الإمامَةُ و السّیاسَة کتابی تاریخی منسوب به ابن‌قُتَیبه دینَوَری که حوادث سده اول تا سوم قمری را در برخی مواضع با رویکردی نزدیک به رویکرد شیعه روایت کرده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | تاریخ الخلفاء |
| نویسنده | منسوب به ابنقتیبه دینوری |
| تاریخ نگارش | قرن سوم قمری |
| موضوع | تاریخ اسلام |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | علی شیری |
| تعداد جلد | ۲ |
| تعداد صفحات | ۵۵۲ |
| قطع | وزیری |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | به زبان فارسی با عنوان امامت و سیاست |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالأضواء |
| محل نشر | بیروت |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۰ق- ۱۹۹۰م |
| نوبت چاپ | اول |
| نسخه الکترونیکی | https://noorlib.ir/book/view/02847?viewType=pdf |
بعضی محققان، نقل‌های کتاب الامامة و السیاسة درباره مواضع تاریخی مورد اختلاف شیعه و اهل‌سنت، مانند سقیفه و اختلافات پس از آن، را متمایل به رویکرد شیعه به‌شمار برده‌اند. برخی از نویسندگان اهل‌سنت به دلیل یادکرد نویسنده از واقعه هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) قائل به تشیع او شده‌اند؛ موضوعی که از سوی محققان رد شده است.
درباره اعتبار کتاب الامامة و السیاسة نظرات متفاوتی ابراز شده است؛ برخی الامامة و السیاسة را از متون تاریخی با ارزش قرن سوم قمری قلمداد کرده‌اند که وجود شک در هویت مؤلفش از اعتبار آن نکاسته و بعضی آن را دارای مطالب نادرست و حاصل کار مؤلفی مجهول و ضعیف دانسته‌اند.
از کتاب الامامة و السیاسة با عنوان تاریخ خلفا نیز یاد شده است. مؤلف کتاب تاریخ خلفا را از زمان روی کار آمدن ابوبکر تا درگیری‌های امین و مأمون عباسی بر سر خلافت پیگیری کرده است.
از سوی محققان نظریات مختلفی درباره نویسنده این کتاب ابراز شده است؛ عده‌ای انتساب کتاب الامامة و السیاسة به ابنقتیبه را با ذکر دلایلی، چون عدم انطباق نثر کتاب و شیوه تاریخ‌نگاری آن با دیگر آثار ابنقتیبه، رد کرده‌اند. بعضی دیگر، چون سید محمدمهدی خِرْسان، دلایل اقامه‌شده برای اثبات عدم انتساب این کتاب به ابنقتیبه را نقض کرده‌اند.
جایگاه و اعتبار
کتاب الامامة و السیاسة، منسوب به ابنقتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق)، کتابی تاریخی از قرن سوم یا چهارم قمری که درباره اعتبار آن نظرات متفاوتی ابراز شده است؛ برخی آن را از متون تاریخی با ارزشقرن سوم قمری قلمداد کرده‌اند که وجود شک در هویت مؤلفش از اعتبار آن نکاسته است.[۱]
برخی دیگر، از جمله محمد قزوینی کتاب‌شناس و مصحح متون، این کتاب را حاوی غلط‌های تاریخی بسیار و مطالب خرافی دانسته‌اند که نشان‌دهنده ضعف علمی نویسنده آن است.[۲]
عدم اطمینان از انتساب این کتاب به ابنقتیبه در کنار عدم ذکر اسناد نقل‌های تاریخی، از دیگر جهات غیر قابل اتکا بودن این کتاب دانسته شده است.[۳] به نوشته برخی محققان اگر این کتاب به ابنقتیبه منسوب نمی‌شد، به دلیل ضعف محتوای آن، شهرتی نمی‌یافت.[۴]
نگاه به تشیع در کتاب
نقل‌های الامامة و السیاسة درباره مواضع تاریخی مورد اختلاف شیعه و اهل‌سنت، مانند سقیفه و اختلافات پس از آن، را نامتناسب با گرایش مذهبی ابنقتیبه نزدیک به رویکرد شیعه دانسته‌اند.[۵]
برخی نویسندگان اهل‌سنت[۶] بر نویسنده کتاب به دلیل نقل اخباری که موجب طعن بر صحابه می‌شود، به‌خصوص در نقل رخدادهای مربوط به سقیفه و بیعت امام علی(ع) با ابوبکر، خرده گرفته‌اند.[۷] برخی نیز به دلیل یادکرد نویسنده از واقعه هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) قائل به تشیع او شده‌اند؛[۸] موضوعی که از سوی محققان رد شده است.[۹]
اشاره به درگیری لفظی میان امام علی(ع) و عمر بن خطاب در جریان اجبار امام علی(ع) به بیعت با خلیفه اول[۱۰] و رفتن امام علی(ع) با حضرت فاطمه(س) به در خانه انصار جهت طلب کمک برای باز پس گیری حق خلافت[۱۱] را جزو نقل‌هایی برشمرده‌اند که در منابع معاصر این کتاب کمتر آمده است.[۱۲]
منابع و محتوا
از کتاب الامامة و السیاسة با عنوان تاریخ خلفا نیز یاد شده است.[۱۳] از نظر منابع، کتاب الامامة و السیاسة را حاوی مجموعه‌ای نامنظم از آثار مورخان قرن اول قمری قلمداد کرده‌اند.[۱۴] گفته شده که در این کتاب می‌توان رد آثار مفقود مورخان بزرگ سده‌های نخست هجری را باز یافت.[۱۵]
الامامة و السیاسة حاوی نقل‌های تاریخی منحصری دانسته شده[۱۶] که منابع دیگر آنها را تأیید می‌کنند؛ ولی عین این نقل‌ها در منابع دیگر نیامده است.[۱۷] به همین دلیل، این کتاب از منابع اولیه تاریخ خلفا تا عصر اول عباسیان قلمداد شده است.[۱۸]
مؤلف کتاب تاریخ خلفا را از زمان روی کار آمدن خلیفه اول تا درگیری‌های امین و مأمون عباسی بر سر خلافت پیگیری کرده است.[۱۹] اخبار مربوط به دوران خلیفه اول و دوم بسیار مختصر روایت شده است.[۲۰] پس از آن نویسنده به اخبار مربوط به دوره خلافت امام علی(ع) به‌طور مفصل پرداخته، به طوری که یک‌چهارم حجم کتاب را به خود اختصاص داده است.[۲۱] نویسنده، از اخبار فتوحات اسلامی، به فتح شمال آفریقا و اندلس پرداخته و با یادکرد کوتاه از مروانیان به برآمدن عباسیان و ذکر اخبار خلفای اولیه این سلسله پرداخته است.[۲۲]
درباره هویت مؤلف
ابومحمد عبداالله بن مسلم دينوری ایرانی‌الاصل و سنی‌مذهب است. او در رشته‌های مختلف علوم دینی و ادبی آثار فراوانی تألیف کرده است.[۲۳]
درباره انتساب الإمامة و السیاسة به دینوری، نظریات مختلفی از سوی محققان ارائه شده است.[۲۴] گفته شده که موضوع انتساب این کتاب به ابنقتیبه دینوری حداقل از قرن ششم قمری مطرح بوده است.[۲۵] در قرن ششم، قاضی ابوبکر بن العربی (۴۶۸-۵۴۳ق) الامامة و السیاسة را به ابنقتیبه نسبت داده است.[۲۶] در میان محققان معاصر، گفته شده که اولین کسی که در انتساب این کتاب به ابنقتیبه تردید کرده پاسکوال دِگایانگوس (غاینغوس المجریطی)، خاورشناس اسپانیایی قرن نوزده میلادی، بوده است.[۲۷]
عده‌ای از محققان انتساب کتاب الامامة و السیاسة به ابنقتیبه را با ذکر دلایلی رد کرده‌اند:[۲۸]
- نثر کتاب با سایر آثار ابنقتیبه متفاوت است؛[۲۹] این را مهم‌ترین دلیل عدم انتساب این کتاب به او دانسته‌اند.[۳۰]
- پیش از قرن ششم و هفتم، مؤلفانی که از ابنقتیبه یاد کرده‌اند، در سیاهه آثارش از این کتاب یاد نکرده‌اند.[۳۱]
- شیوه تاریخ‌نگاری مؤلف این کتاب با شیوه ابنقتیبه در آثار تاریخیش، از جمله المعارف، متفاوت است.[۳۲]
- گرایش دینی مؤلف، که در برخی مواضع کتاب دیده می‌شود، با گرایش دینی ابنقتیبه متفاوت است.[۳۳]
به بعضی از دلایل رد انتساب این کتاب به ابنقتیبه اشکال وارد شده است.[۳۴] سید محمدمهدی خِرْسان، مصحح و تراجم‌نگار، ضمن مقاله‌ای تلاش کرده تمامی دلایل اقامه‌شده برای رد انتساب این کتاب به ابنقتیبه را نقض کند.[۳۵] او درباره تفاوت نثر و شیوه تاریخ‌نگاری ابنقتیبه در الامامة و السیاسة می‌گوید: کسانی که چنین ادعایی کرده‌اند با تطبیق میان این آثار شواهدی ارائه نکرده‌اند؛ پس ادعای آنان بی‌دلیل است.[۳۶] خرسان برای رد ادعای دوم، از شش تن از نویسندگان متقدم و ده تن از محققان متأخر یاد کرده که الامامة و السیاسة را از مؤلفات ابنقتیبه دانسته‌اند.[۳۷]
نسخه‌های خطی و چاپ و نشر
از کتاب الامامة و السیاسة چندین نسخه خطی موجود است.[۳۸] رسول جعفریان، در سال ۱۳۸۸ش، چاپ عکسی نسخه‌ای کهن (قرن هشتم قمری) از این کتاب، محفوظ در کتابخانه مجلس، را به‌همراه مقالاتی درباره انتساب یا عدم انتساب کتاب به ابنقتیبه منتشر کرده است.[۳۹]
متن الامامة و السیاسة بارها، با انتساب به ابنقتیبه، با تصحیح غیر انتقادی در مصر، عراق و لبنان به چاپ رسیده است.[۴۰] ترجمه فارسی این کتاب با عنوان امامت و سیاست (تاریخ خلفاء براساس دیدگاه و منابع اهل تسنن) در سال ۱۳۸۰ش به‌همت انتشارات ققنوس با ترجمه ناصر طباطبایی به چاپ رسیده است.[۴۱]
پانویس
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱؛ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۵.
- ↑ قزوینی، یادداشت‌های قزوینی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۰۹-۱۱۰؛ مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون، ۱۹۸۳م، ج۱، ص۲۴۲؛ سالاری شادی، «شخصیت و آثار ابنقتیبه دینوری»، ص۶۸-۶۹.
- ↑ بیضون، الحجاز و الدولة الاسلامیة، ۱۹۸۳م، ص۱۹.
- ↑ سالاری شادی، «شخصیت و آثار ابنقتیبه دینوری»، ص۶۹.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱؛ محمد نور، «ابنقتیبه و کتاب الامامة و السیاسة النظریات و الاشکالیات»، ص۲۴۶.
- ↑ ابن‌العربی، العواصم من القواصم، ۱۹۹۷م، ص۳۵۳.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۶.
- ↑ مولایی‌نیا و اسدی، «بررسی ادعای تشیع ابنقتیبه دینوری»، ص۱۲۸.
- ↑ مولایی‌نیا و اسدی، «بررسی ادعای تشیع ابنقتیبه دینوری»، ص۱۲۸-۱۲۹.
- ↑ ابنقتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ص۲۹.
- ↑ ابنقتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ص۲۹.
- ↑ علاماتی، «ابنقتیبه»، ص۱۱۱.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۶.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۶.
- ↑ بیضون، الحجاز و الدولة الاسلامیة، ۱۹۸۳م، ص۱۹؛ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۵؛ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۵.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۵.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۵.
- ↑ لوکنت، «ابنقتیبه دینوری»، ص۱۶۶؛ آذرنوش، «ابنقتیبه»، ص۴۴۷-۴۶۰.
- ↑ محمد نور، «ابنقتیبه و کتاب الامامة و السیاسة النظریات و الاشکالیات»، ص۲۴۸.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۶.
- ↑ ابن‌العربی، العواصم من القواصم، ۱۹۹۷م، ص۳۵۳.
- ↑ مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون، ۱۹۸۳م، ج۱، ص۲۴۱؛ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۶.
- ↑ قزوینی، یادداشت‌های قزوینی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۱۰؛ ابنقتیبه دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، مقدمه محقق، ص۵۶؛ مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون، ۱۹۸۳م، ج۱، ص۲۴۱-۲۴۲؛ آذرنوش، «ابنقتیبه»، ص۴۵۹؛ ذکاوتی قراگوزلو، «سیری در عیون الاخبار ابنقتیبه دینوری»، ص۷۷.
- ↑ قزوینی، یادداشت‌های قزوینی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص ۱۰۹؛ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۰.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۰.
- ↑ قزوینی، یادداشت‌های قزوینی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۰۹؛ ابنقتیبه دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، مقدمه محقق، ص۵۶؛ ابنقتیبه، عیون الاخبار، ۱۹۹۶م، مقدمه محقق، ج۴، ص۳۶.
- ↑ قزوینی، یادداشت‌های قزوینی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص ۱۱۰؛ مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون، ۱۹۸۳م، ج۱، ص۲۴۲؛جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۰.
- ↑ مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون، ۱۹۸۳م، ج۱، ص۲۴۱؛ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۰.
- ↑ سالاری شادی، «شخصیت و آثار ابنقتیبه دینوری»، ص۶۶.
- ↑ خرسان، «حول النسبة کتاب الامامة و السیاسة الی ابنقتیبه»، ص۵۹-۷۰.
- ↑ خرسان، «حول النسبة کتاب الامامة و السیاسة الی ابنقتیبه»، ص۶۷.
- ↑ خرسان، «حول النسبة کتاب الامامة و السیاسة الی ابنقتیبه»، ص۵۹-۷۰.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۶.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱.
- ↑ بهرامیان، «الامامة و السیاسة»، ص۱۵۶.
- ↑ ابنقتیبه، امامت و سیاست، ۱۳۸۰، ص۴.
منابع
- آذرنوش، آذرتاش، «ابنقتیبه»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- ابن‌العربی، ابوبکر محمد بن عبدالله، النص الکا‌مل لکتا‌ب العواصم من القواصم، قاهره، مکتبة دار التراث، ۱۹۹۷م.
- ابنقتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، امامت و سیاست (تاریخ خلفاء براساس دیدگاه و منابع اهل تسنن)، ترجمه سید ناصر طباطبایی، تهران، انتشارات ققنوس، ۱۳۸۰ش.
- ابنقتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابنقتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، تحقیق احمد زکی العدوی، قاهره، دار الکتب و الوثائق القومية، ۱۹۹۶م.
- ابنقتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲م.
- بهرامیان، علی، «الامامة و السیاسة»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- بیضون، ابراهیم، الحجاز و الدولة الاسلامیة (دراسة فی اشکالیة العلاقة مع السلطة المرکزیة فی القرن الاول الهجری)، بیروت، المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، ۱۹۸۳م.
- جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، تهران، نشر علم، ۱۳۹۲ش.
- خرسان، سید محمدمهدی، «حول النسبة کتاب الامامة و السیاسة الی ابنقتیبه»، در کتاب شیعه، شماره ۵، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.
- ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا، «سیری در عیون الاخبار ابنقتیبه دینوری»، در فصلنامه معارف، شماره ۳۳، آذر- اسفند ۱۳۷۳ش.
- سالاری شادی، علی، «شخصیت و آثار ابنقتیبه دینوری»، در فصلنامه تاریخ اسلام، شماره ۱۵، مهرماه ۱۳۸۲ش.
- علاماتی، صادق، «ابنقتیبه»، در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۱۵۰، آبان ۱۳۸۹ش.
- قزوینی، محمد، یادداشت‌های قزوینی، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۳ش.
- لوکنت، جی، «ابن قتیبه دینوری» (ترجمه مدخل دایرة‌المعارف اسلام)، ترجمه علی‌اکبر عباسی و محمدحسن الهی‌زاده، در فصلنامه تاریخ اسلام، شماره ۲۵، ۱۳۸۵ش.
- مصطفی، شاکر، التاریخ العربی و المؤرخون، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۳م.
- محمدنور، أ، «ابنقتیبه و کتاب الامامة و السیاسة النظریات و الاشکالیات»، ترجمه محمد عبدالرزاق، در المنهاج، شماره ۴۸، تابستان ۱۴۲۹ق.
- مولایی‌نیا، عزت‌الله و نیازعلی اسدی، «ادعای تشیع ابنقتیبه دینوری»، در تاریخ در آینه پژوهش، شماره ۳۲، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.