نماز جمعه، نمازی دو رکعتی که در ظهر روز جمعه به جای نماز ظهر و به جماعت می‌خوانند. نماز جمعه با حضور دست‌کم پنج نفر برپا می‌شود که یکی از آنها امام جمعه است. امام جمعه باید قبل از نماز دو خطبه برای نمازگزاران قرائت کند که دعوت به تقوا جزو مضامین آن است.
حکم فقهی برگزاری این نماز در سوره جمعه آمده است. روایات، نماز جمعه را حج مستمندان و موجب آمرزش گناهان شمرده‌اند و برخی روایات، ترک آن را مایه نفاق و فقر دانسته‌اند. نماز جمعه در زمان حضور امامان معصوم، واجب و در زمان غیبت بنابر نظر بیشتر مراجع تقلید واجب تخییری است.
در ایران نماز جمعه در دوران حکومت شاه اسماعیل اول رواج یافت و از آن پس در شهرهای بسیاری برگزار شد. در دوران جمهوری اسلامی در همه شهرهای کشور این نماز برپا می‌شود.
نماز جمعه یکی از شعائر اجتماعی مهم مسلمانان از صدر اسلام بوده و از نمادهای همبستگی مسلمانان شناخته می‌شود. با توجه به مسائل سیاسی-اجتماعیِ خطبه‌ها، نماز جمعه به نماز عبادی - سیاسی نیز مشهور شده است.
اهمیت و جایگاه نماز جمعه
نماز جمعه یکی از مهم‌ترین واجبات عبادی در دین اسلام است[۱] که در ظهر روز جمعه و به صورت جماعت برگزار می‌شود. نماز جمعه در کنار اجتماع روزانه برای نمازها، اجتماع سالانه نماز عید قربان و فطر و اجتماع حج که در کنار خانه خدا یکی از چهار اجتماع اسلامی است.[۲]
نماز جمعه یکی از جلوه‌های مردمی بودن حکومت اسلامی دانسته شده است[۳] و با عنوان «نماز عبادی-سیاسی» از آن یاد می‌شود.[۴] از نماز جمعه با عنوان نماز روشنگری و آگاه‌سازی آحاد جامعه، و تأمین کننده آگاهی همراه با ایمان[۵] و رسانه‌ای گسترده و پرنفوذ[۶] یاد شده است. جنبه‌های سیاسی نماز جمعه آن‌چنان قوی است که در دوران امویان و عباسیان اندک‌اندک جنبه‌های عبادی نماز جمعه تضعیف و نماز جمعه به یک نماد سیاسی و شعار دستگاه خلافت تبدیل شده بود.[۷]
اهمیت نماز جمعه در قرآن و احادیث
در قرآن سوره‌ای با نام سوره جمعه و با محوریت نماز جمعه نازل شده و مؤمنان با صراحت به ترک کارهای روزمره و حضور در این نماز دعوت شده‌اند. و گفته شده که حدود ۲۰۰ حدیث درباره نماز جمعه از پیامبر و امامان رسیده است.[۸] در احادیث نیز شرکت در نماز جمعه باعث آمرزش گناهان گذشته،[۹] کاهش سختی‌های قیامت،[۱۰] و پاداش‌های فراوان برای هر گام در مسیر نماز جمعه[۱۱] دانسته شده است و نیز گفته شده که خداوند آتش را بر بدن او حرام می‌کند[۱۲] و سبک‌شمردن آن باعث پریشانی و بی‌برکتی است.[۱۳] همچنین نقل شده که علی بن ابی‌طالب(ع) برخی زندانیان را به واسطه شرکت در نماز جمعه، آزاد می‌کرد.[۱۴] فیض کاشانی محدث و فقیه قرن یازدهم نماز جمعه را بافضیلت‌ترین واجب در اسلام دانسته است.[۱۵] و در حدیث دیگری نماز جمعه، حج مستمندان معرفی شده است[۱۶]
برگزاری نماز جمعه در مناطق مختلف اسلامی
نماز جمعه از زمان رسول خدا در مدینه همواره برپا می‌شد و پس از آن هم در دوران خلفای گوناگون در مرکز خلافت و شهرهای دیگر برگزار می‌شده است.[۱۷] گاه عواملی مانند رشد و توسعه شهرها وجود فِرَق و مذاهب گوناگون در یک شهر و ملاحظات سیاسی و امنیتی حکمرانان موجب می‌شد که در یک شهر چندین نماز جمعه برگزار شود.[۱۸] به گزارش ابن‌بطوطه در قرن هفتم در یازده مسجد بغداد نماز جمعه برپا می‌شد.[۱۹] در دوره ممالیک به سبب فزونی جمعیت، نماز جمعه در مساجد محلی و مدارس نیز برگزار می‌شد.[۲۰] ادعا شده است که بزرگ‌ترین نماز جمعه مسلمانان نماز جمعه‌ای است که در مکه و قبل از حرکت حاجیان به سرزمین عرفات برگزار می‌شود و حاجیان سراسر جهان در آن حضور دارند.[۲۱]
وجوب نماز جمعه
همه مسلمانان نماز جمعه را واجب می‌دانند. فقهای شیعه و اهل‌سنت برای اثبات وجوب نماز جمعه به آیه ۹ سوره جمعه و احادیث متعدد[۲۲] و اجماع استناد کرده و ترک‌کننده آن را شایسته عقوبت دانسته‌اند.[۲۳] نماز جمعه بر زنان، مسافران، بیماران و ناتوانان، بردگان و کسانی که بیش از دو فرسخ از محل اقامه نماز جمعه فاصله دارند واجب نیست.[۲۴]
در منابع فقهی مذاهب اسلامی فصلی از مبحث نماز (کتاب الصلوة) به موضوع نماز جمعه اختصاص دارد.[۲۵] نیز نگارش آثار فقهی و رساله‌های مستقل درباره نماز جمعه، به سبب جایگاه مهم این عبادت، از قرون اولیه متداول بوده است.[۲۶] در دوره صفویه و در پی رواج اقامه نماز جمعه در ایران رساله‌نویسی در این باره جدّی‌تر شد.[۲۷] بسیاری از فقهای صاحب‌نام رساله‌هایی درباره نماز جمعه به زبان عربی و فارسی تألیف کردند که برخی از آنها در رد یا دفاع از رساله‌های دیگر بود.[۲۸]
ممنوعیت خرید و فروش در هنگام نماز جمعه
خرید و فروش هنگام نماز جمعه بر اساس آیه نهم سوره جمعه نهی شده است و بر اساس آیه ۱۰ همان سوره، بعد از اتمام نماز خرید و فروش و هر گونه اشتغال و کاری (مانند عیادت مریض، دیدار با برادارن ایمانی و...) محدودیتی ندارد.[۲۹]
آیت‌الله جوادی آملی از مراجع تقلید و مفسر قرآن بر این باور است که منظور از عبارت وَذَرُوا الْبَیْعَ در آیه ۹ سوره جمعه فقط خرید و فروش و بیع نیست بلکه منظور آن است که هر کاری است که جلوی رفتن به نماز جمعه را می‌گیرد جایز نیست و اگر کسی این کار را انجام داد معصیت کرده است هرچند که خرید فروش او درست است. وی همچنین معتقد است که اگر کسی در حال راه رفتن (سعی) به سوی نماز جمعه خرید و فروش بکند عیب ندارد، چون این مزاحم سعی نیست.[۳۰]
حکم نماز جمعه در دوران غیبت
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَیٰ ذِکْرِ اللَّـهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ۚ ذَٰلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ»:ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون برای نماز جمعه ندا در داده شد، به سوی ذکر خدا بشتابید، و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید این برای شما بهتر است.
سوره جمعه، آیه ۹
اقامه نماز جمعه در دوره غیبت امام معصوم از موضوعات بحث‌برانگیز در میان فقهای شیعه است که عده‌ای به حرمت آن، عده‌ای به وجوب تعیینی آن و عده‌ای دیگر به وجوب تخییری آن نظر داده‌اند.[۳۱]
- برخی فقهای متقدم شیعه از جمله سَلاّر دیلمی[۳۲] و ابن‌ادریس حلّی[۳۳] و به پیروی از ایشان بسیاری از فقهای متأخرتر از جمله فاضل هندی مشروعیت نماز جمعه را مشروط به حضور امام معصوم یا حضور فردی دانسته‌اند که از سوی او به امامت جمعه منصوب شده باشد.[۳۴] بنابر این اقامه نماز جمعه در دوران غیبت حرام خواهد بود.
- فتوای وجوب تعیینی نظریه دیگری درباره نمازجمعه در دوران غیبت است،[۳۵] که بنابر این نظریه هرگاه شرایط اقامه نماز جمعه فراهم باشد برپا کردن آن واجب است و این امر نیازی به نصب عام یا خاصِ امام معصوم ندارد.[۳۶] ولی حضور یا اجازه حاکم عادل[۳۷] یا امام عادل[۳۸] لازم است. شهید ثانی[۳۹] و نواده‌اش صاحب مدارک چنین فتوایی دارند.[۴۰] این نظر در دوره صفوی به ویژه با توجه به زمینه‌های اجتماعی و سیاسی موجود رواج یافت.[۴۱]
- از سوی دیگر بسیاری از فقهای ادوار میانی و متأخر شیعه از جمله مُحقق حلّی،[۴۲] علامه حِلّی،[۴۳] ابن‌فَهد حلّی،[۴۴] شهید اول،[۴۵] و محقق کرکی[۴۶] به وجوب تخییری قائل‌اند و مراد از وجوب تخییری نماز جمعه این است که در ظهر جمعه یا باید نماز جمعه خوانده شود یا نماز ظهر.[۴۷] نظریه وجوب تخییری در میان فقهای متأخر (از قرن سیزدهم به بعد) مقبولیت یافته است[۴۸]
نحوه برگزاری نماز جمعه
برای برپایی نماز جمعه در ابتدا دو خطبه (سخنرانی) خوانده می‌شود و پس از آن دو رکعت نماز جماعت به نیت نماز جمعه اقامه می‌گردد. این دو رکعت دو قنوت مستحبی دارد؛ یکی پیش از رکوع رکعت اول و دیگری پس از رکوع رکعت دوم.
شرایط برگزاری نماز جمعه
بیشتر فقهای شیعه[۴۹] معتقدند برای اقامه نماز جمعه حضور دست‌کم پنج نفر لازم است[۵۰] و برخی هفت نفر را لازم دانسته‌اند. حنفیان حضور حداقل سه تن علاوه بر امام جمعه، شافعیان و حنبلیان حضور حداقل چهل تن و مالکیان حضور دست‌کم دوازده تن از اهالی شهر را لازم دانسته‌اند.[۵۱] همچنین به نظر فقهای امامی لازم است بین دو نماز جمعه حداقل یک فرسخ فاصله باشد و اگر این شرط رعایت نشود نماز جمعه متأخر باطل خواهد بود.[۵۲]
مکان برگزاری
نمازهای جمعه معمولاً در مسجد جامع هر شهر برگزار می‌شوند که گاه به نام‌هایی چون مسجد اعظم، مسجد جماعت، مسجد جمعه و مسجد آدینه نیز خوانده می‌شود.[۵۳] جامع خواندن این مساجد به سبب برگزار شدن اجتماعاتی مانند نماز جمعه در آن بوده است.[۵۴] در برخی شهرها نیز مکانی به نام مُصَلّا ساخته شده است که نمازهای جمعه در آن برگزار می‌شود؛ مثل مصلای بزرگ تهران، مصلای قدس در قم و مصلای شهید مزاری در کابل.
خطبه‌های نماز جمعه
نماز جمعه با دو خطبه آغاز می‌شود که در واقع جانشین دو رکعت اول نماز ظهر هستند.[۵۵] به نظر بیشتر مراجع تقلید خطبه‌های جمعه باید پس از ظهر شرعی ایراد شود.[۵۶] به نظر مشهور فقهای شیعه خطبه دست کم باید مشتمل بر حمد خدا، صلوات بر پیامبر(ص)، وعظ و توصیه به تقوا و قرائت سوره‌ای کوچک از قرآن باشد.[۵۷] نمازگزاران باید انجام دادن هر کاری را که آنان را از شنیدن خطبه‌ها باز می‌دارد مانند صحبت کردن یا نماز خواندن ترک کنند.[۵۸] به گفته مرتضی مطهری قرآن از این دو خطبه با این‌که منبر و سخنرانی است، مانند نماز تعبیر به «ذکر الله» کرده است.[۵۹]
در حدیثی از امام رضا آمده است که: دو خطبه قرار داده شد تا در یکی حمد و تقدیس الهی باشد و در دیگری نیازها، هشدارها، دعاها، اوامر و دستوراتی را که با صلاح و فساد جامعه اسلامی در ارتباط است به آنها اعلام نماید.[۶۰]
شکل نماز جمعه و قنوت‌های آن
پس از دو خطبه، دو رکعت نماز جمعه خوانده می‌شود. خواندن سوره جمعه در رکعت اول و سوره منافقون در رکعت دوم یا سوره اعلی در رکعت نخست و سوره غاشیه در رکعت دوم پس از سوره حمد مستحب است. خواندن سوره‌ها با صدای بلند (جَهْر) نیز مستحب است.[۶۱] به نظر فقهای شیعه خواندن قنوت در رکعت اول قبل از رکوع و در رکعت دوم پس از آن مستحب است.[۶۲]
امام جمعه
| مناصب شرعی | |
| پیامبر | |
| امام | |
| قاضی | |
| حاکم شرع | |
| امام جمعه | |
| امام جماعت | |
| ولی فقیه | |
| مرجع تقلید | |
| امیر الحاج | |
| نایب خاص | |
| نایب عام | |
امام جمعه علاوه بر داشتن شروط لازم برای امام جماعت[۶۳] باید واجد شرایط دیگری نیز باشد از جمله بهره‌مند بودن از گفتار رسا، شجاعت و صراحت در بیان مطالب و آشنایی با مصالح اسلام و مسلمانان. همچنین بهتر است امام جمعه از میان عالم‌ترین و شریف‌ترین افراد برگزیده شود.[۶۴] محقق حلی فقیه شیعی در قرن هفتم هجری قمری در شرایع کمال عقل را در کنار ایمان و عدالت از شرایط امام جمعه برشمرده است.[۶۵] و از آنجا که نماز جمعه با حضور زنان تشکیل نمی‌شود در هیچ شرایطی برای زن امامتِ جمعه جایز نیست. [۶۶]
شیعیان و فقهای بیشتر مذاهب اهل‌سنّت برای صحت نماز جمعه (مانند دیگر عبادات بدنی) حضور یا اجازه حاکم وقت را شرط نکرده‌اند و به امامت علی(ع) در نماز جمعه هنگامی که عثمان در محاصره مخالفان بود، استناد کرده‌اند.[۶۷] با این همه، در طول تاریخ اسلام امامت جمعه همواره منصبی حکومتی بوده است.[۶۸]
امام جمعه‌های معروف
در ایران پس از استقرار جمهوری اسلامی و گسترش برگزاری نماز جمعه، شخصیت‌های شناخته‌شده‌ای به اقامه نماز جمعه پرداختند که مشهورترین آنها سید محمود طالقانی،[۶۹] و سید علی خامنه‌ای هستند که از سوی امام خمینی برای امامت جمعه تهران نصب شدند.[۷۰] علی مشکینی اردبیلی،[۷۱] عبدالله جوادی آملی،[۷۲] نیز از روحانیان نامداری هستند که نماز جمعه قم را برپا می‌کردند. در عراق عبدالمهدی کربلائی و سید احمد صافی بعد از سقوط نظام بعثی، دو امام جمعه کربلا شدند و نماینده آیت‌الله سید علی سیستانی مرجع تقلید ساکن عراق محسوب می‌شوند.[۷۳]
چند امام جمعه نیز در سال‌های نخستین دهه ۱۳۶۰ش در ایران در اثر حوادث تروریستی به شهادت رسیدند که به شهدای محراب معروف شدند.[۷۴] در عراق سید محمدباقر حکیم در سال ۱۳۸۲ش بعد از اقامه نماز جمعه در حرم امام علی در یک انفجار تروریستی به شهادت رسید.[۷۵] پیش از او سید محمد صدر (درگذشت:۱۳۷۷ش) در دوران حکومت صدام حسین در شهر کوفه در عراق نماز جمعه برپا می‌کرد[۷۶] و در یک حمله تروریستی شهید شد.[۷۷]غلامحسین جمی نیز از امام جمعه‌های مشهور ایران است که در طول دفاع مقدس و جنگ ایران و عراق نماز جمعه را در آبادان اقامه می کرد.[۷۸]
پیشینه برگزاری نماز جمعه
نماز جمعه قبل از هجرت و در سال دوازدهم بعثت در مکه تشریع شد. در این سال پیامبر اکرم(ص) که امکان برگزار کردن نماز جمعه در مکه را نداشت، در نامه‌ای از مُصعَب بن عُمَیر خواست که نماز جمعه را در مدینه اقامه کند[۷۹] بر اساسِ گزارشی دیگر[۸۰] نخستین نماز جمعه را اَسعَد بن زُرارَه در مدینه اقامه کرد.
با ورود پیامبر به مدینه، نماز جمعه به امامت ایشان برگزار شد.[۸۱] پس از شهر مدینه اولین مکانی که در آن نماز جمعه برگزار شد روستای عبدالقیس در بحرین بود.[۸۲]
پس از عصر نبوی بر اساس گزارش‌های تاریخی اقامه نماز جمعه در دوره خلفای نخستین و نیز در دوره حکومت حضرت علی(ع) (سال ۳۵-۴۰ق) و امام حسن(ع) (سال ۴۰) متداول بود.[۸۳] برخی از روایات شیعه مانند خطبه شعبانیه پیامبر اکرم(ص) و پاره‌ای از خطبه‌های نهج البلاغه یادگار این نمازها هستند.
در دوران امویان (۴۱-۱۳۲ق) و عباسیان (۱۳۲-۶۵۶ق) نیز نماز جمعه را خلفا یا کارگزاران آنها اقامه می‌کردند[۸۴] خلفا امامان جمعه مرکز خلافت را منصوب می‌کردند[۸۵] و انتخاب خطبای جمعه سایر شهرها برعهده امیران و والیان همانجا بود.[۸۶]
شرکت ائمه در نماز جمعه
از دیدگاه شیعه، حاکمان جور و امامان جمعه و جماعت منصوب از طرف آنها مشروعیت نداشته و نمی‌توان به امامت آنان نماز خواند. با این حال، بر پایه برخی احادیث، امامان شیعه و پیروان ایشان از باب تقیه یا به دلایلی دیگر گاه در مراسم نماز جمعه شرکت می‌کردند.[۸۷] همچنین گاهی مخالفان حکومت‌ها برای ابراز مخالفت خود از شرکت کردن در نماز جمعه خودداری می‌نمودند.[۸۸] حاضر نشدن در نماز جمعه سابقه‌ای ناخوشایند برای اشخاص به شمار می‌رفت.[۸۹]
اقامه نماز جمعه‌های شیعه
گفته شده در دوران غیبت کبرا فقیهان شیعه که قدرت نداشتند نه خود نماز جمعه برپا می‌کردند و نه شرکت در نماز جمعه وابسته به سلاطین جور را صلاح می‌دانستند. با این حال موارد محدودی مثل دوران آل بویه یا حمدانیان از برپایی نماز جمعه از سوی شیعیان گزارش شده است.[۹۰]
از جمله قدیمی‌ترین گزارش‌های موجود درباره نماز جمعه در جوامع شیعی اقامه نماز جمعه در مسجد بَراثا (مسجد شیعیان در بغداد) در ۳۲۹ق به امامت احمد بن فضل هاشمی بود[۹۱] و حتی در فتنه سال ۳۴۹ق که نماز جمعه بغداد تعطیل شد وقفه‌ای در اقامه نماز جمعه در براثا پیش نیامد،[۹۲] ولی در سال ۴۲۰ق با انتصاب خطیبی سنّی‌مذهب از جانب خلیفه مدتی اقامه نماز متوقف شد.[۹۳] همچنین نماز جمعه در جامع ابن‌طولون در ۳۵۹ق و جامع ازهر در ۳۶۱ق برگزار می‌شد.[۹۴] قرائنی نیز بر اقامه نماز جمعه در قرون نخستین هجری در این شهرها دلالت دارد.[۹۵] رونق نماز جمعه در بین شیعیان از آغاز حکومت شیعی صفویه در ایران است.[۹۶]
نماز جمعه در ایران
عبدالجلیل قزوینی نویسنده شیعی در قرن ششم قمری گزارش کرده است که نماز جمعه در همه شهرهای شیعه‌نشین بر پا می‌شود و برای نمونه شهرهای قم، آوه، کاشان، ورامین و دیار مازندران را نام برده است.[۹۷]
دوره صفویه
نماز جمعه از دوره حکومت شاه اسماعیل اول صفوی (۹۰۵-۹۳۰) به تدریج در جامعه شیعی ایران گسترش یافت. علت این امر از یک سو انتقاد حکومت عثمانی از شیعیان به سبب برگزارنکردن نماز جمعه و از سوی دیگر تلاش علمای شیعه، به ویژه محقق کرکی، برای اشاعه نماز جمعه در ایران بود.[۹۸] از آنجا که سنّت اقامه نماز جمعه در میان شیعیان چندان رایج نبود و در میان علما مخالفان جدّی داشت[۹۹] رسمیت بخشیدن به آن در جامعه شیعی ایران به تدریج صورت گرفت.[۱۰۰] بحث و مناقشه درباره حکم نماز جمعه در زمان غیبت امام معصوم و وجوب و حرمت آن در عهد شاه سلیمان اول صفوی (حکومت: ۱۰۷۷ یا ۱۰۷۸-۱۱۰۵) به جایی رسید که وی مجلسی از فقها را با حضور وزیر اعظم خود ترتیب داد تا درباره حکم نماز جمعه به نتیجه‌ای واحد برسند.[۱۰۱]
شاه طهماسب اول (حکومت:۹۳۰-۹۸۴ق) به توصیه محقق کرکی برای هر شهری امام جمعه انتخاب کرد.[۱۰۲] در زمان شاه عباس اول (حکومت: ۹۹۶- ۱۰۳۸) رسماً منصب امامتِ جمعه ایجاد شد.[۱۰۳] معمولاً شیخ الاسلام هر شهر این منصب را داشت، اما گاه عالمانی که شیخ الاسلام نبودند مانند فیض کاشانی (درگذشت: ۱۰۹۱) به درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.[۱۰۴]
نخستین نماز جمعه را در عصر صفوی محقق کرکی در مسجد جامع عتیق اصفهان اقامه کرد.[۱۰۵] از دیگر امامان جمعه مهم این دوره شیخ بهایی (درگذشت: ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱)، میرداماد (درگذشت: ۱۰۴۱ق)، محمدتقی مجلسی (درگذشت: ۱۰۷۰ق)، محمدباقر مجلسی (درگذشت: ۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱ق)، محمدباقر سبزواری (درگذشت: ۱۰۹۰) و لطف‌الله اصفهانی (درگذشت: ۱۰۳۲) بودند.[۱۰۶] در دوره صفوی تألیف کتاب‌هایی حاوی خطبه‌های نماز جمعه متداول شد که کتاب «بساتین الخطبا» نوشته میرزا عبدالله افندی (درگذشت: ح ۱۱۳۰) از مشهورترین آنهاست.[۱۰۷]
دوره قاجار
امامت جمعه در دوره قاجار (۱۲۱۰-۱۳۴۴ق) همچون دوره صفویه منصبی حکومتی بود.[۱۰۸] توجه به نام بسیاری از ائمه جمعه شهرهای بزرگ در دوره افشاریه (۱۱۴۸-۱۲۱۰ق) و قاجاریه نشان می‌دهد که منصب امامت جمعه در این دوران جنبه موروثی یافته بوده است و برخی خاندان‌ها آن را برعهده داشته‌اند،[۱۰۹] از جمله خاندان خاتون آبادی در تهران، خاندان مجلسی در اصفهان، و محمد مقیم یزدی در یزد.[۱۱۰]
دوره پهلوی
در دوران پهلوی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش) امامان جمعه به ویژه در شهرهایی مانند تهران چون ارتباط رسمی با حکومت داشتند غالباً از مقبولیت مردمی برخوردار نبودند و اقامه نماز جمعه نیز چندان رونق نداشت.[۱۱۱] گفتنی است که برخی فقیهان شیعه بر پایه فتوای خود اقدام به برپایی نماز جمعه می‌کردند، آن را اقامه می‌کردند که با اقبال بیشتری مواجه می‌شد.[۱۱۲] از جمله در قم سید محمدتقی خوانساری، محمدعلی اراکی و سید احمد شبیری زنجانی در مسجد امام حسن عسکری(ع) نماز را قامه می‌کردند،[۱۱۳] سید محمدتقی غضنفری در شهر خوانسار از حدود سال ۱۳۱۰ق تا زمان رحلتش ۱۳۵۰ قمری، حسینعلی منتظری در نجف‌آباد، حاج آقا رحیم ارباب[۱۱۴] و سید جلال‌الدین طاهری در اصفهان،[۱۱۵] و سید محمدحسین طهرانی در تهران.
دوره جمهوری اسلامی
پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش) برگزاری نماز جمعه در ایران دوباره رونق یافت. به گفته یکی معاونان شورای سیاستگذاری ائمه جمعه در مرداد ۱۴۰۳، هر هفته حدود ۹۰۰ نماز جمعه در ایران برگزار می‌شود.[۱۱۶] اولین نماز جمعه در این دوره به امامت سید محمود طالقانی (درگذشت: ۱۳۵۸ش) - که امام خمینی وی را به این سمت انتخاب کرده بود - در ۵ مرداد ۱۳۵۸ش در دانشگاه تهران برگزار شد.
دومین امام جمعه تهران نیز آیت‌الله منتظری بود که در فاصله کوتاهی بعد از انتصاب به قم رفت و از امامت جمعه تهران استعفا کرد و آیت‌الله خامنه‌ای امامت جمعه تهران را برعهده گرفت.[۱۱۷]
مردم سایر شهرها نیز تقاضای تعیین امام جمعه کردند. با گسترش اقامه نماز جمعه در ایران، امام خمینی به پیشنهاد آیت‌اللّه خامنه‌ای که در آن زمان رئیس‌جمهور بود مسئولیت ساماندهی و پیگیری مسائل مربوط به نماز جمعه را به مرکزی در قم سپرد و در ۱۳۷۱ با حکم آیت‌اللّه خامنه‌ای در مقام رهبر جمهوری اسلامی شورایی با عضویت نه تن از روحانیان به نام شورای سیاستگذاری ائمه جمعه مسئولیت این کار را بر عهده گرفت.[۱۱۸]
دانشنامه نماز جمعه
دانشنامه نماز جمعه، به معرفی موضوعات مرتبط با نماز جمعه با رویکرد دانشنامه‌ای می‌پردازد. این مجموعه به شورای سیاستگذاری ائمه جمعه وابسته است و موضوعاتی همچون مفاهیم، احکام، وقایع، افراد مؤثر در نماز جمعه، بناها و آثار مرتبط با نماز جمعه را پوشش می‌هد.[۱۱۹] همچنین در کتاب دانشنامه ائمه جمعه کشور اثر سیدمحمدکاظم مدرسی و میرزامحمد کاظمینی، تعدادی از امامان جمعه پس از انقلاب اسلامی معرفی شده‌اند.
نگارخانه
پانویس
- ↑ ورعی، «نهضت احیای نماز جمعه»، ص۵.
- ↑ ورعی، «نهضت احیای نماز جمعه»، ص۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، «ابعاد فقهی، سیاسی و اجتماعی نماز جمعه»، ۵۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، «ابعاد فقهی، سیاسی و اجتماعی نماز جمعه»، ۵۵.
- ↑ بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در نهمین گردهمایی ائمه جمعه.، سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضر آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در جمع ائمه جمعه.، سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ رودگر، «از نماز تا نماد»، ص۴.
- ↑ زروندی رحمانی، «جایگاه و نقش ولایت فقیه در برپایی نماز جمعه»، ص۵۵.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ج۸۶، ص۱۹۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۲، ص۵۰۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۵، ص۷.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۲۷.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۱.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۲۳۷.
- ↑ ورعی، «نهضت احیای نماز جمعه»، ص۵.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، لایپزیگ، ذیل کلمه «جمعه»؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۵ق، ج۵، جزء۱۰، ص۱۰۵؛ ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲.
- ↑ ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطه، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره، ج۳، ص۳۶۲.
- ↑ ابراهیمی، «مطالعه تطبیقی سیاست‌ها و اهداف برگزاری نماز جمعه ...»، ص۱۳۶.
- ↑ احمد بن حنبل، مسند، ۱۴۰۲ق، ج۳، ص۴۲۴-۴۲۵؛ نسائی، سنن نسائی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۸۵-۸۹؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۲۹۵-۳۰۲؛ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۱۰.
- ↑ شوکانی، نیل الاوطار، مصر، ج۳، ص۲۵۴-۲۵۵؛ شیخ طوسی، خلاف، قم، ج۱، ص۵۹۳؛ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۲۷۴.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۱۶۴؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۸، ص۴۶۳-۴۸۳؛ زحیلی، الفقه الاسلامی وادلّته، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۸.
- ↑ مالک بن انس، المُوَطّأ، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۰۱-۱۱۲؛ شافعی، الامّ، بیروت، ج۱، ص۱۸۸-۲۰۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۴۱۸-۴۲۸؛ شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۴- ۱۴۸؛ عسقلانی، فتح الباری، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۵۰-۵۴۴.
- ↑ برخی از این آثار عبارت‌اند از:
- کتاب الجمعة نوشته محمد بن ادریس شافعی (درگذشت: ۲۰۴)؛
- کتاب الجمعة و العیدین، تألیف احمد بن موسی اشعری (درگذشت: ۳۰۰)؛
- کتاب الجمعة از عبدالرحمان نَسائی (درگذشت: ۳۰۳)؛
- کتاب صلاة الجمعة نوشته محمد بن احمد جُعفی معروف به صابونی (درگذشت: بعد از ۳۳۹)؛
- کتاب صلاة یوم الجمعة نوشته محمد بن مسعود عیاشی (درگذشت: بعد از ۳۴۰)؛
- کتاب الجمعة و الجماعة نوشته ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه (درگذشت: ۳۶۹)؛
- کتاب الجمعة و العیدین تألیف احمد بن ابی‌زهر؛
- کتاب الجمعة و الجماعة نوشته شیخ صدوق (درگذشت: ۳۸۱)؛
- کتاب عمل الجمعة نوشته احمد بن عبدالواحد (درگذشت: ۴۲۳).
- ↑ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷.
- ↑ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷- ۳۸؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱۹، ص۲۷۴.
- ↑ «تفسیر سوره جمعه آیت‌الله جوادی جلسه 10 (1397/01/2»، بنیاد اسرا.
- ↑ برای اقوال دیگر نگاه کنید به رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۲۸.
- ↑ رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۷۷.
- ↑ حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۳۰۴.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۸؛ طباطبائی، ریاض المسائل، بیروت، ج۴، ص۷۳-۷۵؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۶۰؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۱، ص۵۲۴.
- ↑ رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۲۹-۶۵.
- ↑ برای دیگر قائلان و تفاصیل ادله: شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۱؛ فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، ۱۴۰۱ق، ص۴۷-۱۰۲؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۶۳، ۶۷، ۷۳؛ جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۵۴-۵۵.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۶۷۶؛ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۲۶۵؛ شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۴۳.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۱، ص۲۷۲، ج۳، ص۴۱.
- ↑ شهید ثانی، رسائل، قم، ص۱۹۷.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الاحکام، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۵.
- ↑ یزدی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة، چاپ جواد مدرسی، ص۵۳-۵۴.
- ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۶.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، قم، ج۲، ص۲۳۸-۲۳۹.
- ↑ حلی، المهذب البارع، قم، ج۱، ص۴۱۴.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیه، قم، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ محقق کرکی، رسائل المحقق الکرکی، قم، ج۱ ص۱۵۸-۱۷۱.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۵۹؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۱ -۸۷۲؛ علامه حلی، تذکرة الفقها، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۷؛ محقق کرکی، رسائل المحقق الکرکی، قم، ص۱۶۳؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۸، ص۲۱۶.
- ↑ کاشف الغطا، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۲۴۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۱۵۱؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، بیروت، ج۱، ص۲۰۵؛ برای آگاهی از دیگر قائلان رک: دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۴، ص۳۶۰۴.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۱، ص۲۲۲؛ حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۲۹۰؛ فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۴، ص۲۱۵.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۴ق، ص۱۰۳.
- ↑ کاسانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۲۴۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۶؛ ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ۱۴۰۹ق، ص۱۶۴.
- ↑ کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۱۳.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۳، ص۴۱؛ رافعی قزوینی، فتح العزیز شرح الوجیز، بیروت، ج۴، ص۵۷۶؛ نووی، المجموع، بیروت، ج۴، ص۵۱۳؛ مقایسه کنید با: حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۱۲-۳۱۳.
- ↑ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۶۸-۶۹؛ حائری، صلاة الجمعه، قم، ۱۴۰۹ق، ص۱۹۳-۱۹۹.
- ↑ سلاّر دیلمی، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، ۱۴۱۴ق، ص۷۷؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۴۴؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۸-۸۷۹.
- ↑ سرخسی، المبسوط، قاهره، ج۲، ص۲۹-۳۰؛ حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۵؛ نووی، روضة الطالبین و عمدة المفتین، بیروت، ج۱، ص۵۷۳؛ خوئی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۸۷؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۸۸، ۸۹۲.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۹۰ش، ج۷، ص۸۸.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ج۷، ص۳۴۴.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۱۴۱؛ کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۶۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۱۳۳-۱۳۴.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، قم، ج۱، ص۶۳۱-۶۳۲؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۸.
- ↑ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۲-۸۷۳.
- ↑ ابن‌عطار، ادب الخطیب، ۱۹۹۶م، ص۸۹-۹۶؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، بیروت، ج۱، ص۲۰۹؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۹-۸۸۰.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۲۹۶.
- ↑ شافعی، الاُمّ، بیروت، ج۱، ص۱۹۲؛ ابن‌قدامه، المغنی، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۷۳-۱۷۴؛ نووی، المجموع، بیروت، ج۴، ص۵۰۹.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۵.
- ↑ صدور اجازه اقامه اولین نماز جمعه تهران به امامت آیت الله طالقانی
- ↑ حکم انتصاب آقای خامنه‌ای به سمت امامت جمعه تهران، پرتال امام خمینی.
- ↑ خوش‌قلب، خطبه‌های سبز، ۱۳۹۲ش، ص۲۸.
- ↑ آخرین نماز جمعه آیت‌الله جوادی آملی. خبرگزاری ایرنا.
- ↑ کربلائی، «شکل‌گیری و اداره تولیت جدید حرم حسینی»، ص۶۱.
- ↑ سبک زندگی اولین شهید محراب. پایگاه حوزه نیوز
- ↑ خبرگزاری رسا.
- ↑ عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ۲۰۰۸م، ص۱۰۱.
- ↑ عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ۲۰۰۸م، ص۹۸.
- ↑ https://psri.ir/?id=8ap1u4eh
- ↑ طبرانی، المعجم الکبیر، بیروت، ج۱۷، ص۲۶۷؛ احمدی میانجی، کتاب مکاتیب الرسول، ۱۳۶۳ش، ص۲۳۹.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۴۴؛ نسائی، سنن نسائی، ۱۴۰۱ق، ج۸، ص۱۵۰.
- ↑ برای نمونه رک: مسعودی، مروج الذهب، بیروت، ج۳، ص۱۹.
- ↑ حلبی، سیرة الحلبیه، بیروت، ج۲، ص۵۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۳، ص۴۴۷، ۲۷۴۰؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، ج۱۳، ص۲۵۱؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۵ق، ج۴، جزء۷، ص۱۸۹؛ محمودی، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، بیروت، ج۱، ص۴۲۷، ۴۹۹؛ ج۲، ص۵۹۵، ۷۱۴؛ ج۳، ص۱۵۳، ۶۰۵.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۲۸۵، ۳۶۵؛ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۸، ص۵۷۰-۵۷۹، ۵۹۴؛ ج۹، ص۲۲۲.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۳۸۳؛ ج۱۵، ص۳۵۱.
- ↑ قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره، ج۱۰، ص۱۵، ۱۹-۲۰.
- ↑ زراری، تاریخ آل زراره، اصفهان، ج۲، ص۲۷؛ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۴۰؛ جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۲۴.
- ↑ برای نمونه رک: ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ۱۴۱۲ق، ج۱۶، ص۳۱-۳۲؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ج۴۴، ص۳۳۳.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری: بیروت، ج۴، ص۳۲۸.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، «ابعاد فقهی، سیاسی و اجتماعی نماز جمعه»، ص۴۸-۴۹.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۸، ص۵۳۳.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۹۸-۲۰۱.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، صیدا، ج۲، ص۴۱۷؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۸-۲۵۹.
- ↑ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۲۳- ۲۵.
- ↑ ورعی، «نهضت احیای نماز جمعه»، ص۶.
- ↑ رازی قزوینی، نقض، ۱۳۹۱ش، ص۴۲۹.
- ↑ منتظری، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۷؛ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۲۶-۲۷.
- ↑ از جمله شیخ ابراهیم قطیفی (درگذشت: ۹۵۰ق).
- ↑ جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۵۰-۵۴؛ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۲۸.
- ↑ قزوینی، تتمیم امل الآمل، ۱۴۰۷ق، ص۱۷۲-۱۷۳.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، قسم۱، ص۱۷۶؛ جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۵۰-۵۱.
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۲۸.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۳۷.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۶۹.
- ↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۵۱۳؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۲، ص۶۸-۷۸، ۱۲۲-۱۲۳؛ بحرانی، لؤلؤة البحرین، قم، ص۶۱، ۹۵، ۱۳۶، ۴۴۵.
- ↑ نگاه کنید به بحرانی، لؤلؤة البحرین، قم، ص۱۰۰، ۱۲۷؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۱۸۳-۱۸۷.
- ↑ منتظری، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۷.
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۷۶-۸۸؛ ج۳، ص۲۵۲ ،۳۰۱، ۳۷۰-۳۷۱؛ ج۴، ص۳۲۲؛ ج۶، ص۵-۶، ۱۰۰؛ ج۹، ص۷۸۵، ۱۰۸۷- ۱۰۸۸؛ رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۱۲۳-۱۴۵.
- ↑ یزدی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة، چاپ جواد مدرسی، ص۵۰.
- ↑ یزدی، وظایف روحانیت، ۱۳۷۵ش، ص۸۴.
- ↑ برای نمونه رک: کشوری، فرزانگان خوانسار، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۳.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، نشر موسسه کتاب شناسی شیعه، ج۲، ص۶۲۵.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، ۱۳۸۵ش، ج ۳، ص۳۵۲.
- ↑ آیت‌الله طاهری: باید از حکومتی کردن نماز جمعه پرهیز کرد. پرتال امام خمینی.
- ↑ نماز جمعه در ۹۰۰ نقطه برگزار می‌شود. خبرگزاری مهر.
- ↑ «یک انتصاب تاریخی برای نماز جمعه تهران»، ایسنا.
- ↑ شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۸۲ش، ص۲.
- ↑ «معرفی دانشنامه نماز جمعه»، وبگاه دانشنامه نماز جمعه.
منابع
- ابراهیمی، مهدی، «مطالعه تطبیقی سیاست‌ها و اهداف برگزاری نماز جمعه در جمهوری اسلامی ایران، عربستان و ترکیه»، فصلنامه مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، شماره ۲۳، پاییز ۱۴۰۱ش.
- ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ۱۳۸۵-۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۵-۱۹۶۶م.
- ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، بیروت، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، بیروت، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، چاپ علی شیری، ۱۴۱۵-۱۴۲۱ق/ ۱۹۹۵-۲۰۰۱م.
- ابن‌عطار، کتاب ادب الخطیب، بیروت، چاپ محمد سلیمانی، ۱۹۹۶م.
- ابن‌قدامه، المغنی، بیروت، چاپ افست، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، ج۴، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م ج ۵ و ۶ ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- احمد بن حنبل، مسند احمد، استانبول، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
- احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، تهران، ۱۳۶۳ش.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، ۱۴۰۴ق.
- الصحیفة السجادیة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۳۸۰ش.
- امام خمینی، سیدروح‌الله، توضیح المسائل (محشی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- امام خمینی، سیدروح‌اللّه، تحریر الوسیله، بیروت، ۱۴۰۷ق-۱۹۸۷م.
- بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
- بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در نهمین گردهمایی ائمه جمعه.، سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳ش.
- بیانات آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در جمع ائمه جمعه.، سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳ش.
- توضیح المسائل مراجع: مطابق با فتاوای دوازده نفر از مراجع، گردآوری محمدحسن بنی‌هاشمی خمینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- جابری، کاظم، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، قم، ۱۳۷۶ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- جعفریان، رسول، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهی‌های کتابشناسی، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۲ش.
- حائری، مرتضی، صلاة الجمعه، قم، ۱۴۰۹ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، ۱۴۰۹-۱۴۱۲ق.
- حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، چاپ افست، موسسه آل البیت.
- حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، بیروت.
- حلّی، ابن‌ادریس، السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم، ۱۴۱۰-۱۴۱۱ق.
- حلّی، ابن‌فهد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، چاپ مجتبی عراقی، ۱۴۰۷-۱۴۱۳ق.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تاریخ مدینة السلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۲۲ق-۱۹۸۸م.
- خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تعلیق علی اکبر غفاری، ج۱، تهران، ۱۳۵۵ش.
- خوئی، ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینة العلم، ۱۴۱۰ق.
- خوش‌قلب، محمدمهدی، خطبه‌های سبز، دار الحدیث، قم، ۱۳۹۳ش.
- دانش پژوه، محمدتقی، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۴، تهران، ۱۳۴۰ش.
- رازی قزوینی، عبدالجلیل، نقض، تحقیق: میرجلال‌الدین محدث اورموی، دار الحدیث، قم، ۱۳۹۱ش.
- رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز شرح الوجیز، بیروت، دارالفکر.
- رضانژاد، عزالدین، صلاة الجمعه: دراسة فقهیة و تاریخیة، قم، ۱۴۱۵ق.
- رودگر، قنبرعلی، «از نماز تا نماد: تأملی در تاریخ نماز جمعه تا پایان خلافت عباسی»، دوفصلنامه تاریخ و تمدن اسلامی، شماره ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش.
- روزها و رویدادها، تهیه و تنظیم دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، ج۲، تهران، نشر رامین، ۱۳۷۸ش، ج ۳، تهران، زهد، ۱۳۷۷ش.
- زحیلی، وهبه مصطفی، الفقه الاسلامی وادلّته، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- زراری، احمد بن محمد، تاریخ آل زراره، اصفهان، بی‌تا.
- سرخسی، محمد بن احمد شمس الائمه، کتاب المبسوط، قاهره، ۱۳۲۴- ۱۳۳۱ق، چاپ افست استانبول، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- سلاّر دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، بیروت، چاپ محسن حسینی امینی، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م
- سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، چاپ مهدی رجائی، ۱۴۰۵-۱۴۱۰ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، مسائل الناصریات، تهران، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م.
- شافعی، محمدبن ادریس، الامّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت.
- شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم، ۱۴۱۲-۱۴۱۴ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بیروت، چاپ محمد کلانتر، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، رسائل الشهیدالثانی، قم، ۱۳۷۹-۱۳۸۰ش.
- شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، آشنایی با تشکیلات تهران، ۱۳۸۲ش.
- شوکانی، محمد، نیل الاوطار: شرح منتقی الاخبار من احادیث سید الاخبار، مصر، شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی.
- شیخ صدوق، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق.
- شیخ صدوق، المقنع، قم، ۱۴۱۵ق.
- شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الحکام، قم، ۱۴۰۷-۱۴۱۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، ج۱، چاپ محمدتقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، بیروت، چاپ حسن موسوی خرسان، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۱م.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، ۱۴۱۰ق.
- طباطبائی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدّلائل، بیروت، ۱۴۱۲-۱۴۱۴ق/۱۹۹۲-۱۹۹۳م.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، بیروت، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۷۸-۱۳۸۲ق/۱۹۶۲-۱۹۶۷م.
- عبدالرزاق، صلاح، الشهید الصدر الثانی مرجع امه، مرکز الهدی للدراسات الحوزویه، نجف، ۲۰۰۸م.
- عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، چاپ عبدالعزیز بن عبداللّه بن باز، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ۱۴۱۲- ۱۴۲۰ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، لبنان.
- غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج۱، قم، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م.
- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، تهران، چاپ سنگی، ۱۲۷۱- ۱۲۷۴ چاپ افست، قم، ۱۴۰۵ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۷ق.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام، بیروت، چاپ عارف تامر، ۱۴۱۶/۱۹۹۵م.
- قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، قم، چاپ احمد حسینی، ۱۴۰۷ق.
- قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره، ۱۳۳۱- ۱۳۳۸ق/ ۱۹۱۳-۱۹۲۰م، چاپ افست ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
- قمی، عباس، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا، ۱۳۵۷- ۱۳۵۸ چاپ افست قم.
- کربلائی، عبدالمهدی، «شکل‌گیری و اداره تولیت جدید حرم حسینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۳، فروردین ۱۳۸۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.
- کاسانی، ابوبکر بن مسعود، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، کویته ، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م
- کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش.
- کشوری، احمدرضا، قم، فرزانگان خوانسار، ۱۳۷۸ش.
- مالک بن انس، المُوَطّأ، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، بغداد، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- مبلغی، احمد، «عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعه در روش اخباریان»، مجله حکومت اسلامی، سال ۹، ش ۲، تابستان ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدتقی بن مقصود علی، لوامع صاحبقرانی المشتهر بشرح الفقیه، ج۴، قم، ۱۳۷۴ش.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، ۱۳۶۴ش.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، چاپ صادق شیرازی، ۱۴۰۹ق.
- محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل المحقق الکرکی، تحقیق محمد حسون، قم، ۱۴۰۹ق.
- محمودی، محمدباقر، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، ج۱، بیروت.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، چا شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵-۱۹۷۹م.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- منتظری، حسینعلی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریرات درس آیةاللّه بروجردی، قم، ۱۳۶۲ش.
- موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، ۱۴۱۰ق.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۱، بیروت، چاپ عباس قوچانی، ۱۹۸۱م.
- نجفی کازرونی، سید محمدباقر، «مقدمه همپای انقلاب»، همپای انقلاب: خطبه‌های نماز جمعه حضرت آیت‌الله العظمی موسوی اردبیلی، دانشگاه مفید، قم، ۱۳۸۵ش.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج۶، ۱۴۱۵ق.
- نسائی، احمدبن علی، سنن النسائی، بشرح جلال‌الدین سیوطی و حاشیه نورالدین بن عبدالهادی سندی، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، ۱۴۰۷-۱۴۰۸ق.
- نووی، یحیی بن شرف، المجموع: شرح المهذّب، بیروت، دارالفکر.
- نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمدة المفتین، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳م.
- یزدی، محمد مقیم بن محمدعلی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة فی زمن الغیبة، چاپ جواد مدرسی.
- یزدی، محمد، «وظایف روحانیت» در نقش روحانیت در نظام اسلامی، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۵ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر.
- نماز جمعه در ۹۰۰ نقطه برگزار می‌شود. خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۳ مرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «یک انتصاب تاریخی برای نماز جمعه تهران»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ دی ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۳ش.
- صدور اجازه اقامه اولین نماز جمعه تهران به امامت آیت الله طالقانی، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۳ش.
- حکم انتصاب آقای خامنه‌ای به سمت امامت جمعه تهران، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۳ش.
- آخرین نماز جمعه آیت‌الله جوادی آملی. خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب ۱۶ آذر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۳ش.
- سبک زندگی اولین شهید محراب، پایگاه حوزه نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «تفسیر سوره جمعه آیت‌الله جوادی جلسه ۱۰ (۱۳۹۷/۰۱/۲»، بنیاد اسرا، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «معرفی دانشنامه نماز جمعه»، وبگاه دانشنامه نماز جمعه، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳ش.
پیوند به بیرون