا تا روز ۲۰ صفر ۴۱ روز می‌شود گفته که یا ماه محرم درسال حادثه کربلا ۲۹ روز بوده و یا این که روز عاشورا که روز شهادت امام حسین(ع) است شمارش نشده است. [۲]
- ↑ در کتاب الهدایة الکبری نوشته خصیبی (درگذشت:۳۵۸ق) [۲۵] از امام عسکری(ع) روایتی نقل شده که در آن ده خصلت برای تفاوت میان شیعه و غیر شیعه برشمرده شده است که چهار موردش همان است که در حدیث مشهور امام عسکری در باره نشانه‌های پنجگانه مؤمن نقل شده ولی اشاره‌ای به زیارت اربعین نشده است. برخی از محققان از این روایت خواستند استفاده کنند که منظور از مؤمن در روایت مشهور نشانه های پنجگانه مؤمن همان شیعه است. [۲۶]
منابع
- مفاتیح الجنان.
- ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- ابن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، قم، اسوه، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌نمای حلی، جعفر بن محمد، مثیر الأحزان، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۶ق.
- الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
- المؤمن، علی، سنوات الجمر، بیروت، المرکز الاسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.
- انوری، حسن، فرهنگ سخن، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۹۰ش.
- حلی، علی بن یوسف بن مطهر، العدد القویة، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
- رنجبر، محسن، پژوهشی در اربعین حسینی، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۵، بهار ۱۳۸۴ش.
- سبحانی نیا، محمدتقی، تحقیقی درباره اربعین حسینی، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، شماره۶، تابستان ۱۳۸۴ش.
- صادقی کاشانی، مصطفی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف سید بن طاووس، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- طبری آملی، عمادالدین، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، ۱۳۸۳ق.
- طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- «العتبة العباسية تعلن اعداد الزائرين المشارکین فی احیاء زیارة الأربعین»، شبکة الکفیل العالمیة - الموقع الرسمی للعتبة العباسیة المقدسة، تاریخ درج مطلب: ۷ سپتامبر ۲۰۲۳م، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- فاضل، محمد، تحلیل مبانی تاریخی اربعین حسینی، مجله رواق اندیشه، شماره ۱، خرداد و تیر ۱۳۸۰ش.
- قاضی طباطبایی، سید محمد علی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، قم، بنیاد شهید قاضی طباطبایی، ۱۳۶۸ش.
- قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، قم، نشر اسوه، ۱۴۱۴ق.
- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، تهران، مطبوعاتی حسینی، ۱۳۷۲ش.
- قمی، شیخ عباس، نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۱ق.
- گروهی از تاریخ پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهدا، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، ملاذ الاخیار، محقق / مصحح: رجائى، مهدى، ناشر: كتابخانه آيه الله مرعشي نجفي، قم چاپ اول ۱۴۰۶ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
- مفید، محمد بن محمد، مسار الشیعة، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- نوری، میرزا حسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، نشر آفاق، ۱۳۸۸ش.
- ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.