خلیل بن غازی قزوینی

خَلیل بن غازی قَزوینی (۱۰۰۱-۱۰۸۹ق) مشهور به ملا خلیل از عالمان شیعه در قرن یازدهم قمری است. از اساتید او می‌توان به میرداماد و شیخ بهایی اشاره کرد. او به اخباریان، گرایش داشت و با فلسفه و اجتهاد مخالف بود. قزوینی دارای تألیفات متعددی است که از مشهورترین آن‎ها دو شرح کتاب کافی به نام‌های الشافی و صافی در شرح کافی است.

خلیل بن غازی قزوینی

اطلاعات فردی
لقب	بُرهان العُلَماء • ملا خلیل قزوینی
تاریخ تولد	۳ رمضان ۱۰۰۱ق
تاریخ وفات	۱۰۸۹ق
محل دفن	قزوین
شهر وفات	قزوین
اطلاعات علمی
استادان	میرداماد • شیخ بهایی • ملا حاج محمود رنانی • ملا حاجی حسین یزدی • امیر ابوالحسن قائنی مشهدی
شاگردان	ملا رفعیا • میر محمّد مؤمن بن محمّد زمان طالقانی • ملّا محمّدباقر بن غازی قزوینی (برادرش) • احمد بن خلیل قزوینی (فرزندش) و...
تألیفات	الشافی • صافی در شرح کافی
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی	تولیت آستان عبدالعظیم حسنی، تأسیس مدرسه آخوند یا ملا خلیلا

اشتراک نام مُلاخُلیل

افزون بر مُلا خَلیل بن غازی قَزوینی، چند دانشمند دیگر به نام ملّا خلیل در قزوین بوده‌اند:

• ملّا خلیل بن محمّد زمان قزوینی،(نگارنده رساله اثبات حُدوث الإراده) در سال ۱۱۴۸ق.
• ملّا خلیل بن حاجی‌بابا قزوینی، معروف به زرکش.
• آقا خلیل بن محمّد اشرف قاینی اصفهانی، (متوفای ۱۱۳۶ق) ساکن قزوین.
• سید خلیل قزوینی، (زنده در ۱۲۳۹ق) صاحب تفسیر سید خلیل.

زندگی‌نامه

خلیل بن غازی قزوینی، با کنیه ابوحامد، معروف به «ملّا خلیلا» و «خلیلای قزوینی» و «ملّا خلیل قزوینی» و ملقّب به «بُرهان العُلَماء» است. نقش مهر او را «الْعِلْمُ خَلِیلُ الْمُؤْمِن» گزارش کرده و برخی نام وی را «خلیل الله» نیز ذکر کرده‌اند. ملّا خلیل، در شهر قزوین، در ۳ رمضان سال ۱۰۰۱ق زاده شد.

خاندان

افرادی از خاندان ملّا خلیل که تاکنون شناسایی شده‌اند عبارتند از:

• غازی قزوینی (پدر ملّا خلیل). درباره پدر ملّا خلیل در مصادر مطلبی ذکر نشده است.
• ملّا محمّد باقر بن غازی (برادر ملّا خلیل). او یکی از اعیان علمای زمان خود بود که در سی سالگی به سمت مُدرّسی آستانه عبدالعظیم حسنی منصوب شده و در قزوین نیز استاد مدرسه التفاتیه بود.
• جعفر بن غازی قزوینی (برادر دیگر ملّا خلیل)
• مولی سلمان بن ملّا خلیل قزوینی (پسر ملّا خلیل)
• احمد بن خلیل بن غازی قزوینی (پسر ملّا خلیل) که در زمان پدرش در سال ۱۰۸۳ق درگذشت. او حاشیه‌ای بر حاشیه پدرش بر عدّة الاصول نگاشته است.
• ابوذر بن ملّا خلیل قزوینی (پسر ملّا خلیل) که در زمان پدرش در سال ۱۰۸۴ق درگذشت.
• محمّد نصیر بن حاجی افضل‌بیک (برادر زاده ملّا خلیل قزوینی)، که نسخه‌ای از فروع کافی را (شامل کتاب صلاة و جهاد) از سال ۱۰۷۰ تا ۱۰۷۳ ق، استنساخ نموده است.

وفات

ملّا خلیل در سال ۱۰۸۹ق در سنّ ۸۸ سالگی‌ درگذشت و بنا به وصیتش در محل تدریس خود -مدرسه خلیلا- دفن گردید. در همین سال، ملّا رفیعا -شاگرد ملّا خلیل- نیز وفات نمود. یکی از شاعران، ماده تاریخ وفات آنها را چنین سروده:

دُرّ دریای دین مولا خلیلا

چو نور از دیده مردم نهان شد

یگانه گوهر بحر معانی

رفیعا واعظ دهر از میان شد

پی تاریخ‌شان غوّاص دل گفت

دو دُرّ بیرون زیک درج جهان شد

در جوار آرامگاه ملّا خلیل، سه فرزند وی: سلمان، احمد و ابوذر، نیز آرمیده‌اند.

این مدرسه در آن روزگار، محل حضور دانشمندانی همچون فیض کاشانی، شیخ حرّ عاملی، ملّا رفیعای واعظ، آقا رضی و دیگران بوده و هم‌اکنون در اختیار بنیاد ایران‌شناسی استان قزوین قرار دارد. در سال اخیر، این مدرسه و آرامگاه، تعمیر مختصری شده و پابرجاست.

اساتید و شاگردان

استادان ملا خلیل از این قرار است:

• شیخ بهایی (متوفای ۱۰۳۰ق)
• میر داماد (متوفای ۱۰۴۱ق)
• مولی حاج محمود رنانی،
• مولی حاجی حسین یزدی.
• امیر ابوالحسن قائنی مشهدی
  

آنچه در مصادر، از اساتید ملّا خلیل یاد شده همین چهار عالم بودند و از دیگر اساتید وی در مصادر یادی نشده است. خصوصاً استادی که ملّا خلیل تحت‌تأثیر تعالیم وی بوده و طبق آن حتی با مجتهدان مخالفت می‌کرده، شناسایی نشده است.

برخی از شاگردان وی عبارتند از:

• امیر محمّد مؤمن بن محمّد زمان طالقانی.
• ملّا محمّدباقر بن غازی قزوینی (برادرش).
• احمد بن خلیل قزوینی (فرزندش).
• ابوذر بن خلیل قزوینی (فرزندش).
• مولی سلمان بن خلیل قزوینی (فرزندش).
• حاج محمّد تقی دهخوارقانی.
• مولی محمّد باقر بن الحافظ کیجی بیک التبریزی.
• مولی علی أصغر ابن المولی محمّد یوسف قزوینی.
• مولی رفیع الدین محمّد بن فتح‌الله واعظ قزوینی.
• مولی محمّد محسن بن نظام الدین قرشی ساوجی.
• مولی محمّد تقی بن حیدر علی زنجانی.
• مولی محمّد امین وقاری طبسی بن مولانا عبد الفتاح.
• مولی محمّد یوسف بن پهلوان صفر قزوینی.
• مولی مهدی بن حاج علی اصغر قزوینی.
• مولی محمّد مؤمن بن شاه قاسم سبزواری.
• مولی ابوالوفا بن محمّد یوسف مشهور به قاضی قزوینی.
• مولی محمّد صالح بن محمّد باقر روغنی قزوینی.
• مولی عاشور بن محمّد تبریزی، که کتاب خلّة المؤمنین را در سال ۱۰۶۳ق به نام ملّا خلیل، تألیف نموده است.

تولیت اوقاف ری

ملّا خلیل در سنّ ۲۷ سالگی به سِمَت مدرّسی آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی و تولیت اوقاف آن آستانه، از سوی هم‌درس خود خلیفه‌سلطان- که به وزارت شاه عباس صفوی نائل شده بود- منصوب گردید. ولی پس از مدتی از آن سمت بر کنار شد و مولی نظام‌الدین قرشی ساوجی (حدود ۱۰۴۰ق) به جای وی منصوب گردید. برخی از شرح‌حال‌نویسان، تحریم نماز جمعه از سوی ملّا خلیل را علت عزل او از تولیت دانسته‌اند.

مهاجرت به مکه

ملّا خلیل پس از عزل از تولیت آستانه عبدالعظیم راهی مکه شد ولی زندگیش در آنجا نیز متلاطم بود. در کتاب تذکره، مناظرات گوناگونی نقل شده که بین ملّا خلیل و عالمان شیعه و سنی در مسائل مختلف رخ داده است. شیخ حر عاملی نقل می‌کند اولین بار که به مکه مشرف شده، ملّا خلیل را ملاقات نموده که مشغول حاشیه نوشتن بر مجمع البیان بوده است.

عبدالحی رضوی در کتاب حدیقة الشیعة هنگامی که درباره حج گزارش می‌دهد، می‌نویسد: حکام مکه هنگامی که عید قربان مصادف با جمعه می‌شده آن را حجّ اکبر اعلام می‌کردند و از این طریق، منافعی عائد آن‌ها می‌شده است... او از پدرش نقل می‌کند که ملّا خلیل قزوینی به حج مشرف شده و این مشکل مطرح شد؛ او از آنان پیروی نکرده و زمانی که رؤسای آنان متوجه شدند، حکم به قتل او کردند. ملّا خلیل در تنوری مخفی شده و به نقطه‌ای از حجاز رفت و تا موسم آینده در آن‌جا باقی ماند. در وقت آمدن به موسم، در قیافه هیزم‌کش و خارکن در میان قافله به مکه درآمده، حج انجام داد و برگشت.

بازگشت به قزوین

ملّا خلیل پس از اقامت چند ساله در مکه به قزوین بازگشت و تا آخر عمر در این شهر مشغول تدریس و تصنیف بوده است. وی در آخر عمر نابینا می‌گردد. از آثار باقی‌مانده از ملّا خلیل در قزوین، مدرسه‌ای در محله آخوند قزوین، معروف به مدرسه آخوند یا مدرسه خلیلا است.

در بیان معاصران

معاصران ملّا خلیل، وی را ستوده‌اند و در شرح‌حال، او را با القابی نظیر «رأس و رئیس فقهاء امامیه و اسوه و قدوه علماء اثنا عشریه» و «فاضل عالم، حکیم متکلم محقّق مدقّق، فقیه محدّث، ثقة ثقة، جامع للفضائل ماهر معاصر» و «المولی الکبیر الجلیل مولانا خلیل بن الغازی القزوینی، فاضل عالم، متکلّم اصولی، جامع دقیق النظر قوی الفکر، من أجلّة مشاهیر علماء عصرنا و أکمل أکابر فضلاء دهرنا» و مانند آن یاد کرده‌اند که نشانگر علوّ مقام علمی او و توجه‌اندیشمندان به آرا و اندیشه وی است.

ولی‌قلی شاملو، ملا شمس‌الدین محمد شیرازی، شیخ حر عاملی، میرزا عبدالله افندی، محمد بن علی اردبیلی، علی‌اصغر قزوینی، شیخ عبدالله سماهیجی از معاصران ملا خلیل قزوینی هستند.

مناظره با عالمان

از جمله مناظرات ملّا خلیل با دانشمندان، مناظره‌ای است که با سید علی خان بن خلف مشعشعی حویزی انجام داده است. این مناظره را سید علیخان در باب سوم کتابش «نکت البیان و أدب الأعیان» نقل نموده و خیابانی در وقایع الأیام (ماه محرم) به نقل از آن کتاب آورده است.

گرایش به اخباری‌گری

بسیاری از صاحبان تراجم، ملّا خلیل را از علمای اخباری شمرده‌اند. او با اجتهاد مخالفت می‌ورزید و در آثارش، به صراحت، این عقیده را اظهار می‌داشت و برای اثبات آن، دست به دامن برخی از احادیث می‌شد. با این حال، اغلب شاگردان وی مانند آقا رضی قزوینی و شیخ محمدکاظم طالقانی قزوینی و میر محمدمعصوم قزوینی، از زمره مجتهدان و طرفداران اجتهاد بودند.

اما اینکه در طبقات أعلام الشیعة در شرح حال ملّا خلیل عنوان شده که احتمالًا ملّا خلیل تظاهر به اخباری‌گری می‌کرد- و علّت آن هم مماشات با حاکمیت بود که با فلسفه و اجتهاد به شدّت مخالف بود- با توجّه به مطالبی که از معاصران ملّا خلیل نقل خواهد شد و همچنین با مطالعه آثار برجای مانده از وی، همچون صافی و شافی، هیچ وجهی ندارد و گویا این مطالب از افزده‌هایی است که بعد از مؤلّف به طبقات اضافه شده است. او تنها در دو شرح خود بر کافی، با بسیاری از نظریه‌های مشهور فلسفی و حتّی با برخی از مسائل مسلّم تجربی، با تمسک به مدلول دریافته از برخی احادیث، مخالفت کرده و به صاحبان آن به تندی سخن می‌گوید.

تحریم نماز جمعه

ملّا خلیل با آنکه اخباری بود، ولی با اقامه نماز جمعه مخالفت می‌کرد و عقیده داشت که در عصر غیبت، نخواندنِ آن اولی است. او رساله‌ای مفصّل در تحریم نماز جمعه نگاشت که مورد نقد و ردّ معاصران خود قرار گرفت. برادر وی محمدباقر بن غازی و همچنین پسرش ملا سلمان بن خلیل قزوینی نیز قائل به تحریم نماز جمعه در زمان غیبت بوده و رساله‌هایی در این زمینه نگاشته‌اند.

سماهیجی در رساله خود «القامعة البدعة فی ترک صلاة الجمعة» (فصل سوّم) به ردّ نظر ملّا خلیل و فاضل هندی درباره نماز جمعه پرداخته است.

مخالفت با فلاسفه

ملّا خلیل با فلاسفه مخالف بود که در دو شرح خود بر کافی در موارد متعدد بدان تصریح نموده است. وی همچنین با اجتهاد و اصول نیز مخالف بود و در موارد متعددی به خصوص در صافی و شافی به آن تصریح کرده و برای اثبات نظر خود به ظاهر برخی از احادیث متمسک شده و در برخی از موارد، نیز به تأویل احادیث پرداخته است.

آثار علمی

ملّا خلیل بخش زیادی از عمر خود را در تألیف و تصنیف کتاب گذرانیده است. او در موضوعات مختلفی همچون: ادبیات عرب، منطق، تفسیر، اصول فقه و حدیث، صاحب تألیفات است. مهمترین اثر او در شرح فارسی و عربی است که بر کافی نگاشته است. او ابتدا شرح عربی خود را نگاشته که «شافی» نام دارد و در اثنای نگارش، به دستور شاه عباس صفوی، به شرح فارسی پرداخته و مدّت بیست سال مشغول نگارش آن بوده است.

اوّلین گزارش تفصیلی از آثار ملّا خلیل را افندی در ریاض العلماء درج نموده است. آثار شناحته‌شده از ملّا خلیل عبارتند از:

• الشافی فی شرح الکافی (به عربی).
• صافی در شرح کافی به فارسی
• المجمل (الجمل) فی النحو.
• حاشیه شرح شمسیه.
• شرح(حاشیه) عدّة الاصول.
• حاشیة مجمع البیان.
• رسالة فیحرمة شرب التتن.
• رسالة فی صلاة الجمعة.
• رموز التفاسیر الواقعة فی الکافی و الروضة.
• الأسئلة الخلیلیة.
• تفسیر سورة الفاتحة.
• رسالة أقوال الأئمّة.
• رسالة فی الأمر بین الأمرین.
• شرح الصحیفة.
• فهرست الکافی.
• اجوبه مسائل محمّد مؤمن.
• رساله نجفیه(به فارسی).
• رساله قمّیه(به فارسی).
• تعلیقة علی التوحید.
• حاشیة الکافی.
• حاشیة الکافی.

آراء مطرح‌شده در آثار ملّا خلیل موجب گشت تا آثار او مورد نقد و ایراد عالمان اندیشمند قرار گیرد و بر کتاب‌های وی ردّیه‌هایی نوشته شود.

منابع

• قزوینی، خلیل بن غازی، صافی در شرح کافی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.