خشیت

اخلاق

آیات اخلاقی
آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار
احادیث اخلاقی
حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل
فضایل اخلاقی
تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی
رذایل اخلاقی
تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت
اصطلاحات اخلاقی
جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج
عالمان اخلاق
ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی
منابع اخلاقی
قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات

خَشْیَت بیم و ترس آگاهانه همراه با تعظیم نسبت به خدا است که از توجه انسان به عظمت خدا از سویی و توجه به کوچکی و نقصان بنده از سویی دیگر حاصل می‌شود. خشیت به‌عنوان یکی از پایه‌ای‌ترین مفاهیم سیر و سلوک و بندگی معرفی شده و در آیات و روایات مورد تأکید قرار گرفته است.

برای خشیت آثاری چون از بین رفتن سنگدلی، تضرع به درگاه خدا، تقویت حیاء و ایمان، تثبیت روحیه خویشتن‌داری و ایجاد روحیه ظلم‌ستیزی برشمرده‌اند. علم، ذکر و تزکیه نفس از جمله عوامل دستیابی به خشیت و قساوت قلب، گناه و غفلت از یاد خدا از موانع تحصیل خشیت است.

واژه‌شناسی

خشیت به معنای ترسی است که با آگاهی انسان از عظمت خداوند و نیز درک کاستی‌های خود و کوتاهی‌اش در وظایف بندگی همراه باشد و در مواردی به کار می‌رود که مرتبط با خدا و شئون الهی باشد. این واژه در لغت به معنای مطلق خوف و ترس است. خوف همراه با تعظیم، ترس شدید و مراقبت همراه با ترس از دیگر معانی ذکر شده برای این کلمه است.

تفاوت با واژگان مشابه

برخی از کلمات دیگر با خشیت معنای مشابهی دارند؛ خوف، وَجَل و رَهْبَت از جمله این واژگانند که برخی از مترجمان همه این کلمات را به ترس معنا نموده‌اند. اما به نظر برخی محققان کارکرد این واژگان یکسان نیست.

تفاوت با خوف

مفسران و مترجمان بسیاری در ذیل آیه «... إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ ...» واژه خوف و «خشیت» را مترادف دانسته‌اند. در مقابل برخی از قرآن‌پژوهان معتقدند این دو واژه یکسان نیستند و معنای آنها با یکدیگر تفاوت دارد. به نظر ابوهلال عسکری خوف، در مورد امر مکروه به کار می‌رود، اما خشیت، در مورد نازل کننده امر مکروه کاربرد دارد؛ از این رو برای امر مکروه و ناخوشایند، از واژه خشیت استفاده نمی‌شود. اگر چه عبدالله جوادی آملی، از مفسران معاصر، در این جهت که خشیت در رابطه با امر ناخوشایند و حادثه تلخ استعمال نمی‌شود، با ابوهلال عسکری توافق دارد، ولی به نظر او کلمه «خوف» هم در مورد امر مکروه و هم در رابطه با نازل کننده آن، به کار می‌رود. آلوسی در تفسیر روح المعانی از ابن عطاء (ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد بن‌ سهل‌ اَدَمی‌ بغدادی‌۳۰۹ق‌۹۲۲م‌.) نقل کرده که در تفاوت میان خشیت و خوف، خشیت را ترس از سقوط از دَرَجاتِ قُرب به خدا و خوف را ترس از گرفتار شدن به دَرَکاتِ خشم الهی دانسته است. به نظر محمدحسین طباطبایی از مفسران شیعه به متأثر شدن قلب از روی‌آوردن شر و یا آنچه در حکم شر است، خشیت و به تأثر و اقدام عملی فرد در مواجه با شر، خوف گفته می‌شود؛ به همین جهت در بعضی از آیات به برخی از پیامبران، خوف از غیر خدا نسبت داده شده، اما در هیچ آیه‌ای خشیت از غیر خدا به ایشان نسبت داده نشده است؛ چرا که پیامبران، هیچگاه قلباً از غیر خداوند متعال نمی‌ترسند، اما در بعضی از موارد، در مواجهه با غیر خداوند، ممکن است خوف غیر قلبی از ایشان صادر شود.

راغب اصفهانی معتقد است خوف اعم از خشیت است؛ زیرا به مطلق ترس، خوف گفته می‌شود، اما خشیت به ترسی می‌گویند که از بزرگ شمردن آنچه از آن ترسیده می‌شود، نشأت گرفته و غالبا از روی معرفت و علم است. بعضی از محققان ضمن تأیید این معنا، معتقدند خشیت همیشه از معرفت و علم نشأت می‌گیرد.

تفاوت با رهبت

به نظر برخی از مفسران رهبت، خوفی است که موجب فرار کردن و گریختن شخص می‌شود، اما خشیت سرکشی شخص را مهار می‌کند. راغب اصفهانی معتقد است رهبت، ترسی است که با بر حذر بودن و اضطراب همراه باشد.

کاربردها

ماده «خشی» و مشتقات آن، ۴۸ بار در قرآن کریم استعمال شده است. در ۲۳ مورد از خشیت خداوند(اعم از الله، الرحمن، ربّ) سخن به میان آمده است. در سایر استعمالات قرآنی، خشیت نسبت به امور دیگری مانند خشیت از فقر، خشیت از انفاق، خشیت از کسادی تجارت، خشیت از ایجاد تفرقه و خشیت از ابتلا به گرفتاری کاربرد دارد. به گفته برخی از محققان در قرآن کریم، در مواردی که خشیت از غیرخدا اراده شده باشد، آن امور به صراحت ذکر می‌گردد و در آیاتی که خشیت به صورت مطلق آمده و متعلَّق آن ذکر نشده باشد، مقصود از آن خشیت از خداست.

خشیت در احادیث مورد توجه قرار گرفته و بر آن تأکید شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) خشیت از خداوند در نهان و آشکار عامل نجات معرفی شده است. حضرت علی(ع) در خطبه‌ای به مسلمانان توصیه فرمود تا خشیت را صفت درونی خود قرار دهند. در روایتی از امام باقر(ع) چشمی که از خشیت خداوند گریسته باشد، چشمی دانسته شده که در روز قیامت گریان نخواهد بود. همچنین در روایاتی از امام صادق(ع) خشیت به‌عنوان باب ورود به تقوا، میراث علم و درست‌ترین عمل معرفی شده است.

آثار

به گفته برخی از محققان، خشیت حقیقی تأثیرات ویژه‌ای هم در رفتار انسان و هم در اندیشه او دارد و آثاری را در زندگی فردی و اجتماعی انسان پدید می‌آورد. از بین رفتن سنگدلی، تضرع در درگاه خداوند، ایجاد و تقویت حیا، تثبیت ایمان، تقویت روحیه خویشتن‌داری و ایجاد روحیه ظلم ستیزی و قیام علیه مستبدان، از جمله آثار خشیت معرفی شده است.

راه‌های دستیابی

علم و معرفت، ذکر، خشوع و تزکیه نفس از عوامل دستیابی خشیت است.

علم و معرفت

مطابق آیه «... إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ ...، از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می‌ترسند.» علم به عنوان یکی از راه‌های رسیدن به خشیت معرفی گردیده و خشیت از غیر عالمان نفی شده است. این معنا در روایات نیز منعکس شده است. از جمله حضرت علی(ع) در روایتی علم را سبب خشیت و امام صادق(ع) علم را دلیلی بر خشیت معرفی کرده‌اند. البته در بعضی از روایات این رابطه متقابل دانسته شده و خشیت سبب کامل شدن علم و یا زیاد شدن علم دانسته شده است. علامه مجلسی در مرآت العقول از قول محقق طوسی نقل کرده که حالتِ خشیت را فقط از آنِ کسی دانسته که بر جلال کبریای الهی اطلاع یافته و لذت قُربِ او را چشیده است.

ذکر

با استناد به آیاتی مانند «إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشَی، تنها غرض از نزول قرآن آن است که مردم خداترس را متذکر و بیدار سازی.» و «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى،‌ و با او (فرعون)سخنی نرم گویید شاید که پند پذیرد یا بترسد» می‌توان به ارتباط عمیق خشیت و ذکر پی‌برد. ذکر حقیقی که همان احساس حضور بنده در محضر خداوند متعال است، انسان را به خشیت می‌رساند.

خشوع

خشوع حقیقی که همان احساس حقارت در برابر مقام والای خدا است، نوعی رُعب و ترس را در پی دارد، که در صورت ادامه یافتن این حالت، آرامشی همراه با خشیت به انسان دست می‌دهد.

تزکیه نفس

در آیات متعددی از قرآن کریم از جمله آیات «فَقُلْ هَلْ لَكَ إِلَى أَنْ تَزَكَّى وَ أَهْدِيَكَ إِلَى رَبِّكَ فَتَخْشَى، و بگو آیا سر آن داری که به پاکیزگی گرایی و تو را به سوی پروردگارت راه نمایم تا پروا بداری» تزکیه نفس و طهارت باطنی یکی از راه‌های رسیدن به خشیت معرفی شده است.

موانع دستیابی

قساوت قلب، غفلت از یاد خداوند و ارتکاب گناهان از جمله موانع دستیابی به خشیت است.

قساوت قلب

مقالهٔ اصلی: قساوت قلب

قساوت قلب استعداد خشیت را از بین می‌برد؛ زیرا به گفته برخی از محققان شخصی که قساوت قلب دارد، نور هدایتی در قلب او نیست تا حقیقت را دریابد. قلبی که در آن نور حق وجود نداشته نباشد، آگاهی و معرفت هم نخواهد داشت و بدون معرفت و آگاهی مستعد خشیت الهی نخواهد بود.

غفلت از یاد خدا

همان طور که ذکر و یاد خود، از عوامل مهم دستیابی خشیت الهی است، فراموشی یاد خداوند نیز، از موانع حصول خشیت معرفی شده است. مطابق آموزه‌های دینی اساساً قلب‌های غافل از یاد خدا، مستعدّ هرگونه انحراف دانسته شده است.

ارتکاب معاصی

مطابق بعضی از مستندات ارتکاب معاصی که همان نافرمان‌برداری از خداوند و رسولش است، دوری از خشیت را به دنبال دارد. گناهان پاکی و صفای قلوب را از بین می‌برد و مطابق برخی از روایات هیچ چیزی مانند گناه، قلب را فاسد نمی‌کند.