علی بن حسین بن عبدالعالی کَرَکی جبل عامِلی معروف به محقق ثانی و محقّق کَرَکی (۸۶۵ یا ۸۷۰ق-۹۴۰ق)، از فقها و علمای مشهور شیعه در عصر صفوی است. او از وطن خود، جبل‌عامل مهاجرت کرد و ابتدا به عراق رفت و سپس به دعوت شاه اسماعیل صفوی به ایران آمد و در تبلیغ و ترویج تشیع، در ایران نقش مهمی را بر عهده گرفت. محقق ثانی، در فقه استدلالی خبره بود و آثار فقهی‌اش با اقبال خاص فقیهان بعدی مواجه شد. کتاب جامع المقاصد فی شرح القواعد از او است و بدین رو، وی را«صاحب جامع المقاصد» می‌گویند. محقق ثانی درباره ولایت فقیه نظرات قابل توجهی دارد.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | علی بن حسین بن عبدالعالی کَرَکی جبل عامِلی |
| لقب | محقق ثانی / محقّق کَرَکی |
| محل زندگی | لبنان، عراق و ایران |
| تاریخ وفات | عید غدیرِ در ۹۴۰ق |
| شهر وفات | نجف |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | علی بن هلال جزایری، محمد بن داود بن مؤذن جزینی، شمس الدین محمد بن خاتون عاملی، سید حیدر عاملی، احمد بن علی عاملی و... |
| شاگردان | جمال الدین بن عبد الله حسینی جرجانی، سید شرف الدین سماک عجمی، شهید ثانی، شیخ احمد بن محمد بن خاتون عاملی، سید نعمت الله جزایری، شهید ثانی و... |
| تألیفات | جامع المقاصد، منهج السداد، حاشیه بر مختلف الشیعه، نفحات اللاهوت در لعن جبت و طاغوت و... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | اصلاحات دینی در مقام شیخ الاسلامی، بازگرداندن «أشهد ان علیاً ولی الله» و «حی علی خیرالعمل» به اذان؛ اقامه نخسیتن نماز جمعه در عصر صفویه |
محقق کرکی شاگردان برجسته‌ای نیز تربیت کرد و بسیاری از فقهاء و دانشمندان قرن نهم و دهم هجری از شاگردان اویند؛ بزرگانی مانند شیخ علی منشار، حسین بن عبدالصمد عاملی (پدر شیخ بهایی) و سید نعمت‌الله جزائری.
زندگی‌نامه و تحصیلات
نور الدین ابوالحسن علی بن الحسین بن عبدالعالی[۱] در روستای کرکِ نوح[یادداشت ۱] در جبل عامل لبنان به سال ۸۶۵ یا ۸۷۰ق متولد شد. نام وی «علی» است و «نور الدین»٬[۲] «شیخ علائی» و «مولای مروج» و «محقق ثانی»[۳] لقب گرفت.
محقق پس از آموزش‌های ابتدایی به حوزه علمیه کرک وارد شد و نزد محمد بن محمد بن خاتون، شمس الدین محمد جزینی، شمس الدین محمد احمد صهیونی و علی بن هلال جزایری دانش آموخت. وی پس از کرک به روستای میس رفت و با تلاش پیگیر، از استادان آن حوزه گردید. محقق ثانی چندی در شهرهای «جبعِ» لبنان٬ دمشق٬ بیت المقدس و الخلیل تحصیل کرد و رهسپار مرکز حوزه اهل سنت در مصر گردید. او پس از سال ۹۰۹ق به عراق هجرت کرد و سر انجام در سال ۹۱۶ق وارد ایران شد.[۴]
کرکی در سال ۹۰۰ق اولین اجازه اجتهاد خود را از شیخ محمد بن محمد بن خاتون العاملی دریافت کرد.[۵] وی همچنین در ۹۰۹ق، از «علی بن هلال جزائری» و «ابراهیم بن حسن وراق» اجازه دریافت کرد.[۶]
محقق در ۹۳۸ق[۷] یا ۹۴۰ق[۸] در نجف اشرف توسط عده‌ای از اهل‌سنت و به‌وسیله زهر، کشته شد[۹] و در حرم امام علی(ع) دفن شد.[۱۰]
فرزندان
از محقق ثانی دو پسر و سه دختر بر جای ماند. پسر اولش شیخ عبدالعالی از عالمان دینی بزرگ عصر خود و در کاشان مقیم بود. او بعد از پدر زعامت مذهبی را بر عهده گرفت.[۱۱] پسر دیگرش شیخ حسن نام داشت.[۱۲]
یکی از دختران محقق در جبل عامل ازدواج کرد که فرزندش میر سید حسین حسینی نام داشت. او در اردبیل به تدریس و حل و فصل مشکلات شرعی مردم مشغول و شیخ‌الاسلام آن شهر بود. دختر بزرگش با «میر شمس الدین محمد استرآبادی» ازدواج کرد و او ملقب به داماد شد٬ فرزند وی نیز به میر داماد (استاد ملاصدرا) معروف شد.[۱۳] سید محسن امین نوشته است دختر بزرگ محقق کرکی همسر شهید ثانی بود.[۱۴]
هجرت به ایران
درگیری حکومت عثمانی با صفویه و فشار و سخت‌گیری بر شیعیان در مناطق تحت سلطه عثمانی، موجب هجرت علماء و بزرگان به سوی ایران شد. محقق کرکی از دانشمندانی بود که در دهه دوم قرن دهم هجری و احتمالا با دعوت شاه اسماعیل به ایران آمد.[۱۵]
چنین گزارش شده است که باریک بیگ پرناک، حاکم «آق‌قوینلوها» در بغداد «سید محمّد کمونه» و نیز «محقق کرکی» را محبوس نمود. اما وقتی شاه اسماعیل در ۹۱۴ق بغداد فتح کرد آنها را آزاد کرده به همراهشان عازم زیارت عتبات شد.[۱۶] البته برخی مورخین در ذکر این ماجرا نامی از کرکی نبرد‌ه‌اند.[۱۷]
اما پس از جنگ چالدران و عدم توجه شاه اسماعیل به امور سیاسی و فرهنگی و موقعیت علمای دربار سبب شد تا محقق کرکی به عراق برود.[۱۸]
پس از شاه اسماعیل صفوی، شاه طهماسب که بنابر نقل‌های تاریخی شیفته شخصیت محقق کرکی بود، از او تقاضا کرد تا به ایران بازگردد.[۱۹]
شاه طهماسب مقام شیخ الاسلامی، را که بالاترین مقام دینی به شمار می‌رفت به او داد و دستش را در امور مملکت بازگذاشت. او به تمام ممالک محزوسه خود چنین نوشت: «بسم الله الرحمن الرحیم چون از مؤدّای حقیقت انتمای کلام امام صادق علیه‌السلام، که انظروا إلی من کان منکم، قد روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا، و عرف أحکامنا، فارضوا به حکما، فانی قد جعلته حاکما فاذا حکم بحکم فمن لم یقبله منه فانّما بحکم الله استخفّ و علینا ردّ و هو رادّ علی الله و هو علی حدّ الشرک، لائح و واضح است که مخالفت حکم مجتهدین که حافظان شرع سید المرسلین‌اند با شرک در یک درجه است. پس هر که، مخالفت خاتم المجتهدین، وارث علوم سید المرسلین، نائب الائمّة المعصومین، لا زال کاسمه العلی علیا عالیا کند، و در مقام متابعت نباشد، بی‌شائبه ملعون و مردود در این آستان ملک آشیان مطرود است، و به سیاسات عظیمه، و تأدیبات بلیغه مؤاخذه خواهد شد، کتبه طهماسب بن شاه اسماعیل الصّفوی الموسوی».[۲۰]
محقّق ثانی از این فرصت برای اصلاح برخی امور دربار و نیز ترویج مکتب تشیع و تثبیت مبانی آن در قلمرو حکومت صفوی نهایت بهره را برد.[۲۱]
پس از محقّق کَرکی برخی علمای دیگر به مقام شیخ الاسلامی منصوب شدند؛ ولی هیچ‌یک به‌اندازه محقّق کَرکی از قدرت و نفوذ در حکومت برخوردار نشدند. از چهره‌های برجسته پس از محقّق کَرکی می‌توان به شیخ بهایی و علامه مجلسی اشاره نمود.
اساتید
اساتید شیعه
البته برخی این مطلب را که جعفر بن حسام عاملی استاد وی بوده، نادرست دانسته‌اند و درباره اینکه احمد بن علی عاملی استاد وی بوده، تردید کرده‌اند؛ زیرا طبقه محقق کرکی متأخر از طبقه آنها بوده است.[۲۳]
اساتید اهل سنت
محقق کرکی علاوه بر اساتید شیعه، نزد برخی از علمای اهل سنت نیز دانش آموخت:
- ابی یحیی زکریا انصاری (متوفی ۹۲۶ق)
- کمال الدین ابراهیم بن محمد بن ابی شریف قرشی (متوفی ۹۲۳ق)[۲۴]
شاگردان
- شیخ علی منشار عاملی (پدر زن شیخ بهایی)
- شیخ محمد بن حسن عاملی نطنزی
- سید محمد بن ابیطالب استر آبادی
- علی بن عبد الصمد عاملی
- میر معز الدین اصفهانی
- علی بن عبد العالی عاملی میسی
- شیخ عبد العباس بن عماره جزائری
- شیخ زین الدین فقعانی
- احمد بن احمد بن ابی جامع معروف به ابن ابی جامع
- شیخ نعمت الله بن احمد بن خاتون عاملی
- ابراهیم بن علی خوانساری
- جمال الدین بن عبد الله حسینی جرجانی
- سید شرف الدین سماک عجمی
- شهید ثانی ؛ یکی از شاگردان محقق در کرک نوح بود که شرایع الاسلام و قواعد را نزد وی فرا گرفت.[۲۵]
- شیخ احمد بن محمد بن خاتون عاملی
- سید نعمت الله جزایری
- ظهیر الدین ابراهیم بن علی میسی
- حسین بن علی بن ابی السروال بحرینی
- شیخ بابا
- قاضی صفی الدین عیسی
- حسین بن محمد بن مکی[۲۶]
تألیفات
کتب و رسائل دیگر به حدود ۷۱ کتاب و رساله می‌رسد که جامع المقاصد (شرح قواعد الاحکام) مشهورترین کتاب اوست. این کتاب از نظر لفظ و معنی و نگارش و محتوی از نفیس‌ترین و بهترین متون فقهی شیعه به شمار می‌آید. در اهمیت این اثر، صاحب جواهر گفته است: «هر مجتهدی که جامع المقاصد، وسائل الشیعه و جواهر را داشته باشد، برای فهم و استدلال و استنباط و نگارش فقه نیازی به کتاب بعدی ندارد.»[۲۷] مهم‌ترین و قدیمی‌ترین متن در مورد اموال عمومی را کتاب «قاطعة اللجاج» تألیف محقق کرکی دانسته‌اند.[۲۸]
تلاش برای ترویج دین و رفع فساد
محقق در ایران با حمایت صفویان در ترویج تشیع بسیار کوشید. عمده فعالیت‌های او، تبلیغ و ترویج تشیع و آموزه‌های شیعی و تقویت و تاسیس مراکز علوم دینی شیعی و نهی از منکر بود. محقق ثانی برای اصلاح روش صوفیانه صفویان تلاش کرد.[۲۹] گویا به فتوای او بود که حکومت صفوی برخی مراکز ِ اعمال منافی شرع اسلام را برچید و تعطیل کرد.[۳۰]
در روزگاری که بسیاری از شیعیان از مسائل مذهب جعفری اطلاعی نداشتند و از کتب فقه امامیه چیزی جز جلد اول قواعد علامه حلی در دست نبود.[۳۱] محقق کرکی با نگارش شرح بر کتب فقهی بر غنای حوزه‌ها و علوم دینی افزود و آثاری فقهی٬ اخلاقی و عبادی نگاشت. گفته‌اند با کوشش محقق کرکی عبارت «أشهد ان علیاً ولی الله» و «حی علی خیر العمل» باری دیگر به اذان ضمیمه و بر مأذنه‌ها گفته شد.[۳۲]
در بعضی از فرمان‌ها و دستورهایی را که محقق ثانی به حکام و زمامداران نواحی مختلف کشور نوشته، دستوراتی در چگونگی برخورد عاملان حکومت با مردم٬ اخذ مالیات و مقدار آن٬ تعیین پیش‌نماز در هر شهر و ده برای اقامه نماز جمعه و جماعت و تعلیم احکام دینی و مراسم اسلامی آمده است.[۳۳]
او هر ساله از شاه طهماسب هفتاد هزار دینار می‌گرفت تا در رونق حوزه‌های علمیه و تحصیل طلاب علوم دینی مصرف کند.[۳۴]
در سال ۹۲۹ق محقق برای مدتی از مناصب رسمی دست کشید و به درس و بحث حوزوی پرداخت. چون طهماسب بر تخت صفویان نشست٬ او بار دیگر وارد عرصه ترویج دین شد.[۳۵] [شاه طهماسب]] با کمک محقّق مراکز فحشا و فساد را ویران کرد. شیره کش خانه ها، شرابخانه‌ها و منکرات را از بین برد و آلات لهو و قمار را بشکست.[۳۶]
نظر محقق کرکی درباره ولایت فقیه
محقق کرکی از قائلان به نظریه ولایت فقیه بوده است. از نظر او فقیه جامع‌الشرائط نایب امام معصوم است و تمام اختیارات حکومتی رسول الله و امامان معصوم را دارد.[۳۷]
از نگاه دیگران
شهید ثانی، محقق ثانی را با القابی همچون امام، محقق، مُنقّح، نادره زمان و دُرّ گرانبهای روزگار مورد تمجید قرار داده است. بسیاری از عالمان معاصر محقق ثانی و روزگار بعد، مراتب علم و تقوای او را ستوده‌اند. از جمله علامه مجلسی، سید حسن صدر[۳۸] و شیخ حر عاملی.[۳۹]
پانویس
- ↑ امینی٬ شهیدان راه فضیلت٬ ۱۳۶۳ش٬ ص۱۹۹.
- ↑ دوانی، مفاخر الاسلام، ۱۳۸۶ش٬ ج۴، ص۴۴۹-۴۵۰.
- ↑ امینی٬ شهیدان راه فضیلت٬ ۱۳۶۳ش٬ ص۱۹۹.
- ↑ دوانی، مفاخر اسلام، ۱۳۸۶ش٬ ج۴، ص۴۱۴.
- ↑ کنتوری، کشف الحجب و الأستار، ۱۴۰۹ق٬ ص۱۶.
- ↑ الحسون، حیاه المحقق الکرکی و آثاره،الاحتجاج، ج۱، صص۱۹۴ و ۴۲۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۴۷.
- ↑ دوانی، مفاخر الاسلام، ۱۳۸۶ش٬ ج۴، ص۴۴۹-۴۵۰ِ
- ↑ امینی٬ شهیدان راه فضیلت٬ ۱۳۶۳ش٬ ص۲۰۶.
- ↑ امینی٬ شهیدان راه فضیلت٬ ۱۳۶۳ش٬ ص۲۰۶.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق٬ ج۳، ص۱۳۱
- ↑ دوانی، مفاخر الاسلام، ۱۳۸۶ش٬ ج۴، ص۴۴۹-۴۵۰.
- ↑ افندی، تعلیقة أمل الآمل، ۱۴۱۰ق٬ ص۵۹ ؛ دوانی، مفاخر الاسلام، ۱۳۸۶ش٬ ج۴، ص۴۴۹-۴۵۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۴۷.
- ↑ جعفریان، صفویه از ظهور تا زوال، ۱۳۷۸ش٬ ص۹۸.
- ↑ قمی، ﺧﻼصةالتواریخ، ۱۳۸۳ش٬ ص۹۳۴.
- ↑ امینی، فتوحات شاهی، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۱-۲۹۳ ؛ خواندامیر، حبیب‌السیر، ۱۳۶۲ش، ص۴۹۳.
- ↑ پور امینی، صفویان نماد اقتدار ایران، ۱۳۸۱ش٬ ص۱۱۶.
- ↑ دوانی، علی، مفاخر اسلام، ۱۳۸۶ش٬ ج۴، ص۴۲۲.
- ↑ خوانساری٬ روضات الجنات، ۱۳۹۰ق٬ ج۴، ص۳۶۳
- ↑ تنکابنی، میر احمد، قصص العلماء، ۱۳۸۶ش٬ ص۳۴۷.
- ↑ مهاجر، المهاجرة العاملیه، ۱۴۱۰ق٬ ص۱۲۱.
- ↑ مؤسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۱۶۳.
- ↑ مهاجر، المهاجره العاملیه، ۱۴۱۰ق٬ ص۱۲۱-۱۲۲.
- ↑ شهید ثانی، التنبیهات العلیه، ۱۳۷۱ ش، ص۲۸.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل٬ مکتبة الأندلس٬ ج۲، ص۱۴۹و ص۲۵۴؛ دوانی، علی، مفاخر اسلام، ۱۳۸۶ش٬ ج۴، ص۴۳۴؛ محقق کرکی٬ مجموعه رسائل محقق کرکی، ۱۴۰۹ق٬ ج۱، ص۳۳.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم٬ گلشن ابرار، ۱۳۷۹ش٬ چ۱ ٬ ص۱۷۰.
- ↑ به‌خصوص، نگاه کنید: کرکی، قاطعة اللجاج، ص۱۶۲.
- ↑ شهید مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، چاپ جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- ↑ موسوی مدرس بهبهانی، حکیم استرآباد (میرداماد)، ص۱۱ و ۱۲.
- ↑ دوانی، علی، مفاخر اسلام، ج۴، ص۴۴۰.
- ↑ روملو، احسن التواریخ، ۱۳۸۴ش٬ ص۸۵.
- ↑ بحرانی، لؤلؤه البحرین، ۱۳۴۵ق٬ ص۱۵۱ ؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق٬ ج۴، ص۳۶۱.
- ↑ شهید مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ۱۳۶۲ش.
- ↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم٬ گلشن ابرار٬ ۱۳۷۹ش٬ ج۱ ٬ ص۱۷۰
- ↑ موسوی مدرّس بهبهانی، حکیم استرآباد (میرداماد)، ص۱۱-۱۲.
- ↑ جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، ۱۳۷۰ش٬ ص۳۲ و ص۳۱۲.
- ↑ دوانی، علی، مفاخر اسلام، ۱۳۸۶ش٬ ج۴، ص۴۱۵-۴۱۸.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، مکتبة الأندلس٬ ج۱، ص۱۲۱.
یادداشت
- ↑ کَرَک نوح، در منتهی الیه جنوب کوههای لبنان واقع است و از آنجا که در آن منطقه قبری منسوب به حضرت نوح(ع) است٬ آن را کرک نوح می‌خوانند. این شهر، دارای حوزه علمیه بوده که در قرن دهم هجری در اوج شکوفائی٬ علمای بسیاری از آن برخاستند. اکثر مهاجران به ایران در عصر صفوی از علمای جبل عامل از مجتهدان کرک نوح بودند.
منابع
- افندی، عبدالله بن عیسیبیگ٬ تعلیقة أمل الآمل، تحقیق احمد حسینی اشکوری٬ قم٬ کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)٬ ۱۴۱۰ق.
- افندی، عبدالله بن عیسیبیگ٬ ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، بیروت٬ موسسه التاریخ العربی٬ ۱۴۳۱ق.
- امینی٬ عبدالحسین٬ شهیدان راه فضیلت٬ تهران٬ روزبه٬ ۱۳۶۳ش.
- بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، به کوشش بحر العلوم، نجف،دار النعمان، ۱۳۴۵ق.
- تنکابنی، میر احمد، قصص العلماء، انشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۶ش.
- پور امینی، محمد باقر، صفویان نماد اقتدار ایران، انتشارات نور السجاد، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، دین و سیاست در عصر صفوی، قم: انتشارات انصاریان، ۱۳۷۰ش.
- جعفریان، رسول، صفویه از ظهور تا زوال، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۸ش.
- جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، قم، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، تحقیق سید احمد حسینی، بغداد، مکتبة الأندلس.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان.
- دوانی، علی، مفاخر اسلام، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- روملو، حسن بیگ، احسن التواریخ، تصحیح و تحشیة عبدالحسین نوائی، تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۴ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، التنبیهات العلیة علی وظائف الطلاة القلبیة، محقق: صفاءالدین بصری، مشهد مقدس، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۳۷۱ ش.
- مؤسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر جعفر سبحانی تبریزی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل محقق کرکی، تحقیق محمد حسون، قم، ۱۴۰۹-۱۴۱۲ق.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، انتشارات صدرا.
- مهاجر، جعفر، المهاجرة العاملیة، بیروت، ۱۴۱۰ق.
پیوند به بیرون
- محقق کرکی احیاگر تشیع در ایران
- تحول‌های دینی عصر صفویه و نقش عالمان عاملی: مطالعۀ موردی محقق کرکی و شهید ثانی
- آثار موجود در کتابخانه بنیاد محقق طباطبائی