استخاره

اِسْتِخاره‌ طلب خیر و واگذاری انتخاب کاری به خداوند است هنگامی که انسان در آن کار شک و تردید دارد و خیر و شر آن را با مشورت با دیگران نمی‌تواند تشخیص دهد. استخاره به شکل‌های مختلفی صورت می‌گیرد؛ ازجمله استخاره با نماز و دعا، قرآن، کاغذ (ذات‌ الرِّقاع) و تسبیح.

عالمان دینی برای مشروعیت استخاره به روایات استناد کرده‌اند. شیخ عباس قمی برخی شیوه‌های استخاره را در مفاتیح الجنان آورده است. برخی از آداب استخاره عبارت‌است از: خواندن سوره‌هایی از قرآن، فرستادن صلوات بر پیامبر(ص) و خاندانش و گفتن ذکرهایی خاص.

به‌گفته علامه مجلسی، اصل این است که هرکس برای خود استخاره کند؛ گرچه برخی از عالمان دینی رجوع به دیگران را هم جایز می‌دانند و امروزه استخاره غالباً این‌گونه انجام می‌شود.

استخاره‌های مشهوری از عالمان دینی و دیگران نقل شده است؛ از جمله استخاره عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم برای اقامت در قم و استخاره محمد علی شاه برای به توپ بستن مجلس شورای ملی.

مفهوم‌شناسی

استخاره در لغت به معنای طلب کردن خیر است. و در اصطلاح به معنای طلب کردن خیر از خداست. صاحب جواهر فقیه شیعی قرن۱۳ق. می‌گوید: استخاره دارای دو معنی است: ۱- از خدا بخواهد تا خیر را در کاری قرار دهد که تصمیم بر انجام آن گرفته است. ۲- از خدا بخواهد که به او توفیق انتخاب کاری را بدهد که او برایش برمی‌گزیند و این توفیق ممکن است با استخاره حاصل شود و یا بر زبان کسی که مورد مشورت انسان قرار می‌گیرد و به انسان مشاوره می‌دهد جاری شود.

شیوه‌های استخاره

استخاره با نماز

استخاره با نماز بدین صورت است که فرد دو رکعت‌ نماز به‌جا آورد و پس از نماز به سجده برود و صد بار بگوید:‌ «اَستخیر اللّٰه فی جمیع اُموری خيرةً فی عافیة؛ از خدا در همه امور و کارهایم خیر را با عافیت طلب می‌کنم». سپس هرچه را که خدا به قلبش انداخت، همان را انجام دهد.

استخاره با قرآن

برای استخاره با قرآن روش‌های مختلفی نقل شده است از جمله:

• برپایه روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده یکی از روش‌های استخاره با قرآن این است که هرگاه شخصی میان انجام یا ترک کاری مردد بود، وقتی برای نماز آماده شد، قرآن را بگشاید و به‌ نخستین‌ چیزی که‌ در آن‌ دید، عمل‌ کند.
• سید بن طاووس از پیامبر اسلام(ص) نقل کرده است هنگامی که خواستی با قرآن تفأل بزنی(استخاره بگیری)، سه مرتبه سوره اخلاص را قرائت کن و سه مرتبه صلوات بفرست و سپس این دعا را «قُلْ اللَّهُمَّ إِنِّی تَفَأَّلْتُ بِکِتَابِکَ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَيْکَ فَأَرِنِی مِنْ کِتَابِکَ مَا هُوَ الْمَکْتُومُ مِنْ سِرِّکَ الْمَکْنُونِ فِی غَیْبِک» «خدايا به کتاب تو تفأل می‌زنم، و بر تو توکل می‌کنم و از کتابت آن‌چه را از اسرار که پنهان است و در نهان غيب تو، پوشيده شده به من بنمايان.» را بخوان و قرآن را بگشا، از سطر اول صفحه اول استخاره خود را بگیر.
• براساس برخی نقل‌ها، پس از گشودن قرآن، هفت یا هشت ورق شمرده می‌شود و استخاره از ورق هفتم یا هشتم گرفته می‌شود.

استخاره با کاغذ

در استخاره‌ با کاغذ یک شیوه این است که دو کلمه «اِفْعَل» (انجام بده) و «لا تَفْعَل» (انجام نده) بر دو ورقه نوشته‌ می‌شود و استخاره‌‌کننده‌ با به‌جای‌ آوردن‌ آدابی‌ خاص‌ یکی‌ از آن‌ دو را برمی‌دارد و به‌ مقتضای‌ آن‌ عمل‌ می‌کند.

ابن ادریس حلی احادیث استخاره‌ با کاغذ را غیرمعتبر دانسته است؛ اما شهید اول دیدگاه او را با این‌ استدلال که استخاره با کاغذ نزد امامیه مشهور است، رد کرده است.

استخاره با تسبیح

استخاره با تسبیح به روش‌های مختلفی ذکر شده است.

• شهید اول در کتاب ذکری گفته است که پس‌ از خواندن‌ هریک از سوره‌های حمد(حداقل سه مرتبه و اگر نشد یک مرتبه) و قدر ده مرتبه و نیز خواندن دعایی‌ مخصوص‌ یک‌ قبضه‌ از تسبیح یا تعدادی سنگریزه را جدا کرده‌ و دوتا دوتا می‌شمریم. اگر بازمانده‌ زوج بود، کار مورد نظر را انجام می‌دهیم و اگر فرد بود آن را ترک می‌کنیم یا بالعکس.
• استخاره دیگری با تسبیح در مفاتیح الجنان از محمدحسن نجفی نقل شده که در زمان او رائج بوده (و به نظر صاحب جواهر چه بسا منسوب به امام مهدی(ع) باشد.) آن این است که پس از خواندن قرآن و دعا یک قبضه از تسبیح را بگیرد و هشت تا هشت تا کم کند اگر یکی ماند فی الجمله خوب است و اگر دو تا ماند یک نهی دارد و اگر سه تا ماند انجام دادن و ترک کار مساوی است و اگر چهار تا ماند دو نهی در آن است و اگر پنج تا ماند برخی گفته‌اند سختی و رنج دارد و برخی گفته‌اند ملامت در آن است و اگر شش تا ماند بی نهایت خوب است و باید در انجامش عجله کرد و اگر هفت تا ماند حکمش مانند وقتی است که پنج تا مانده و اگر هشت تا ماند چهار نهی در آن است. صاحب جواهر پس از نقل این استخاره گفته است که در کتب قدیم و جدید، نشانی از این استخاره نیافتیم چنان‌چه برخی از اساتید متبحّر ما هم این مطلب را گفته‌اند.

به گفته شهید اول، سند استخاره‌ به‌ عدد (تسبیح یا سنگریزه) به رضی‌الدین آبی می‌رسد. البته سید ابن طاووس سند آن را به امامان شیعه باز گردانده‌ است‌. و به گفته صاحب جواهر (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق)، در زمان او علما به این شیوه استخاره می‌کردند.

• سید موسی شبیری استخاره‌ای منسوب به امام مهدی(عج) از طریق سید علی شوشتری نقل کرده‌ است به این صورت که بسم‌الله و سه صلوات و یک دعا خوانده شود و سپس تسبیح را گرفته شود و دوتا دوتا بشمارد. اگر یکی باقی‌ماند خوب است و اگر دوتا ماند بد است.

در کتاب مفاتیح‌الجنان نوشته شیخ عباس قمی برخی از روش‌های استخاره آمده است.

مشروعیت استخاره

پیش از اسلام، نوعی از استخاره به‌نام استقسام به ازلام رایج بود که به‌وسیله تیرِ کمان انجام می‌شد. شیخ شلتوت عالم اهل سنت، با استناد به آیه ۳ سوره مائده که در آن استقسام به ازلام حرام اعلام شده، استخاره را مصداق نهی این آیه دانسته و آن را عملی نامشروع شمرده است؛ اما آیت‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید شیعه، میان استسقام و استخاره تفاوت قائل شده، نظر شیخ شلتوت را رد کرده و برای استحباب استخاره به روایات متعددی استناد کرده است.

آداب و شرایط

برای‌ استخاره، آداب و شرایطی بیان‌ شده که برخی از آنها به‌شرح زیر است:

• مباح‌بودن کاری که برای آن استخاره می‌شود: استخاره برای رفع تردید در کارهای مباح است، نه در کارهای خیر.
• استخاره برای خود: به‌گفته علامه مجلسی حدیثی نیست که در آن شخصی به‌ وکالت از دیگری استخاره کرده باشد. بنابراین سزاوارتر آن است که هرکس برای خودش استخاره کند.البته او همچنین از سید ابن طاووس نقل کرده که استخاره برای دیگری را جایز می‌دانست.
• استخاره پس از مشورت: یعنی پیش از استخاره مشورت شود و اگر نتیجه نداد سراغ استخاره رفت.
• مکان استخاره: از نظر شهید اول بهتر است که استخاره با دعا در مسجد و حرم‌ها باشد. در برخی روایات از استخاره در حرم امام حسین(ع) سخن آمده است.
• زمان: فیض کاشانی در کتاب تقویم المحسنین برای استخاره به قرآن، در هر روز هفته ساعاتی را ذکر کرده است؛‌ اما گفته است ساعات مذکور بین اهل‌ایمان شهرت دارد و در احادیث نیامده است. به‌گفته صاحب‌جواهر، برای نماز استخاره زمان خاصی وجود ندارد. البته درباره استخاره به قرآن نقل شده که وقت نماز انجام شود.
• عمل به استخاره: عمل به استخاره الزام شرعی ندارد، اما بهتر است به آن عمل شود.

خواندن دعاهای مخصوص، قرائت برخی از سوره‌های قرآن و فرستادن صلوات نیز از آدابی است که پیش از استخاره سفارش شده است.

استخاره‌های معروف

برخی از استخاره‌های معروف عبارت‌اند از:

• استخاره‌های محمدعلی شاه قاجار: او برای امور مختلف از جمله به‌توپ بستن مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۷ش و تبعید برخی از افراد استخاره می‌کرد.
• استخاره ناصرالدین شاه برای قبول حاکمیت ایران بر هرات: در سال ۱۲۹۶ش دولت انگلیس تصمیم گرفت برای مدتی نامعلوم حاکمیت هرات را به ایران بازگرداند، ناصرالدین شاه پس از مشورت‌های زیاد به استخاره متوسل شد.
• استخاره عبدالکریم حائری یزدی برای اقامت در قم: آیت‌الله حائری مؤسس حوزه علمیه قم، در ۱۳۴۰ق به قم رفت. در این سفر شماری از علما و اهالی قم از وی خواستند تا در آنجا ساکن شود. او نخست تردید داشت، اما پس از اصرار علما، استخاره کرد و در قم ساکن شد.
• استخاره بزرگان نجف برای ملاقربانعلی زنجانی: او ساکن زنجان بود و با مشروطه موافق نبود. مشروطه‌خواهان می‌خواستند او را در تهران تحت‌نظر نگه دارند، اما بزرگان نجف که طرف‌دار مشروطه بودند، استخاره کردند و براساس آن درخواست کردند که او را به عراق بفرستند.
• ‌ استخاره مهندس مهدی بازرگان برای پذیرش پیشنهاد دکتر مصدق برای ریاست هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی.

در کتاب «کندوکاوی درباره استخاره و تفأل» استخاره‌هایی از عالمان شیعی همچون شیخ انصاری، فیض کاشانی، شهید ثانی و سید ابن طاووس ذکر شده است.

حکم شرعی عمل مطابق استخاره

طبق نظر فقها عمل کردن طبق نتیجه استخاره واجب نیست و مخالفت با آن نیز شرعا حرام نیست، هرچند که بهتر است مخالف آن عمل نشود. از نظر آیت‌الله شبیری زنجانی از آن جهت که در مخالفت با استخاره، شبهه وقوع ضرر وجود دارد، احتیاط آن است که با آن مخالفت نشود.

کتاب‌شناسی

کتاب‌های مستقلی‌ درباره استخاره نوشته شده است که کتاب استخاره اثر عیاشی و الاستخاره و الاستشاره نوشته زبیری شافعی را از نخستین آثار در این زمبنه دانسته‌اند. برخی دیگر از کتاب‌ها درباره استخاره به‌شرح زیر است:

• فَتحُ الأبواب بَینَ ذَوی الألباب وَ بَینَ رَبّ الأرباب فِی الإستخارات، تألیف سید بن طاووس (درگذشت ۶۶۴ق): در این کتاب که به‌زبان عربی نوشته شده مشروعیت استخاره و شیوه‌های مختلف آن بیان شده است.
• «کندوکاوی درباره استخاره و تفأل»، نوشته ابوالفضل طریقه‌دار: در این کتاب روش‌های استخاره به مطلق، قلبی، مشورتی، استخاره با قرآن، کاغذ و تسبیح تقسیم شده است.

• اِرشاد المُستَبصِر فی الاِستخارات، از سید عبدالله شُبَّر،
• استخاره با قرآن، تألیف شیخ بهایی،
• استخاره‌نامه، نوشته سید عبدالحسین لاری،
• الاِثارة عن معانی الاِستخاره، اثر فیض کاشانی،
• الاِستخارات، نوشته محمدحسین مرعشی شهرستانی،
• الاستخارات، نوشته احمد بن عبدالسلام البحرانی،
• الاستخاره من القرآن المجید و الفرقان الحمید، اثر میرزا ابوالمعالی کلباسی اصفهانی،
• جواز الاِستقسام بالازلام و الاستخاره، تألیف لطف الله صافی گلپایگانی،
• مَفاتیح‌الغیب در آداب استخاره، از محمدباقر مجلسی،
• مِفاتح‌الغیب فی الاِستخاره و الاِستشاره، نوشته کفعمی.

جستارهای وابسته

* قرعه

• تفأل
• تطیر
• ازلام

پیوند به بیرون

• دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
• مدخل استخاره در دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
• شیوه‌های مختلف استخاره در فرهنگ اسلامی.
• جستاری در چیستی، شرایط و آداب استخاره.
• اعتبار سنجی استخاره با قرآن.
• انواع استخاره و جایگاه آن در اعتقادات مردم.