بیعت امام علی(ع) با خلفا
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب در تاریخ ۲۴ آذر ۱۴۰۴ توسط کاربر:Shamsoddin برای جلوگیری از تعارض ویرایشی اینجا گذاشته شده است. اگر بیش از پنج روز از آخرین ویرایش مقاله میگذرد میتوانید برچسب را بردارید. در غیر این صورت، شکیبایی کرده و تغییری در مقاله ایجاد نکنید. |
_2.jpg) تابلو آغاز سکوت، اثر حسن روحالامین | |
| زمان | ۱۱ق الی ۳۵ق |
|---|---|
| دوره | خلافت ابوبکر، عمر و عثمان |
| مکان | مدینه |
| علت | تهدید و اجبار و شرایطِ جامعه اسلامی |
| نتایج | سکوت ۲۵ ساله امام علی(ع) |
| پیامدها | آتش زدن خانه فاطمه، سقط محسن و شهادت حضرت فاطمه(س) |
| مرتبط | شهادت حضرت فاطمه و واقعه هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) و غصب خلافت |
بیعت امام علی(ع) با خلفا (ابوبکر، عمر و عثمان) از منظر شیعیان، هرگز بهصورت داوطلبانه نبوده و تمام گزارشهای تاریخی در این زمینه، حاکی از تقیه، فشار سیاسی و مصلحتسنجی امام درباره آینده جهان اسلام بوده است. این دیدگاه، شواهد تاریخی نظیر هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) و تهدیدهای صورتگرفته را گواهی برای تحمیل بیعت بر امام علی(ع) دانستهاند. در مقابل، اهل سنت، این بیعت را انتخابی آزادانه از سوی امام علی(ع) و نشانهای از مشروعیت خلافتِ خلفای سهگانه میدانند که باعث پایان اختلافات سیاسی پس از رحلت پیامبر(ص) شد. آنان، مشارکت فعال امام در امور سیاسی و اجتماعیِ دوران خلفا را دلیلی بر مدعای خود میدانند.
عالمان و مورخان شیعه معتقدند که امام علی(ع) اگرچه در جریان سقیفه به حق مسلّم خود برای جانشینی پیامبر(ص) استناد کرد؛ اما بهدلیل جلوگیری از بروز تفرقه در جامعه نوپای اسلامی، بهناچار سکوت اختیار نمود. او با درک شرایط بحرانی پس از رحلت پیامبر(ص) و خطر فروپاشی وحدت مسلمانان، بیعت را در وضعیتی پذیرفت که یاران کافی برای احقاق حق خود نداشت. این رویکرد را نشاندهنده ژرفاندیشی و مسئولیتپذیری امام(ع) در حفظ کیان امت اسلامی دانستهاند.
تنوع گزارشها درباره جزئیات رویداد بیعت امام علی(ع) با خلفا، مانند زمان، مکان و چگونگی بیعت، باعث شده است که این موضوع به یکی از مباحث چالشیِ تاریخ صدر اسلام تبدیل شود و همواره در آثار فرقهشناسی، کلامی و تاریخیِ هر دو مذهب بهصورت گسترده مورد بحث و تحلیل قرار بگیرد.
جایگاه
بیعت امام علی(ع) با خلفای سهگانه از موضوعات مورد اختلاف در تاریخ صدر اسلام است.[۱] که در منابع شیعه و اهلسنت بررسی شده[۲] و از مسائل مناقشهبرانگیز میان دو مذهب بهشمار میآید.[۳] در منبع اهلسنت، این بیعت تأییدکننده مشروعیت خلفا و عامل پایان اختلافات سیاسی پس از رحلت پیامبر(ص) دانسته شده است.[۴]
در نگاه شیعه، امامت منصبی الهی است که با نص تعیین میشود و به بیعت مردم وابسته نیست.[۵] بر این اساس، عالمان شیعه یا اصل بیعت امام علی(ع) با خلفا را نپذیرفتهاند یا در صورت پذیرش آن، بیعت را ناشی از اکراه، اجبار یا تقیه دانستهاند.[۶] هرچند شیخ صدوق (درگذشت: ۳۸۱ق) با نقل توقیعی منسوب به امام مهدی(عج) از بیعت ائمه با حاکمان زمان خود یاد کرده است.[۷] اما سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق) آن را ناظر به بیعتهای اجباری و بدون دلالت بر پذیرش مشروعیت حاکمان تفسیر کرده است.[۸]
بیعت به چه معناست؟
محمدتقی جعفری (درگذشت: ۱۳۷۷ش) شارح نهج البلاغه، بیعت را پیمانی آگاهانه و مبتنی بر اختیار میان مردم و رهبر میداند که در صورت فقدان شرایط رهبری، اعتبار خود را از دست میدهد.[۹] محمدتقی مصباح یزدی (درگذشت: ۱۳۹۹ش) نظریهپرداز شیعه، با تفکیک نگاه شیعه و اهلسنت، بیعت را در اندیشه اهلسنت منشأ مشروعیت حکومت و در نگاه شیعه صرفاً اعلام وفاداری به حاکم دارای مشروعیت الهی معرفی میکند.[۱۰]
عدم بیعت امام علی(ع) با خلفا
تعدادی از علمای شیعه مانند شیخ مفید[۱۱] و سید مرتضی[۱۲] (درگذشت: ۴۳۶ق) معتقدند که امام هیچگاه با خلفای سهگانه بیعت نکرده است. خواجه نصیر طوسی (درگذشت: ۶۷۲ق) متکلم شیعه نیز این دیدگاه را از باورهای شیعیان دانسته[۱۳] و خواندمیر (درگذشت: ۹۴۲ق)، مورخ سنی آن را بهعنوان اعتقاد شیعه گزارش کرده است.[۱۴]
شیخ مفید با استناد به تأخیر امام علی(ع) در بیعت با ابوبکر استدلال میکند که اگر بیعت واجب بود، این تأخیر مستلزم نسبت دادن خطا یا عناد به امام بود، در حالی که چنین امری پذیرفته نیست؛ ازاینرو، بیعت واجب نبوده و انجام نشده است.[۱۵] بر پایه برخی تحلیلها، مراد شیخ مفید نفی بیعت اختیاری است، زیرا بیعت اجباری بیعت واقعی محسوب نمیشود.[۱۶] مقاتل بن عطیه (درگذشت: ۵۰۵ق) عالم شیعی نیز معتقد است حتی اگر روایت شود که ابوبکر دست بر دست بسته علی(ع) زد، این عمل نه نشانه بیعت از روی اختیار است و نه از روی اجبار، زیرا دست بسته نشانه امتناع و نپذیرفتن بیعت است.[۱۷]
شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق) روایتی نقل کرده که نشان میدهد امام علی(ع) درخواست عدهای برای بیعت با ابوبکر را رد کرده و خود را شایسته جانشینی پیامبر میدانسته است.[۱۸] محمدباقر مجلسی (درگذشت: ۱۱۱۰ق) نیز معتقد است که امام علی(ع) حتی ششماه پس از آغاز حکومت ابوبکر با او بیعت نکرده است؛ هر چند اگر دست به دست ابوبکر زده باشد، این عمل نشانه بیعت واقعی محسوب نمیشود.[۱۹]
بر اساس این دیدگاه، بیعت امام علی(ع) ناشی از حفظ مصلحت نبوده و رفتار او به صورت سکوت و خودداری از پیگیری حق خود تفسیر میشود.[۲۰]برخی این دیدگاه را ترجیح دادهاند، زیرا تأخیر امام علی(ع) باعث شد گروهی از بیعت با ابوبکر خودداری کنند و در نتیجه، اگر پس از مدتی بیعت انجام شده باشد، تکلیف کسانی که بهخاطر امام بیعت نکردهاند نامعلوم میماند.[۲۱]
بیعت از روی اکراه و اضطرار
برخی منابع شیعی گزارش دادهاند که بیعت امام علی(ع) با خلفای نخستین، از جمله ابوبکر و عثمان، نه از روی رضایت کامل، بلکه تحت فشار و تهدید صورت گرفته است.[۲۲] به گفتهٔ تاریخپژوه رسول جعفریان، این نگاه در میان برخی جریانهای متعادل اهلسنت نیز مطرح شده است.[۲۳] گزارشهایی در متون اهلسنت وجود دارد که نشاندهنده تهدید امام علی(ع) از سوی سران سقیفه مبنی بر بیعت با ابوبکر است.[۲۴] طبری متکلم امامی قرن سوم، هفت روایت گزارش کرده است که حکایت از وجود اجبار و تهدید در جریان بیعت با ابوبکر دارد.[۲۵] در بیعت امام علی(ع) با عثمان نیز بلاذری (درگذشت: ۲۷۹ق) گزارشی دارد که بیعت امام با تهدید عبدالرحمن بن عوف صورت گرفته است.[۲۶]
ثقفی (درگذشت: ۲۸۳ق) در الغارات به نامهای از امام علی(ع) اشاره میکند که بیانکننده بیعت در شرایط اضطراری آن زمان است.[۲۷] در نامه ۲۸ نهج البلاغه، امام علی(ع) مجبور شدن برای بیعت را نشانه مظلومیت خود دانسته است.[۲۸] به باور مادلونگ (درگذشت: ۲۰۲۳م) مستشرق و اسلامشناس، پذیرش ظاهری خلافت ابوبکر توسط علی(ع) به معنای حل اختلافات نبوده است. به تحلیل وی، ابوبکر اطمینان داشته است که این پذیرش در شرایط اکراهی صورت گرفته و اگر امام علی(ع) موقعیت پیدا کند، در برابر خلافت او خواهد ایستاد.[۲۹]
گزارشهایی از جزئیات بیعت اجباری
برخی منابع شیعی به واقعهٔ هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) پس از سقیفه اشاره دارند که هدف آن گرفتن بیعت از امام علی(ع) بوده است.[۳۰] برخی صحابه چون سلمان، ابوذر و زبیر با علی(ع) در خانه فاطمه(س) تحصن کردند و از بیعت سر باز زدند.[۳۱] عمر بن خطاب با تهدید به آتشزدن خانه، علی(ع) را به اجبار نزد ابوبکر برد. فاطمه(س) در برابر این برخوردها اعتراض کرد و از ظلم به اهلبیت پیامبر(ص) شکایت نمود.[۳۲] تعدادی از منابع اهلسنت، اصل هجوم را پذیرفته؛ اما برخی جزئیات مانند سقط محسن مورد اختلاف است.[۳۳]
به گزارش ابنقتیبه دینوری (درگذشت: ۲۷۶ق) مورخ سنی، امام علی(ع) هنگامی با ابوبکر بیعت کرد که تهدید به قتل شد.[۳۴] به گفته مسعودی (درگذشت: ۳۴۶ق) تاریخنگار شیعه، علی بن ابیطالب(ع) را به اجبار نزد ابوبکر آوردند تا بیعت کند. او از بیعت امتناع کرد و در نهایت، دست او تحت فشار گرفته شد، اما چون انگشتانش بسته بود و باز نشد، خلیفه اول دست بستهٔ او را گرفت و آن را بیعت تلقی کرد.[۳۵]
تحلیل بیعت اجباری یا سکوت امام علی(ع)
دانشمندان شیعه بیعت نکردن یا تأخیر امام علی(ع) با خلفا را ناشی از رعایت مصالح بالاتر و جلوگیری از تفرقه در جامعه اسلامی میدانند.[۳۶] برخی پژوهشگران معتقدند علیرغم حق خلافت، او برای حفظ وحدت جامعه اسلامی و جلوگیری از فتنه با ابوبکر بیعت کرد.[۳۷] طبری گزارش میدهد که علی(ع) دعوت به قیام علیه ابوبکر را رد کرد، زیرا آن را زمینهساز اختلاف میدانست.[۳۸]
بر اساس گزارش بلاذری، عثمان، بیعت نکردن علی(ع) را مانعی برای وحدت و مشارکت مسلمانان در جنگهای رده میدانست و پس از آن، علی(ع) بیعت کرد.[۳۹] طبق روایتی که سید مرتضی[۴۰] و شیخ طوسی[۴۱] گزارش کردهاند، امام علی(ع) خود را در دوراهی انتخاب میان بیعت با ابوبکر یا تن دادن به ارتداد جامعه اسلامی تصویر کرده است. طبق تحلیل رسول جعفریان تاریخپژوه شیعه، حکومت انتظار داشت همانگونه که امام علی(ع) بیعت کرده در جنگهای رده نیز همراهی کند؛ اما او چنین همراهی نکرد.[۴۲]
گزارشهای تاریخی نشان میدهند که امام علی(ع) در مقابل بیعت با خلفا حمایت گستردهای نداشت.[۴۳] و تنها تعداد محدودی از یاران برای قیام همراه او شدند.[۴۴] طبری شیعی نیز اشاره میکند که پیامبر(ص) عهدی از علی(ع) گرفته بود که در صورت کمبود یاران برای احقاق حق، سکوت کند.[۴۵]
آگاه باشید به خدا سوگند ابابکر جامۀ خلافت را بر تن کرد در حالی که میدانست جایگاه من به حکومت اسلامی مانند محور آسیاب است به آسیاب که دور آن حرکت میکند... پس من ردای خلافت رها کرده و دامن جمع نموده از آن کنارهگیری کردم و در اندیشه بودم که آیا با دست تنها برای گرفتن حق خود برخیزم؟ یا در این محیط خفقانزا صبر پیشه کنم؟... پس از ارزیابی درست، صبر و بردباری را خردمندانهتر دیدم. صبر کردم در حالی که گویا خار در چشم و استخوان در گلوی من مانده بود.
سید رضی، نهج البلاغه، ۱۴۰۷ق، ص۴۸.
بیعت امام علی(ع) با خلفا در نگاه اهل سنت
علمای اهلسنت بیعت امام علی(ع) با خلفا را ناشی از رضایت و میل او دانسته و حمایتهای لفظی و عملی امام علی(ع) از خلفا را نشانهٔ تأیید و مشروعیتبخشی میدانند.[۴۶]
ابنابیالحدید (درگذشت: ۶۵۶ق) شارح نهجالبلاغه، معتقد است که امام علی(ع) شایستگی بیشتری برای خلافت داشت و مخالفت ابتدایی او با خلافت ابوبکر نیز به همین دلیل بوده است. با این حال، این مخالفت به معنای تنصیصی بودن امامت و انحصار مشروعیت در او نیست.[۴۷] که امام علی(ع) هنگامی که شکاف جامعه اسلامی را مشاهده کرد، با این که خود را محق بر خلافت میدانست به بیعت با ابوبکر تن داد.[۴۸]
رشید رضا (درگذشت: ۱۳۵۴ق) شارح نهجالبلاغه نیز معتقد است که علی(ع) و کسانی که او را شایسته جانشینی پیامبر میدانستند، به منظور حفظ وحدت جامعه اسلامی با ابوبکر بیعت کردند.[۴۹]
مکان و زمان بیعت با ابوبکر
در رابطه با زمان و مکان بیعت امام علی(ع) با ابوبکر، گزارشهای مختلفی مطرح شده است.[۵۰] مسئله زمان و مکان بیعت هنگامی مطرح میگردد که اصل بیعت به صورت اختیاری یا اجباری پذیرفته شده باشد.[۵۱] مسجد پیامبر(ص)،[۵۲] در بین راه منزل و مسجد،[۵۳] خانه سعد بن عباده[۵۴] و خانه امام علی(ع)[۵۵] مکانهایی است که در گزارشهای تاریخی بهعنوان مکان این بیعت مطرح شده است.
در زمان بیعت نیز دیدگاههایی مطرح شده است. طبق نقل شیخ مفید، همه مسلمانان اجماع دارند که بیعت بلافاصله نبوده و حداقل با سه روز تاخیر بوده است.[۵۶] میرحامد حسین لکهنوی امامتپژوه شیعه معتقد است احادیث تاخیر امام علی(ع) از بیعت که در منابع معتبر اهل سنت چون صحیحین نقل شده است، اساس اعتقاد سقیفه (اجماعی بودن بیعت با ابوبکر) را مخدوش میکند.[۵۷] با این حال، در منابع تاریخی اسلامی نقلهای متفاوتی در این باره وجود دارد که برخی از آنها بیعت را پیش از وفات حضرت زهرا(س) دانستهاند:
- پیش از دفن پیامبر(ص)[۵۸]
- بلافاصله پس از دفن پیامبر(ص)[۵۹]
- پس از جمع کردن قرآن[۶۰]
- چهل روز بعد از خلافت ابوبکر[۶۱]
برخی منابع نیز اشاره کردهاند که امام علی(ع) مادامی که حضرت زهرا(س) در قید حیات بوده است، بیعت نکرد.[۶۲] در مورد زمان بیعت بر این اساس نیز دیدگاههایی وجود دارد که هفتاد و چند روز بعد از وفات پیامبر(ص)[۶۳] و شش ماه بعد از آن[۶۴] ازجمله این نقلها هستند.
تکنگاری
مسئله بیعت امام علی(ع) با خلفا موضوع نگاشتهای بوده است که میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- بررسی بیعت حضرت امام علی(ع) با خلفا عنوان کتابی است از سید شفیع هاشمی که به اهتمام موسسه مذاهب اسلامی قم چاپ شده است.[۶۵] این کتاب در سه فصل به مباحثی چون تعریف و تبیین امامت و خلافت، مفهوم بیعت و تحقق یا عدم تحقق، چرایی و چگونگی بیعت امام علی(ع) با خلفا پرداخته است.[۶۶]
- ماجرای بیعت اثری است از سید علیرضا حسینی که به بررسی سندی و محتوایی دو روایت اصلی بیعت امام علی(ع) با ابوبکر در متون اهل سنت (ابنشیبه استاد بخاری و روایت بخاری) میپردازد.[۶۷]
- مظلومی گمشده در سقیفه عنوان اثری از علی لباف با محوریت حضرت علی(ع) است. جلد چهارم این کتاب به مسئله بیعت امام علی(ع) با خلفا پرداخته است.[۶۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ اورعی مومنی، «بیعت امام علی با خلفا»، ص۱۶۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سید مرتضی، الشافی فی الامامه، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۳۷؛ ابنحزم، الفصل، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۷۹.
- ↑ هاشمی، بررسی بیعت حضرت امام علی(ع) با خلفا، ۱۳۹۰ش، ص۱۲.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۹۶؛ قشیری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۸۱؛ ابنعبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۹۷۳.
- ↑ ابنمیثم، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۶۹.
- ↑ فخری، تاریخ تشیع از صدر اسلام تا پایان دوره خلفای راشدین، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۹.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۵.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة الإمام علی علیهالسلام، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۱۴.
- ↑ جعفری، شرح و تفسیر نهج البلاغه، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۸.
- ↑ مصباح یزدی، پرسشها و پاسخها، ۱۳۹۱ش، ص۲۹.
- ↑ شیخ مفید، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۵۶.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۳۹.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، علی(ع) میزان الحق، ۱۳۸۶ش، ص۱۹۹.
- ↑ خواند میر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۴۴۷.
- ↑ شیخ مفید، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۵۶.
- ↑ کورانی، سیرهنامه امیرالمومنین، ۱۴۰۱ش، ج۱، ص۶۶۸.
- ↑ ابنعطیه، ابهی المداد، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۶۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۸، ص۳۶۶.
- ↑ لباف، مظلومی گمشده در سقیفه، ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۱۴۹.
- ↑ فخری، تاریخ تشیع از صدر اسلام تا پایان دوره خلفای راشدین، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: عسکری، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۰۵؛ عاملی، الصحیح من سیرة الإمام علی علیهالسلام، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۰۸؛ بیضون، رفتارشناسی امام علی در آیینه تاریخ، ۱۳۷۹ش، ص۳۴؛ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ج۱، ص۳۳۷.
- ↑ جعفریان، تاریخ و سیره سیاسی امیر مومنان علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۱۹ و نیز بنگرید: غلامی، پس از غروب، ۱۳۸۸ش، ص۱۸۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابنقتیبة الدینوری، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۰-۳۳؛ سلطان الواعظین شیرازی، شبهای پیشاور، ۱۳۷۹ش، ص۵۰۷-۵۱۷.
- ↑ طبری، المسترشد فی الامامة، ۱۴۱۵ق، ص۳۷۳-۳۸۴.
- ↑ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۲۸.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ۱۴۰۷ق، ص۳۸۷-۳۸۸.
- ↑ مادلونگ، جانشینی حضرت محمد(ص)، ۱۳۷۷ش، ص۸۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: هلالی، کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۰۷ق، ص۴۰؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۶؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۶۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ ابنقتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۰-۳۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۱۵؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۱۵، ص۵۷۸؛ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۶۰۹.
- ↑ ابنقتیبة الدینوری، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۱.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۶.
- ↑ بیضون، رفتارشناسی امام علی در آیینه تاریخ، ۱۳۷۹ش، ص۴۰-۴۱.
- ↑ ابنشهرآشوب، المناقب، نشر علامه، ج۱، ص۲۶۳؛ غلامی، پس از غروب، ۱۳۸۸ش، ص۱۹۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۳، ص۲۰۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، دارالمعارف، ج۱، ص۵۸۷.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۴۳-۲۴۴.
- ↑ شیخ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۳، ص۷۹.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۳.
- ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، مکتبة نینوی الحدیثة، ص۶۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ طبری، المسترشد فی الامامة، ۱۴۱۵ق، ص۳۷۰-۳۷۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۹۶-۳۹۷؛ ابنحنبل، فضائل الصحابة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۳۶؛ قشیری، صحیح مسلم، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۸۱؛ ابنعبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۹۷۳؛ ابن تیمیة، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۵، ص۴۹۰ و ج۸، ص۲۹۳.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغة، مکتبة المرعشی، ج۱۱، ص۱۱۱-۱۱۳.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغة، مکتبة المرعشی، ج۱۱، ص۱۱۳.
- ↑ رضا، تفسیر المنار، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۲۲۴.
- ↑ اورعی مومنی، «بیعت امام علی با خلفا»، ص۱۶۶.
- ↑ حسینی میلانی، نگاهی متفاوت به سیره حضرت علی(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۶.
- ↑ هلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۷ق، ص۴۵؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۹۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، دارالمعارف، ج۱، ص۵۸۵.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، دارالفکر، ج۵، ص۲۴۹؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۳۰، ص۲۷۷.
- ↑ ابنعبد ربه، العقد الفرید، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۴.
- ↑ شیخ مفید، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۵۶.
- ↑ کنتوری، عبقات الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۸۷.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، دارالفکر، ج۶، ص۳۰۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۳، ص۲۰۷؛ مسعودی، إثبات الوصیة، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، دارالمعارف، ج۱، ص۵۸۶؛ ابنعبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۹۷۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، مکتبة نینوی الحدیثة، ص۶۱.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۰۹؛ ابنقتیبة الدینوری، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۱.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۳، ص۲۰۸؛ ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۳۲۵.
- ↑ هاشمی، بررسی بیعت حضرت امام علی(ع) با خلفا، ۱۳۹۰ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ هاشمی، بررسی بیعت حضرت امام علی(ع) با خلفا، ۱۳۹۰ش، ص۱۲-۱۳.
- ↑ حسینی، ماجرای بیعت، ۱۳۸۹ش، ص۹-۱۰.
- ↑ لباف، مظلومی گمشده در سقیفه، ۱۳۸۵ش، ج۴، شناسنامه کتاب.
منابع
- ابن تیمیة الحرانی، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة، جامعة الامام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- ابنابیالحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، بیتا.
- ابناثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت، دار البشائر الإسلامیة، ۲۰۰۲م.
- ابنحجر هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۱۷ق.
- ابنحزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.
- ابنحنبل، أحمد بن محمد، فضائل الصحابة، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۳ق.
- ابنشهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، نشر علامه، بیتا.
- ابنعبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابنعبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
- ابنعساکر، علی بن حسین، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابنعطیه، مقاتل، أبهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت، الاعلمی فی المطبوعات، ۱۴۲۳ق.
- ابنقتیبة الدینوری، عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، بیتا.
- ابنمیثم بحرانی، میثم بن علی، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- اورعی مومنی، عبدالله، «بیعت امام علی(ع) با خلفا»، موسوعه رد شبهات ۵: امام علی(ع) ۲، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۵ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، قاهرة، جمهوریة مصر العربیة. وزارة الاوقاف. المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة. لجنة إحیاء کتب السنة، ۱۴۱۰ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، مصر، دارالمعارف، بیتا.
- بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- بیضون، ابراهیم، رفتارشناسی امام علی در آیینه تاریخ، ۱۳۷۹ش
- ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۹۵ق.
- جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا، قم، دلیل ما، ۱۳۸۰ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ و سیره سیاسی امیر مومنان علی بن ابیطالب(ع)، قم، دلیل ما، ۱۳۸۰ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
- جوهری بصری، احمد بن عبدالعزیز، السقیفة و فدک، مکتبة نینوی الحدیثة، بیتا.
- حسینی طباطبایی، سیدمصطفی، راهی بسوی وحدت اسلامی، تهران، بینا، ۱۴۰۰ق.
- حسینی میلانی، علی، الإمامة فی أهم الکتب الکلامیة، قم، الحقایق، ۱۴۱۳ق.
- حسینی میلانی، علی، جواهر الکلام فی معرفة الإمامة والإمام، قم، الحقایق، ۱۳۸۹ش.
- حسینی میلانی، علی، نگاهی متفاوت به سیره حضرت علی(ع)، قم، الحقایق، ۱۳۹۲ش.
- حسینی، علیرضا، ماجرای بیعت، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹ش.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، علی(ع) میزان الحق، تهران، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، ۱۳۸۶ش.
- خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر، تهران، خیام، ۱۳۸۰ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق.
- رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۴ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، فروغ ولایت، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۰ش.
- سلطان الواعظین شیرازی، محمد، شبهای پیشاور در دفاع از حریم تشیع، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۹ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی الصالح، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامة، تهران، موسسة الصادق(ع)، ۱۴۰۷ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، موسسة النشر الاسلامی. التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، الامالی، قم، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تلخیص الشافی، قم، محبین، ۱۳۸۲ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دار إحیاء التراث، ۱۴۲۰ق
- طبری، محمد بن جریر، المسترشد فی الامامة، تهران، مؤسسة الثقافة الإسلامیة لکوشانپور، ۱۴۱۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، بینا، بیتا.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة الإمام علی علیهالسلام، بیروت، المرکز الإسلامی للدراسات، ۱۴۳۰ق.
- عسکری، مرتضی، سقیفه: بررسی نحوه شکل گیری حکومت پس از رحلت پیامبر اکرم، قم، دانشکده اصول الدین، ۱۳۸۷ش.
- عسکری، مرتضی، نقش عایشه در تاریخ اسلام، قم، موسسه علمی فرهنگی علامه عسکری، ۱۳۹۰ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- غلامی، یوسف، پس از غروب، قم، نجم الهدی، ۱۳۸۸ش.
- فخری، محمد، تاریخ تشیع از صدر اسلام تا پایان دوره خلفای راشدین، مشهد، ایلیا فخر، ۱۳۸۸ش.
- قلمداران، حیدرعلی، شاهراه اتحاد، بیجا، نشر حقیقت، ۱۳۹۰ش.
- کنتوری، میر حامد حسین، عبقات الانوار، قم، غلامرضا مولانا بروجردی، ۱۴۰۴ق.
- کورانی، علی، سیرهنامه امیرالمومنین، تهران، چاپ و نشر بین الملل، ۱۴۰۱ش.
- لباف، علی، مظلومی گمشده در سقیفه، تهران، منیر، ۱۳۸۵ش.
- مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد(ص)، مشهد، آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۹ق.
- مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، پرسشها و پاسخها، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱ش.
- مطهری، مرتضی، اسلام و نیازهای زمان، تهران، صدرا، ۱۴۴۴ق.
- مظفر، محمدرضا، السقیفة، قم، انصاریان، ۱۴۱۵ق.
- هاشمی، سید شفیع، بررسی بیعت حضرت امام علی(ع) با خلفا، قم، آثار نفیس، ۱۳۹۰ش.
- هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تهران، موسسة البعثة، ۱۴۰۷ق.
- هلالی، سلیم بن قیس،اسرار آل محمدعلیهم السلام ، ترجمه اسماعیل انصارى زنجانى، قم ۱۴۱۶ق، نشر الهادی، قم ، چاپ اول.
- یاوری، محمدجواد، «بازخوانی زمان و علت بیعت امام علی(ع) با ابوبکر»، فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش، سال ۴، شماره ۳، پاییز ۱۳۸۶ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.
| خلفای نخستین (۱۱-۴۰) |
|  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| خلفای اموی (۴۰-۱۳۲) |
| ||||||||||||||
| خلفای عباسی (۱۳۲-۶۵۶) |
| ||||||||||||||
| مفاهیم | |||||||||||||||
نامهای درون کروشه خلفایی کوتاهمدت هستند که تنها در شهر بغداد بهرسمیت شناخته شدند. | |||||||||||||||