 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
حجامت، به روشی از خون‌گیری گفته می‌شود که جهت پیشگیری و درمان بعضی از بیماری‌ها به کار می‌رود و شیوه‌ای بسیار کهن در طب است. حجامت یکی از سنّت‌های پیامبر(ص) و امامان شیعه بوده و احادیث بسیاری در سفارش به انجام و مداومت بر آن نقل شده است.
تاریخچه
امام علی(ع): إنَّ الحِجامَةَ تُصَحِّحُ البَدَنَ، وتَشُدُّ العَقلَ. (ترجمه: حِجامت، بدن را صحّت می‌دهد و عقل را استحکام می‌بخشد.)
خصال، ج۲، ص۶۱۱
واژه حجامت، از ریشه «ح ج م»، به معنای مکیدن است.[۱] ترجمه برخی آثار یونانی به عربی درباره حجامت، چون الفصد و الحجامة از بقراط، فی الحجامة از جالینوس،[۲] نقل‌قول‌های رازی از پزشکان یونانی،[۳] اشاراتی در آثاری چون داستانهای بیدپای،[۴] برخی نقش‌های باقی مانده از مصر باستان[۵] و مطالبی در تلمود،[۶] نشان‌دهنده قدمت و گستردگی جغرافیایی کاربرد این روش در دنیای کهن است.
حجامت در عربستان پیش از اسلام نیز رواج داشته[۷] ولی ظاهرا، به سبب توصیه‌های پیامبر(ص) و امامان، پس از اسلام رواج بیشتری یافته است. در دوره اسلامی، علاوه بر اشارات فراوان در کتاب‌های پزشکی، کتاب‌های مستقلی نیز درباره حجامت نگاشته شد، که برخی از آن‌ها موجودند و برخی در دسترس نیستند. برخی از این آثار مستقل عبارت‌اند از:
- فی الحجامة از جبرئیل بن بختیشوع (متوفی ۲۱۳ق)،
- فی الفصد و الحجامة از ابن ماسویه (متوفی ۲۴۳ق)،
- کتاب فی الحجامة از علی بن ربَّن طبری (متوفی ۲۵۰ق)،
- کتاب الحجامة از بختیشوع بن جبرئیل (متوفی ۲۵۶ق)،
- فی الفصد و الحجامة از ابن ماسه (متوفی ح ۲۷۵).[۸]
شیوه حجامت
حجامت را، برخلاف فَصد، شیوه‌ای برای خارج کردن خون رقیق و خلط‌های نزدیک پوست از مویرگ‌های پراکنده در گوشت می‌دانستند که کم خطر‌تر و بیشتر برای کودکان بالای دو سال و بزرگسالان زیر ۶۰ سال انجام می‌گیرد و برای درمان طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها (چون سردرد، لرزه در سر، و بیماریهای چشم و گوش و نیز اندام‌های داخلی مثل روده‌ها و زهدان و غیره) به کار می‌رفته است.[۹] چهارده جای بدن را محل حجامت می‌دانند.[۱۰]
حجامت به سه وسیله انجام می‌شد: با تیغ، با آتش، و با شاخ یا آلت حجامت.[۱۱] از شاخ یا آلت حجامت بر روی اندام‌هایی چون جگر و سپرز استفاده می‌شد که نمی‌شد آن‌ها را تیغ زد. آلت حجامت که با آتش به کاربرده می‌شد، ساختار مشخصی داشت که بنا بر سن و نوع بیماری، کوچک‌تر یا بزرگ‌تر بود. برای هر نوع بیماری جاهای بخصوصی را حجامت می‌کردند، مثلا برای بیماریهای سر و چشم ناحیه پشت گردن را نیش‌تر می‌زدند.[۱۲] گودی سطح پشت کمر، «نُقْرَه» پرکاربرد‌ترین قسمت بود.[۱۳]
همچنین زمان‌های خاصی را برای حجامت بهتر می‌دانستند و عموماً پس از میانه ماه (ماه قمری) را توصیه می‌کردند، چنان که جرجانی[۱۴] تصریح کرده است که در شانزدهم و هفدهم ماه که نور ماه نقصان می‌گیرد باید حجامت کرد و در این باره گفته جالینوس را، از قول ابن ماسویه، نقل کرده است که پیش از او حارث بن کَلَده نیز زمان مناسب برای حجامت را هنگام کاسته شدن هلال ماه می‌دانست.[۱۵] آلات حجامت (مَحْجَمه) را ـ که به گفته زهراوی[۱۶] از قرن‌ها پیش از او رواج داشته است ـ از چوب، مس یا شیشه می‌ساختند.[۱۷]
از اندام‌هایی که قرار دادن آلت حجامت بر آن‌ها امکان پذیر نبود، با زالو خون می‌گرفتند.[۱۸] گاه پس از زالو گذاشتن، برای سودمندی بیشتر، جای آن را با وسیله حجامت می‌مکیدند.[۱۹]
در احادیث
پیامبر اکرم(ص): الحِجامَةُ تَزیدُ العَقلَ، وتَزیدُ الحافِظَ حِفظاً. (ترجمه: حِجامت، عقل را افزون می‌کند و بر قدرت حافظه می‌افزاید.)
بحار الانوار، ج۵۹، ص۱۲۶
یکی از سنّت‌های پیامبر(ص) حجامت بوده است و بنابر روایت، آن حضرت برای درمان هر دردی به حجامت روی می‌آورد. گفته‌اند حجامت آن حضرت بر عهده ابوطیبه (غلام مُحیصه انصاری) و ابوهند (غلام فَرْوة بن عمرو بیاضی) بوده است.[۲۰] درباره امامان نیز گزارش‌هایی از مداومت بر حجامت[۲۱] و نیز احادیث بسیاری در سفارش به حجامت و مداومت به آن نقل شده است.[۲۲] برطبق حدیثی، حجامت درمان هر بیماری است[۲۳] و فواید بسیار دارد، از جمله تقویت نور چشم، پاکیزه شدن خون و افزایش حافظه.[۲۴]
در احادیث درباره روزهای مستحب و اوقات مکروه برای حجامت نیز بحث شده است. مثلاً گفته‌اند که حجامت در روزهای چهارشنبه و جمعه مناسب نیست و در روزهای پنج شنبه و یکشنبه فضیلت دارد؛[۲۵] اما بنابر روایتی، در صورت خواندن آیةالکرسی، در هر زمان می‌توان حجامت کرد.[۲۶] نکته‌های دیگری که در این باره در روایات آمده، عبارت است از توصیه به حجامت در حال ناشتا؛[۲۷] موضع حجامت (سر، دو رگ دو سوی گردن، بین دو شانه)؛[۲۸] دعاهای خاص حجامت؛ سفارش به غسل پس از حجامت[۲۹] و تأکید بر دفن خون حجامت.[۳۰]
در فقه
برخی احکام فقهی حجامت
- حجامت و وضو
فقها شیعه درباره این سوال که آیا حجامت موجب بطلان وضو می شود یا خیر؟ حکم به عدم بطلان وضو داده‌اند، حنفیان حجامت را مطلقاً ناقض وضو دانسته‌اند، ولی حنبلیان خارج شدن خون زیاد از بدن را، که در حجامت نیز ممکن است چنین باشد، ناقض وضو شمرده‌اند.[۳۱]
- حجامت در روزه
بنابر اخبار بعضی متون حدیثی، پیامبر(ص) در حال روزه حجامت کرد.[۳۲] همچنین برطبق برخی احادیث، اگر شخص روزه‌دار از ضعف هراس ندارد، می‌تواند حجامت کند.[۳۳]
- حجامت محرم
حنفیان و حنبلیان و شافعیان حجامت شخص مُحرِم را، اگر با کندن مو ملازمت نداشته باشد، مخلّ احرام نمی‌دانند، اما امامیه و مالکیان حجامت در حال احرام را اگر به سبب عذر باشد جایز و در غیر این صورت حرام می‌دانند.[۳۴]
- دریافت اجرت حجامت
درباره جواز یا حرمت اجرت گرفتن حَجّام دو دسته روایت وجود دارد و، به تبع آن، فقیهان اهل سنّت نیز دو گونه فتوا داده‌اند. دلیل مخالفان اجرت دادن به حجّام، علاوه بر آیه ۳ سوره مائده (که برطبق آن خون از محرّمات است)، احادیث منع از اجرت گرفتن[۳۵] و احادیثی است که در آن‌ها از هرگونه تجارت با خون منع شده است.[۳۶] اما موافقان پرداخت اجرت به حجّام بر این باورند که در سیره پیامبر(ص) آمده است که ایشان به حجّام مزد می‌داد[۳۷] و دیگر اینکه عمل حجامت، تجارت و مبادله خون به شمار نمی‌رود.[۳۸] نزد شیعه، اجرت گرفتن حجّام بدون شرط قبلی جایز، اما با شرط قبلی مکروه است.[۳۹]
- ضمان حجام
حجّام، مانند پزشک در درمان بیماران، در برابر آسیب‌هایی که به حجامت شونده وارد می‌آورد، ضامن است،[۴۰] مگر آنکه قبل از اقدام، از حجامت شونده برائت نامه بگیرد؛ در این صورت، اگر بدون افراط و تفریط خسارتی بر وی وارد گردد، حجّام ضامن نخواهد بود.[۴۱]
- بهترین وقت برای حجامت
نویسندگان کتاب‌های حسبه نیز درباره ویژگی‌های حجّام و خواص و اوقات مناسب حجامت و لزوم رعایت بهداشت در کار حجامت مطالبی ذکر کرده‌اند.[۴۲] طبرسی در مکارم الاخلاق روایتی آمده که بهترین وقت برای حجامت هفتم ماه حزیران است(ماه حزیران تقریبا شش روز قبل از تیرماه آغاز می‌شود) و اگر کسی آن را درک نکرد، چهاردهم ماه حزیران اقدام کند.[۴۳]
تالیف کتابهایی درباره حجامت
در سال‌های اخیر، درباره اهمیت حجامت در احادیث و تطبیق محتوای آن‌ها با یافته‌های جدید پزشکی، کتابهایی تألیف شده است، که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
- الحجامة و الفصد فی الدین و الطب (بیروت ۱۳۸۳ش/۲۰۰۴)، تألیف جوادکاظم البیرمانی؛
- حقیقة الحجامة بعیداً عن الاحادیث الضعیفة (دمشق ۱۳۸۴ش/ ۲۰۰۵)، تألیف عبدالمجید الاسود؛
- قال اهل السماء لخاتم الانبیاء فی لیلة الاسراء مُرْ اُمَّتک بالحجامة یا محمد (جیزه ۱۳۸۰ش/۲۰۰۱)، تألیف شهاب البدری یاسین؛
- موسوعة طب الحِجامة (عمان ۱۳۸۴ش/ ۲۰۰۵)، تألیف غسان جعفر؛ معجزة القرن العشرین الدواء العجیب الذی... (دمشق ۱۳۷۸ش/۱۹۹۹)،
- تألیف محمد امین شیخو؛ النظام الصحّی عندالامام الصادق علیه‌السلام (بیروت ۱۳۸۵ش/۲۰۰۶)، تألیف ابراهیم کسروان؛
- الحجامة: علمٌ و شفاءٌ (قاهره۱۳۸۵ش/۲۰۰۶)، تألیف مِلْفی بن حسن ولیدی شهری.
حجامت در ایران
با گسترش پزشکی نوین، به خاطر روشهای غیر بهداشتی قدیمی حجامت، این کار تا حدی مهجور شد. در ایران برخی پزشکان به دلیل آنچه آن را خطراتی از قبیل انتقال عفونت و خونریزی و اثبات نشده بودن علمی حجامت معرفی می‌کنند با این کار مخالفت می‌کنند. آنان خون دادن را جایگزین علمی حجامت می‌دانند. با مصوبهٔ معاونت درمان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در مورخ ۲۳ شهریور ۱۳۷۷، انجام حجامت بدست پزشکان در مطب‌ها ممنوع شد که این بخشنامه به دلیل مغایرت با شرع بر اساس نظر فقهی شورای نگهبان با حکم دیوان عدالت اداری در ۱۷ تیر ۱۳۸۰ لغو شد.[۴۴]
در مقابل برخی دیگر از پزشکان انجام حجامت با وسایل استریل و بهداشتی را به دور از خطرات یاد شده دانسته و بر اثرات عملی فراوان حجامت تأکید می‌کنند. اینان، خون دادن را جایگزین حجامت نمی‌دانند. مؤسسه تحقیقات حجامت ایران برای پژوهش در این زمینه دایر گردیده و تحقیقاتی در این زمینه کرده است.[۴۵]
پانویس
- ↑ ازهری؛ ابن منظور، ذیل «حجم»
- ↑ سزگین، ج ۳، ص۴۴، ۱۱۶، ۱۲۸
- ↑ مثلاً رجوع کنید به ۱۴۲۱، ج ۱، جزء۱، ص۳۵، ۱۵۴ـ۱۵۵
- ↑ رجوع کنید به کلیله ودمنه، ص۸۶ـ۸۸
- ↑ رجوع کنید به دایرةالمعارف مصر باستان، ص۴۵۵
- ↑ رجوع کنید به د. جودائیکا، ذیل «Bloodletting»
- ↑ د. اسلام، چاپ دوم، تکمله ۵ـ۶، ذیل «Fassad، Hadjdjam»
- ↑ ابن ابی اصیبعه، ج ۱، ص۱۴۴، ۳۰۹؛ سزگین، ج ۳، ص۲۳۵، ۲۴۳، ۲۵۷
- ↑ رجوع کنید به طبری، ص۳۳۵؛ رازی، ۱۴۰۸، ص۳۳۱ـ ۳۳۲؛ مجوسی، ج ۲، ص۴۶۳ـ۴۶۵؛ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۱، ص۳۰۹ـ۳۱۰؛ جرجانی، ۱۳۴۵ش، ص۲۴۴
- ↑ رجوع کنید به ابن سینا، همانجا؛ زهراوی، ص۲۱۵
- ↑ مجوسی، ج ۲، ص۴۶۳
- ↑ مثلاً رجوع کنید به رازی، ۱۴۰۸، همانجا؛ مجوسی، ج۲، ص۴۶۳ـ۴۶۶؛ ابن سینا، همانجا؛ زهراوی، ص۲۱۵ـ۲۲۱
- ↑ جرجانی، ۱۳۵۵ش، ص۱۹۹ـ۲۰۰
- ↑ جرجانی، ۱۳۵۵ش، ص۱۹۹
- ↑ ابن ابی اصیبعه، ج ۱، ص۱۱۰ـ۱۱۱
- ↑ زهراوی، ص۲۱۵
- ↑ برای تصویر محجمه‌ها رجوع کنید به ه مان، ص۲۲۰ـ۲۲۱
- ↑ ه مان، ص۲۲۲
- ↑ ابن سینا، ج ۱، کتاب ۱، ص۳۱۱؛ زهراوی، همانجا
- ↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۱، ص۴۴۳ـ۴۴۸، ج۲، ص۲۰۲؛ ابن حنبل، ج ۳، ص۱۰۰
- ↑ رجوع کنید به برقی، ج ۲، ص۲۷۱، ۳۵۸؛ کلینی، ج۶، ص۳۲۴، ۳۵۳
- ↑ رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۲، ص۳۴۲؛ مسلم بن حجاج، ج۵، ص۳۹، ج۷، ص۲۲؛ کلینی، ج۸، ص۱۹۲؛ مجلسی، ج ۵۹، ص۷۲
- ↑ رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۲، ص۴۲۳
- ↑ کلینی، ج۸، ص۱۶۰؛ طبرانی، ج۱۱، ص۲۴، ج ۲۳، ص۲۹۹
- ↑ رجوع کنید به ابن ماجه، ج ۲، ص۱۱۵۳ـ۱۱۵۴
- ↑ ابن بابویه، ۱۳۶۲ش، ج ۲، ص۳۹۰؛ حرّعاملی، ج ۱۷، ص۱۱۲
- ↑ علی الریق؛ ابن ماجه، ج ۲، ص۱۱۵۲ـ۱۱۵۳؛ حاکم نیشابوری، ج ۴، ص۲۱۱، ۴۰۹؛ قس کلینی، ج ۸، ص۲۷۳، که امام صادق از حجامت در حال ناشتا نهی کرده و این کار را پس از خوردنِ چیزی بهتر دانسته است
- ↑ ابن ماجه، ج ۲، ص۱۱۵۲؛ حرّعاملی، ج ۱۷، ص۱۱۳ـ۱۱۴
- ↑ رجوع کنید به حرّعاملی، ج ۱، ص۲۶۲، ج ۱۷، ص۱۱۲
- ↑ هیثمی، ج ۵، ص۹۴
- ↑ رجوع کنید به شمس الائمه سرخسی، ج ۱، ص۸۳؛ ابن قدامه، ج ۱، ص۱۷۶
- ↑ بخاری، ج ۲، ص۲۳۷؛ طوسی، ج ۴، ص۲۶۰
- ↑ رجوع کنید به حرّعاملی، ج۱۰، ص۸۰
- ↑ رجوع کنید به بحرانی، ج ۱۵، ص۵۲۳ـ۵۲۴؛ الموسوعةالفقهیة، ج ۱۷، ص۱۶ـ۱۷
- ↑ رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۲، ص۲۹۲، ۳۳۲
- ↑ رجوع کنید به بخاری، ج ۳، ص۱۲، ۴۳
- ↑ ابن حنبل، ج ۱، ص۲۴۱؛ بخاری، ج ۳، ص۵۴
- ↑ رجوع کنید به الموسوعة الفقهیة، ج ۱۷، ص۱۸
- ↑ رجوع کنید به نجفی، ج ۲۲، ص۱۳۲ـ۱۳۴
- ↑ ابن قدامه، ج ۵، ص۵۳۸
- ↑ محقق حلّی، ج ۴، ص۱۰۱۹ـ۱۰۲۰
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ابن اخوه، ص۲۴۷ـ۲۵۱؛ شیزری، ص۸۹ـ ۹۶
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۷۵
- ↑ [۱]. Free Health Encyclopedia, ۲۰۰۶
- ↑ تحقیقات بنیادی - موسسه تحقیقات حجامت ایران-موسسه تحقیقات طب اسلامی-Iran Institute Of Research on Hejamat
منابع
- ابن ابی اصیبعه، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بن طحان، آوگوست مولر، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
- ابن اخوه، کتاب معالم القربة فی احکام الحسبة، چاپ محمد محمود شعبان و صدیق احمد عیسی مطیعی، مصر ۱۹۷۶.
- ابن بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
- ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، بی‌تا.
- ابن سعد (بیروت).
- ابن قدامه، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴، چاپ افست، بیروت، بی‌تا.
- احمدبن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
- احمدبن محمد برقی، المحاسن، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۳.
- اسماعیل بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، چاپ عکسی از نسخه‌ای خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.
- الموسوعةالفقهیة، ج۱۷، کویت: وزارةالاوقاف و الشئون الاسلامیة، ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- جعفربن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ صادق شیرازی، تهران، ۱۴۰۹.
- حرّعاملی.
- خلف بن عباس زهراوی، جراحی و ابزارهای آن، ترجمه فارسی بخش سی ام از کتاب التصریف لمن عجز عن التألیف، چاپ احمد آرام و مهدی محقق، تهران ۱۳۷۴ش.
- سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ؟ ـ۱۴۰.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، شریف رضی، قم، 1412ق، چاپ چهارم.
- عبدالرحمان بن نصر شیزری، کتاب نهایةالرتبةفی طلب الحسبة، چاپ سید بازعرینی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- علی بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، چاپ محمدزبیر صدیقی، برلین ۱۹۲۸.
- علی بن عباس مجوسی، کامل الصناعة الطبیة، بولاق ۱۲۹۴؛ مؤسسه تحقیقات حجامت ایران،
- فتوّت نامه‌ها و رسائل خاکساریه: سی رساله، چاپ مهران افشاری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
- کلیله و دمنه، داستانهای بیدپای، ترجمه محمدبن عبداللّه بخاری، چاپ پرویز ناتل خانلری و محمدروشن، تهران ۱۳۶۱ش.
- کلینی.
- مجلسی.
- محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره، بی‌تا.
- محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
- محمدبن ادریس شافعی، اختلاف الحدیث، چاپ محمد احمد عبدالعزیز، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد ذهنی افندی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- محمدبن زکریا رازی، الحاوی فی الطب، چاپ محمد محمداسماعیل، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
- محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
- محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج ۲۲، چاپ علی آخوندی، بیروت ۱۹۸۱.
- مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
- همو، المنصوری فی الطب، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
- همو، کتاب الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة، عکس نسخه مکتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش.
- همو، معانی الأخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش.
- یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
- Retrieved, Apr. 16,2008, from http://www.hejamat.ir/ fa/ index. php?option = com-content & task=view & id=70 & Itemid=9;
- Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982, s.v. "Bloodletting" (by Joshua O. Leibowitz).
- EI2, Suppl. fascs. 5-6, Leiden 1982, s.v. "Fassad, Hadjdjam" (by M. A. J. Beg).
- The Encyclopedia of ancient Egypt, ed. Helen Strudwick, London: Amber Books, 2007.
- Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام