بیتالمقدس
 نمایی از شهر بیتالمقدّس، مسجد صخره و مسجدالاقصی | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | فلسطین و اسرائیل |
| جمعیت کل | ۹۷۳٬۹۶۰ نفر (۲۰۲۲م) |
| نام محلی | القُدس |
| زبان | عربی و عبری |
| مذهب | مسلمان (اهل سنت)، یهودی و مسیحی |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | اورشلیم |
| قدمت | ۴۰۰۰ سال ق.م |
| مکانهای تاریخی | مسجدالاقصی، قبة الصخره، دیوار ندبه (بُراق)، کلیسای قیامت، هیکل سلیمان |
بیتُالمُقَدَّس (بیتُالمَقدِس، اورشلیم، قُدس) شهری مقدس برای ادیان سهگانه ابراهیمی است که فلسطین آن را پایتخت خود میداند، اما اسرائیل نیز چنین ادعایی دارد. این شهر در طول تاریخ ۲۰ بار محاصره شده، دو بار به کلی ویران و ۱۸ بار بازسازی شده و مردم آن، ششبار مجبور به تغییر دین و مذهب خود شدهاند.
بیتالمقدس محل زندگی بسیاری از پیامبران و محل رویدادهای مهم دینی است؛ از جمله اینکه قبله نخست مسلمانان بوده و معراج پیامبر اسلام در اینجا اتفاق افتاده و مسجدالاقصی، قُبةالصخره، دیوار ندبه (بُراق) و کلیسای قیامت در این شهر واقع شده است.
حضرت ابراهیم(ع) از عراق به این منطقه آمد و سالها بعد داود(ع) آن را مرکز حکومت بنیاسرائیل کرد و سلیمان(ع) هیکل خود را در آن ساخت. این شهر توسط بُختُالنّصر ویران شد، اما کوروش آن را بازسازی و اجازهٔ بازگشت یهودیان را صادر کرد. پس از میلاد مسیح، رومیان معبد سلیمان را تخریب کردند و کلیساهای متعددی در این شهر ساخته شد.
در زمان خلیفه دوم، مسلمانان بدون جنگ شهر را فتح کردند. عبدالملک بن مروان مسجدالاقصی و قبةالصخره را بازسازی کرد. سپس جنگهای صلیبی آغاز شد و شهر به دست مسیحیان افتاد تا اینکه صلاحالدین ایوبی آن را بازپس گرفت. بعد از آن، شهر بین مسلمانان و مسیحیان دست به دست میشد تا آنکه به دست حکومت عثمانی افتاد و چهار قرن بهدست آنها اداره شد.
از سال ۱۹۴۸م به بعد، بیتالمقدس مرحلهبهمرحله از دست مسلمانان خارج شد و به تصرف اسرائیل درآمد. مسلمانان معتقدند وعدهٔ آزادی دوبارهٔ این شهر در قرآن داده شده است.
جایگاه و اهمیت
سرزمین بیتالمقدّس، و همچنین بناهای موجود در آن، در ادیان سهگانه ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) مقدّس و دارای جایگاهی ویژه است.[۱] در این شهر، دیوار ندبه (بُراق) برای یهودیان، کلیسای قیامت برای مسیحیان و مسجدالاقصی و قبة الصخره برای مسلمانان دارای اهمیت فراوان است.[۲] مهمترین مکان در بیتالمقدس، محدوده موسوم به «حرم شریف» است که بر روی تپه موریا قرار دارد.[۳] گفته شده که مسجدالاقصی در آثار قدیم، نام کلّ این محدوده بوده، و اطلاق آن به مسجدالاقصای فعلی که توسط عبدالملک بن مروان ساخته شده، اصطلاحی جدید است.[۴]
بیتالمقدس، مهد پیامبران و منزلگاه مؤمنان گفته شده،[۵] چرا که بسیاری از پیامبران بزرگ الهی همچون ابراهیم(ع)، یعقوب، داود(ع)، سلیمان(ع)، موسی(ع) و عیسی(ع) در این منطقه زندگی کرده و دین خود را تبلیغ کردهاند،[۶] و همچنین یادگارهایی از انبیای گذشته، از جمله محرابهای حضرت زکریا(ع)، حضرت مریم(س)، حضرت داود(ع) و پیامبر اکرم(ص) و باب حِطّه مربوط به موسی(ع) و قوم بنیاسرائیل که در آیه ۵۸ سوره بقره آمده، و گهواره حضرت عیسی(ع) که در آن سخن گفته، در مجموعه «حرم شریف» در این شهر واقع شده است.[۷]
بیتالمقدس که در تورات، اورشلیم خوانده میشود، جایگاه ویژهای در عهد عتیق دارد و بارها از آن به عنوان مرکز عبادت و پرستش یهودیان، شهر برگزیده یهوه (خدا)، و محل قرارگیری معبد مقدس در تورات نام برده شده است.[۸] داستان تصرف بیتالمقدس توسط بختالنّصر نیز در تورات ذکر شده است.[۹] گفته شده مجموعه عبادتگاه بیتالمقدّس (به عبری: בֵּית הַמִּקְדָּשׁ، تلفظ: بِت همیقداش) مهمترین زیارتگاه یهودیان دنیاست.[۱۰]
همچنین بیتالمقدس برای مسیحیان نیز دارای اهمیت است؛ چرا که نام این شهر بارها در عهد جدید ذکر شده،[۱۱] کلیسای قیامت (کلیسای رستاخیز) در این شهر واقع شده،[۱۲] و نیز واقعه شام آخر در کلیسایی در باغ جِتسمیانی (جِشیمانی) در این شهر رخ داده است که بنابر روایات مسیحی، عیسی(ع) آخرین شب حیات خود را با شاگردانش در آن گذرانید.[۱۳] همچنین گفته شده که ۱۰۰ مکان در بیتالمقدس وجود دارد که برای مسیحیان مقدس است،[۱۴] و همچنین جنگهای هشتگانه صلیبی برای تصرف این شهر، نشانگر اهمیت بیتالمقدس برای مسیحیان خوانده شده است.[۱۵]
بهگفته طبرسی، مفسر شیعه، و بیضاوی، مفسر شافعی، مقصود قرآن از «الأرض المقدسة» (سرزمین پاک) در آیه ۲۱ سوره مائده (يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ؛ هنگامی که موسی به قوم خویش گفت: ای قوم من! به سرزمین پاک داخل شوید) شهر بیتالمقدس است.[۱۶] در برخی تفاسیر نیز «مُبَوَّأَ صِدْقٍ» (بهمعنای جایگاهی شایسته) در آیه ۹۳ سوره یونس[۱۷] و «رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَ مَعِينٍ» (بهمعنای سرزمین مرتفعی که دارای امنیّت و آب جاری است) در آیه ۵۰ سوره مؤمنون همین سرزمین معرفی شده است.[۱۸]
داستان ذبح اسماعیل[۱۹] و معراج پیامبر اکرم(ص)[۲۰] در این شهر بر روی صخرهای که اکنون در مسجد صخره واقع شده، رخ داده، همچنانکه این صخره قبله حضرت موسی(ع) و یهودیان بوده[۲۱] و پیامبر اکرم(ص) و مسلمانان نیز در مکه و سالهای نخست پس از هجرت در مدینه، به سوی همین مکان نماز میگزاردند.[۲۲]
پیامبر اکرم(ص) همواره از این شهر با احترام یاد کرده[۲۳] و در حدیث شد رحال مسجدالاقصی را یکی از سه مسجدی معرفی کرده که شایسته است به سوی آن سفر کرد.[۲۴]
اهمیت این شهر در قرن بیستم و بیست و یکم میلادی به این است که این شهر توسط اسرائیل تصرف و بخشی از ساکنان عرب و مسلمان آن آواره شدند و با نام «اورشلیم» بهعنوان پایتخت اسرائیل معرفی شد.[۲۵] ماجرای تصرف فلسطین و آواره شدن مردم این سرزمین و اصرار اسرائیل برای یهودیسازی مناطق مختلف فلسطین از جمله بیتالمقدس علی رغم اعتراض بسیاری از کشورهای جهان و نیز سازمان ملل، باعث شده است تا مردم جهان بهویژه مسلمانان نسبت به وقایع فلسطین و بیتالمقدس بسیار حساس باشند.[۲۶]
تاریخچه بیتالمقدس
اولین گروه موحّدی که در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد در منطقه بیتالمقدّس ساکن شدند، کنعانیان بودند. آنان این شهر را یورسالیم یا اوروشالم مینامیدند و بعدها به آن اورشلیم بهمعنای شهر صلح و آرامش یا شهر مقدس گفته شد.[۲۷] نام دیگر این شهر ایلیا (نام یکی از حاکمان رومی بیتالمقدس) بود. این نام تا ظهور اسلام بر این شهر بود، تا اینکه با ظهور اسلام نامهای بیتالمُقدّس، بیتالمَقْدِس، بیتُالقُدس و قُدس بر این شهر گذاشته شد.[۲۸]
بیتالمقدّس پیش از اسلام
تاریخ بیتالمقدس به حدود چهارهزار سال قبل از میلاد مسیح بازمیگردد؛[۲۹] زمانی که تعدادی از قبایل عرب از شبهجزیره عربستان به این منطقه مهاجرت کردند و بعدها به کنعانیان شهرت یافتند.[۳۰] بر این اساس، حضرت ابراهیم(ع) در سال ۱۸۰۵ ق.م به همراه طایفه خود از عراق به این سرزمین هجرت کرد، اما نوادگان او (فرزندان یعقوب) در ۱۶۵۶ ق.م در پی قحطی، از بیتالمقدس به مصر رفتند.[۳۱]
حضرت موسی(ع) تلاش داشت بنیاسرائیل را به کنعان (سرزمین مقدس) برگرداند، اما این اتفاق نیفتاد؛ تا اینکه حضرت داود(ع) توانست در حدود هزار سال ق.م بیتالمقدس (اورشلیم) را مرکز حکومت بنیاسرائیل قرار دهد.[۳۲] پس از داود، فرزندش سلیمان(ع) در حدود سال ۹۵۰ ق.م بر این شهر حکومت کرد و بنای موسوم به هیکل سلیمان را که داود طرح آن را ریخته بود، در این شهر ساخت. این شهر تحت سیطره یهودیان بود، تا اینکه حدود ۶۰۰ سال ق.م توسط نِبوکَدْ نِصَّر (بُختُالنّصر: دومین پادشاه بابِلیان) در زمان فرزندانِ سلیمان به طور کامل ویران شد، اما در سال ۵۳۸ ق.م کوروش بر بابِلیان پیروز شد و دوباره شهر را بازسازی کرد.[۳۳]
بیتالمقدس تا قبل از حمله اسکندر مقدونی (۳۳۲ سال ق.م) زیر سیطره امپراتوری ایران بود.[۳۴] در سال ۶۳ ق.م رومیان بر این شهر مسلط شدند و این تسلط تا سال ۳۷ ق.م ادامه داشت. در این سال با روی کارآمدن پادشاهی بهنام «هرود»، طی ۳۳ سال حکومت او، بیتالمقدس شکوه و آبادانی از دست رفته خود را بازیافت و آثار و بناهای فراوانی در آن بنا شد و گفته شده که به یکی از زیباترین شهرهای جهان تبدیل گردید.[۳۵]
پس از میلاد مسیح، والیان رومی که دین مسیحیت را پذیرفته بودند، یهودیان را از بیتالمقدس پراکنده کرده و به مناطق شمالی هجرت دادند و معبد اورشلیم به کلی ویران شد و کلیساهای متعددی در شهر بنا گردید.[۳۶] در سال ۶۱۴م سپاهیان ایران اورشلیم را تصرف کردند و یهودیانی که در فتح اورشلیم به ایران کمک کرده بودند، دوباره در شهر اسکان یافتند، اما در سال ۶۲۹م، باز مسیحیان شهر را به تصرف خود درآوردند.[۳۷]
فتح بیتالمقدّس توسط مسلمانان
فتح منطقه شامات توسط مسلمانان در دوران خلافت خلیفه اول آغاز شد و بیتالمقدس در سال ۱۵ یا ۱۶ قمری[۳۸] در زمان خلیفه دوم به دست مسلمانان افتاد.[۳۹] مسلمانانی که به این منطقه مهاجرت کردند، رفتاری مبتنی بر تساهل و مهربانی با یهودیان و سایر ساکنان این شهر داشتند؛ از این رو، گفته شده با فتح بیتالمقدس به دست مسلمانان، این شهر به مركز ادیان بزرگ الهی و شهر صلح و آرامش تبدیل شد.[۴۰]
در سال ۷۰ قمری وقتی عبدالله بن زبیر بر حجاز مسلط بود، عبدالملک بن مروان قبة الصخره و مسجدالاقصی را بازسازی کرد تا مردم شام برای حج به جای مکه، به این شهر سفر کنند. مردم شام در ایام حج به بیتالمقدس میرفتند و همان جا قربانی میکردند.[۴۱]
تصرف بیت المقدّس توسط مسیحیان
در سال ۴۱۱ق به دستور حاكم فاطمی که بر مسیحیان و یهودیان سخت میگرفت، كلیسای قیامت ویران شد و باز دوباره بهدستور خود او بازسازی گشت.[۴۲] در سال ۴۹۱ق مصریان بر این شهر تسلط یافتند؛[۴۳] اما یک سال بعد، با آغاز جنگهای صلیبی، بیتالمقدس ویران شد و با تسلط مسیحیان بر این شهر، بیتالمقدس مركز دولت صلیبیان در شرق شد و کلیساها به سبک رومی بازسازی شد.[۴۴]
در سال ۵۸۳ق صلاحالدین ایوبی شهر را بدون کشتار بازپس گرفت و مسجدالأقصی را بازسازی کرد و پس از ۹۲ سال در آنجا نماز اقامه شد.[۴۵] اما در سال ۶۱۶ق پس از اختلاف بین حاکمان ایوبی، شهر باز دوباره به دست مسیحیان رومی افتاد.[۴۶] پس از آن شهر بین مسلمانان و مسیحیان دست به دست میشد.[۴۷]
دوران حکومت عثمانیها
در قرن نهم و دهم هجری با قدرت یافتن عثمانیها، بیتالمقدس به دست حکومت عثمانی افتاد و تا ۴۰۰ سال شهر در دست آنان باقی ماند.[۴۸] در این دوره شهر به طور کامل بازسازی شد و رونق گرفت تا جایی که به گفته حافظ ابرو (مورخ و جغرافیدان قرن نهم)، سالانه حدود ۲۰ هزار نفر از مردم شام و شهرهای دیگر، در ایام عید قربان به این شهر سفر میکردند.[۴۹]
براساس آمار، جمعیت بیتالمقدس و تركیب مذهبی - قومی آن در طول زمان متغیر بوده است. در قرن دهم قمری جمعیت این شهر را بیشتر اعراب و مسلمانان تشكیل میدادند و اقلیت یهودیان و سپس مسیحیان در این شهر زندگی میکردند، اما در نیمه قرن ۱۳ق، حدود ۷ هزار مسلمان، ۵ هزار یهودی، و بیش از ۵ هزار مسیحی در این شهر سکونت داشتهاند.[۵۰]
بیتالمقدّس در بیستم میلادی
در اواخر قرن ۱۹ میلادی از یک سو تشویق یهودیان جهان برای مهاجرت به بیتالمقدس و از سوی دیگر، عدم ممانعت مسلمانان از ورود یهودیان، موجب شد یهودیان فراوانی به این شهر مهاجرت کنند.[۵۱] سازمانی به نام «سازمان یهود» مسئول ساماندهی این مهاجرتها بود تا اینکه با همت خانواده سرمایهدار یهودی روچیلد در سال ۱۸۹۷م «نخستین كنگرۀ صهیونیستها» به رهبری «تئودور هرتزل» در شهر بازل سوئیس تشکیل شد و ادعای «موطن» نسبت به فلسطین در این کنگره مطرح گردید.[۵۲] سپس در سال ۱۹۰۱م «صندوق ملی یهود» تشکیل شد و با همراهی انگلیس در سال ۱۹۱۴م به بعد راه برای صدور اعلامیه بالفُور در سال ۱۹۱۷م و تعهد برای ایجاد «وطن ملی یهود» توسط انگلیس هموار شد.[۵۳] در سال ۱۹۲۲م فلسطین و منطقه بیتالمقدس از تحت حکومت عثمانیها خارج شد و قیمومیت آن به دولت انگلیس سپرده شد.[۵۴] در تمامی این مدت، اعتراضات گستردهای از سوی مسلمانان مبنی بر مخالفت با مهاجرت گسترده و برنامهریزی شده یهودیان و تلاش برای تصرف مسجدالاقصی توسط آنان صورت میگرفت. اما هر بار با دخالت انگلیس، به اعراب حمله میشد و خانههایشان ویران میشد؛ تا اینکه در سال ۱۹۲۹م در پی تصرف دیوار بُراق (دیوار ندبه) و مسجدالاقصی از سوی صهیونیستها، درگیریهای دامنهداری میان مسلمانان و یهودیان روی داد که سرتاسر فلسطین را دربرگرفت. این مقاومت مردم مسلمان فلسطین به انقلاب بُراق یا جنگ دیوار بُراق معروف شد.[۵۵]
پس از جنگ جهانی دوم و در سال ۱۹۴۷م مجمع عمومی سازمان ملل متحد قطعنامهای مبنی بر تقسیم فلسطین به دو کشور عربی و یهودی را تصویب کرد.[۵۶] در این قطعنامه بیتالمقدس به صورت مرکزی بینالمللی و غیرنظامی در نظر گرفته شد که باید از سوی کارگزاری شورای قیمومت سازمان ملل متحد اداره شود.[۵۷] انگلیس در سال ۱۹۴۸م به قیمومیت خود خاتمه داد و نیروهایش را از فلسطین خارج کرد. در همان روز شورای ملی یهود در تِلآویو تشکیل شد و در همان روز موجودیت اسرائیل توسط «دیوید بن گورین» اعلام گردید.[۵۸] چند دقیقه پس از اعلام تشکیل اسرائیل، رئیس جمهور وقت آمریکا دولت جدید اسرائیل را به رسمیت شناخت. انگلیسیها نیز هنگام خروج از فلسطین، تجهیزات خویش را در اختیار صهیونیستها قرار دادند.[۵۹]
در سال ۱۹۴۸م اسرائیل بخش غربی بیتالمقدس را تصرف کرد و قسمت شرقی و قدیمی در اختیار اردن بود.[۶۰] تا سال ۱۹۶۷م عملاً بیتالمقدس عملاً وضع نامتعادلی داشت، اما از جهت حاکمیت سیاسی، تابعی از دولت اردن به شمار میآمد.[۶۱] تا اینکه در سال ۱۹۶۷م پس از جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل بخش شرقی بیتالمقدس نیز به تصرف اسرائیل درآمد.[۶۲] با تصرف کامل شهر، یهودیسازی بیتالمقدس بهطور گستردهتر ادامه یافت، تا جایی که شمار محلههای یهودینشین در بیتالمقدس به ۷۲۴ محله (حدود ۶۱۵ هزار یهودی) رسید، در حالی که هنگام خروج دولت عثمانی از بیتالمقدس تنها ۴۷ محله یهودینشین با حدود ۶۷ هزار تن ساکن وجود داشت.[۶۳] یهودیسازی و پاکسازی قومیتی بیتالمقدس با شهرکسازیهای گسترده تسریع پیدا کرد؛ تا اینکه در سال ۱۹۸۰م اسرائیل علیرغم مخالفتهای بینالمللی، بیتالمقدس را پایتخت رسمی خود معرفی کرد.[۶۴] آمریکا در سال ۲۰۱۷م با اعلام پذیرش اورشلیم بهعنوان پایتخت اسرائیل به این هدف اسرائیل کمک کرد. این اقدام آمریکا با محکومیت جهانی در سازمان ملل متحد مواجه شد.[۶۵] در سال ۲۰۱۸م آمریکا سفارت خود از تلآویو به بیتالمقدس منتقل کرد.[۶۶] محمد عبد الله یونس، نویسنده و تحلیلگر مسائل سیاسی مهمترین علت اصرار اسرائیل بر انتقال سفارت امریکا به بیتالمقدس را مشروعیت دادن به اشغالگری دانسته است.[۶۷]
اسرائیل به جهت اشغال بیتالمقدس، به رژیم اشغالگر قدس یا رژیم غاصب اسرائیل شناخته میشود.[۶۸] امام خمینی در سال ۱۳۵۸ش آخرین جمعه ماه رمضان را برای حمایت از مردم فلسطین و تلاش مسلمانان برای آزادی بیتالمقدس، روز جهانی قدس نامید.[۶۹]
آزادی بیتالمقدس در آخرالزمان
برخی با استناد به آیه ۷ سوره اسراء (وَ لِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ؛ داخل مسجد (الاقصی) میشوند همان گونه که بار اول وارد شدند) ادعا کردهاند که آزادی مسجدالاقصی و بیتالمقدس توسط مسلمانان قطعی است؛[۷۰] اما در مورد زمان و نحوه آزادی آن اختلاف وجود دارد. علی کورانی نویسنده کتاب عصر ظهور بر این باور است که مقصود از (بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ؛ گروهی از بندگان پیکارجوی خود را بر ضدّ شما میانگیزیم [تا شما را سخت در هم کوبند؛ حتی برای به دست آوردن مجرمان]، خانهها را جستجو میکنند) در آیه ۵ سوره اسراء، مردمی از قم (ایران) هستند که پیش از ظهور قیام میکنند و با آزادی بیتالمقدس از دست یهودیان، زمینهساز ظهور میشوند.[۷۱] اما برخی دیگر این قضایا را مربوط به دوران ظهور میدانند و معتقدند با توجه به روایات،[۷۲] بزرگترین نبرد سفیانی نبرد فتح فلسطین توسط امام زمان(عج) است که در آن رومیان و یهودیان سفیانی را یاری میکنند، اما غائله با شکست و کشته شدن سفیانی و پیروزی حضرت مهدی(عج ) و آزادی فلسطین توسط آن حضرت و ورودش به بیتالمقدس پایان میپذیرد.[۷۳]
اماکن تاریخی بیتالمقدّس
در مجموعه تاریخی بر روی تپه موریا در شهر بیتالمقدس که به آن حرم شریف گفته میشود، چندین مسجد و مکان تاریخی واقع شده که برای ادیان ابراهیمی بسیار مقدس و دارای اهمیت است که اجمالا به معرفی آنها میپردازیم:
مسجدالاقصی
سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَیٰ بِعَبْدِهِ لَیلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بَارَکنَا حَوْلَهُ لِنُرِیهُ مِنْ آیاتِنَا ۚ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ﴿۱﴾ (ترجمه:منزّه است آن [خدایی] که بندهاش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی-که پیرامون آن را برکت دادهایم- سیر داد، تا از نشانههای خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست﴿۱﴾)[۱۷–۱]
اسراء، آیه۱.
بهگفته ابنکثیر، این مسجد در سال ۶۶ق تا ۷۳ق بهدستور عبدالملک بن مروان ساخته شد.[۷۴] گفته شده اطلاق نام مسجدالاقصی بر این مسجد، اصطلاح جدیدی است و مقصود مورخان قدیم هنگامی كه از مسجد الاقصی نام میبردند، حرم شریف است؛ یعنی تمام صحنی كه حصارها و برجها و باروها بر مبنای آن استوار است و در آن بابهایی قرار دارد كه به هنگام اسراء و معراج، معروف و مشهور بوده است.[۷۵] لذا بنابر باور برخی، مقصود از مسجد در «الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى» در آیه ۱ سوره اسراء بهمعنای مکانِ پرستش و عبادتگاه است. بنابراین مراد از مسجدالاقصی، یا کل شهر بیتالمقدس و یا محدوده حرم شریف است.[۷۶]
امروزه، مسجدالاقصی (با گنبد سبز) در محوطه حرم شریف به طرف جنوب حرم در فاصله پانصد متری مسجد صخره، قرار دارد.[۷۷] مسجدالاَقصی نزد مسلمانان، مسیحیان و یهودیان محترم است و از نظر یهودیان بقایای معبد سلیمان، زیرِ مسجدالاقصی قرار دارد.[۷۸]
مسجدالاقصی جایگاه ویژهای در روایات اسلامی دارد، تا جایی که مطابق روایات، یک نماز در آنجا برابر هزار نماز یا پنجاه هزار نماز[۷۹] و یک نماز واجب در آنجا معادل حج و یک نماز مستحب در آنجا معادل عمره دانسته شده است.[۸۰]
مسجد صخره
مسجد صخره یا قُبّةُ الصخره در محوطه مسجدالاقصی بر روی تپه موریا در بیتالمقدس قرار دارد.[۸۱] قبة الصخره گنبدی طلاییرنگ دارد و بر فراز بنایی هشت ضلعی واقع شده که چهار در به سمت جهات چهارگانه دارد.[۸۲] در زیر این گنبد صخرهای قرار گرفته که خداوند آن را قبله حضرت موسی قرار داد.[۸۳] این بناء به دستور عبدالملک بن مروان در سال ۶۹ یا ۷۲ قمری با هدف تقویت جایگاه خود و کاهش نفوذ زبیریان ساخته شد.[۸۴]
همچنین به باور مسلمانان، حضرت محمد(ص) در شب معراج از روی این صخره به آسمان عروج کرد.[۸۵] بنابر باور برخی، محل صخره همان جایی است که اولین بنا یا هیکل در زمان حضرت سلیمان(ع) در آنجا ساخته شد.[۸۶] یهودیان بر این باورند که زمین از این صخره گسترش یافته و بدن آدم از خاک آن آفریده شده و همان جایی است که حضرت ابراهیم(ع) پس از آنکه از سوی خدا مأمور به ذبح شد، فرزندش را به آنجا برَد تا قربانی کند.[۸۷]
مسجد عمر
پس از فتح بیتالمقدس توسط مسلمانان، خلیفه دوم به این شهر سفر کرد و چند روز آنجا ماند.[۸۸] او از اقامه نماز در کلیسای قیامت خودداری کرد تا احترام آن حفظ شود و تبدیل به مسجد نگردد. او در نزدیکی کلیسا نماز خواند که بعدها پسر صلاحالدین ایوبی در سال ۵۸۹ق مسجدی در آن مکان بنا کرد که به مسجد عُمر یا جامع عمر معروف شد.[۸۹] البته برخی نیز مسجد عمر را نام دیگر مسجد صخره دانستهاند.[۹۰]
دیوار بُراق (ندبه)
در قسمت جنوب غربی محدوده حرم، دیواری وجود دارد که برای یهودیان بسیار مقدس است. یهودیان براین باورند که این دیوار تنها قسمت بازمانده از هیکل سلیمان است؛ لذا در کنار آن به دعا و نُدبه میپردازند و به همین دلیل به آن دیوار ندبه میگویند.[۹۱] در میان مسلمانان نیز معروف است که پیامبر اکرم(ص) در شب معراج، مَرکب خود بُراق را بر این دیوار به حلقهای بست که پیامبران گذشته چهارپایان خود را بدان میبستند.[۹۲] بنابر نظر برخی نام اصلی این دیوار، دیوار بُراق است و یهودیان برای تصرف آن، نام آن را به دیوار ندبه تغییر دادهاند.[۹۳]
کلیسای قیامت
کلیسای قیامت که به آن کلیسای قمامه، کنیسة القیامه و کلیسای رستاخیز نیز گفته میشود، مقدسترین کلیسای جهان در محله «البلدة القدیمة» این شهر واقع شده است.[۹۴] گفته شده عیسی(ع) در این کلیسا به صلیب کشیده شده و بهباور مسیحیان قبر او در آنجا واقع شده است. از این رو، به آن کلیسای مقبره مقدس نیز گفته میشود.[۹۵] دلیل اینکه به این کلیسا، کلیسای رستاخیز میگویند، آن است که به باور مسیحیان، عیسی پس از بهصلیب کشیده شدن و تدفین، از قبر خارج شده و به آسمان رفته است.[۹۶] طبق گفته برخی از نویسندگان مسیحی، در زیر صخرهای که بر روی آن عیسی(ع) به صلیب کشیده شده، جمجمه حضرت آدم(ع) دفن شده است.[۹۷]
تکنگاریها
گفته شده بیش از ۵۰ کتاب در مورد اهمیت بیتالمقدس نگاشته شده است.[۹۸] به برخی از این کتب که به زبان عربی یا فارسی تألیف شده، اشاره میکنیم:
کتب عربی:
- القضیة الفلسطینية: اکرم زعیتر، دار المعارف مصر، سال ۱۹۵۵م.
- بیتالمقدس فی الاسلام: عبدالحلیم محمود، مجمع البحوث الاسلامیه قاهره.
- تاریخ مدینة القدس: معین احمد محمود، انتشارات دار الاندلس بیروت.
- وصف الارض المقدسة فی فلسطین: (سفرنامه راهبی مسیحی به نام دانیال)، انتشارات دار الشروق للنشر و التوزیع اردن.
- بلادنا فلسطین: مصطفی مراد دباغ، انتشارات دارالهدی بیروت.
کتب فارسی:
- تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس) که در سال ۱۳۶۲ش توسط دکتر سید جعفر حمیدی تألیف شده و چندین بار توسط انتشارات امیر کبیر منتشر شده، یکی از کتب جامع و مرجع در مورد بیتالمقدس است.
- بیتالمقدس و تحول قبله نوشته میرزا خلیل کمرهای [یادداشت ۱] نیز یکی از آثار قدیمی به زبان فارسی در مورد بیتالمقدس است.
- اورشلیم (بیت المقدس) در قرآن (دیدگاه اسلامی در مورد سرنوشت اورشلیم (بیت المقدس)): عمران نظر حسین، انتشارات سیمای پارسا، ۱۳۹۶ش.
- بیتالمقدس: مرتضی اسعدی، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- بیتالمقدس معراجگاه پیامبر: اعظم محسنی فاضل، انتشارات مرسل، ۱۴۰۰ش.
- بیتالمقدس: جعفر ربانی، مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان، ۱۳۸۹ش. (مناسب رده سنی نوجوانان)
پانویس
- ↑ زعیتر، القضیة الفلسطینیه، ۱۹۵۵م، ص۱۲؛ خانجی، منجم العمران، ۱۲۸۶ش، ج۲، ص۲۹۸؛ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۵ش، ص۸۸.
- ↑ موسی غوشه، تاریخ مجموعه مسجد الاقصی، ۱۳۹۰ش، ص۷.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۳۷و۱۸۲.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۴ و ۱۸۵.
- ↑ بیضاوی، انوار التنزیل وأسرار التأویل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۲۱.
- ↑ زعیتر، القضیة الفلسطینیه، ۱۹۵۵م، ص۱۸-۲۴؛ الموسوعة الفلسطینیة، ۱۹۸۴م، ج۳، ص۵۱۰-۵۱۱.
- ↑ حافظ ابرو، جغرافیا، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ فضایی، سیر تحولی دینهای یهود و مسیح، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۵.
- ↑ شیرازی، دنیا و یهود، نشر امین، ص۱۰۴-۱۰۵.
- ↑ بهعنوان نمونه: انجیل متی، باب ۲۶، آیات ۴۷ـ۵۶؛ انجیل مرقس، باب ۱۴، آیات ۴۳ـ۵۰؛ انجیل لوقا، باب ۲۲، آیات ۴۷ـ۵۳؛ انجیل یوحنا، باب ۱۸، آیات ۱ـ۱۱.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۲ و ۱۶۷.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۹۴ (به نقل از انجیل متی، باب ۲۶، انجیل مرقس، باب ۱۴، انجیل لوقا، باب ۲۲).
- ↑ دانیال، وصف الارض المقدسة فی فلسطین، 2003م،
- ↑ ون وورست، مسیحیت از لابلای متون، ۱۳۸۴ش، ص۲۲۲.
- ↑ بیضاوی، انوار التنزیل وأسرار التأویل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۲۱؛ طبرسی، مجمعالبیان، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۷۶.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۱۰، ص۴۵۳.
- ↑ حسینی شاهعبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۹، ص۱۴۳.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم، ۱۳۸۱ش، ص۱۷ و ۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۷-۸.
- ↑ حافظ ابرو، جغرافیا، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۹۸۶م، ج۳، ص۲۵۳؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۹۶۷م، ج۲، ص۴۱۵-۴۱۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۲، ص۱۹۵.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۹۸؛ مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث، ج۲، ص۱۰۱۴.
- ↑ اسعدی، بیتالمقدس، ۱۳۶۷ش، ص۱۲۲-۱۲۳.
- ↑ خامنهای، فلسطین، ۱۳۹۷ش، ۳۷-۴۲.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۵-۱۶.
- ↑ خانجی، منجم العمران، ۱۲۸۶ش، ج۲، ص۲۹۸؛ ابوالفداء، تقویم البلدان، مکتبة الثقافة الدینیه، ص۲۵۵؛ حافظ ابرو، جغرافیا، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۲۳؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۶.
- ↑ خانجی، منجم العمران، ۱۲۸۶ش، ج۲، ص۲۹۸؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۶.
- ↑ زعیتر، القضیة الفلسطینیه، ۱۹۵۵م، ص۱۵.
- ↑ زعیتر، القضیة الفلسطینیه، ۱۹۵۵م، ص۱۸-۲۴؛ محمود، تاریخ مدینة القدس، ۱۹۷۹م، ص۴۴-۴۶.
- ↑ زعیتر، القضیة الفلسطینیه، ۱۹۵۵م، ص۱۸-۲۴؛ الموسوعة الفلسطینیة، ۱۹۸۴م، ج۳، ص۵۱۰-۵۱۱.
- ↑ خانجی، منجم العمران، ۱۲۸۶ش، ج۲، ص۲۹۸.
- ↑ زعیتر، القضیة الفلسطینیه، ۱۹۵۵م، ص۱۸-۲۴؛ محمود، تاریخ مدینة القدس، ۱۹۷۹م، ص۴۴-۴۶؛ الموسوعة الفلسطینیة، ۱۹۸۴م، ج۳، ص۵۱۰-۵۱۱.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۴۵-۱۴۶؛ محمود، تاریخ مدینة القدس، ۱۹۷۹م، ص۴۷-۴۸.
- ↑ محمود، تاریخ مدینة القدس، ۱۹۷۹م، ص۵۰-۵۱؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ محمود، تاریخ مدینة القدس، ۱۹۷۹م، ص۵۴-۵۵، حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۳.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۵۰، یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۷۱.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ج۱، ص۱۲۸.
- ↑ اشلایفر، سقوط اورشلیم، ۱۹۷۲م، ص۲؛ ثوبرون، تاریخ اولیه قوم اسرائیل، ۱۹۹۲م، ص۱۶۸.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ۱۹۸۶م، ج۸، ص۲۸۰؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، دار الفکر، ج۳، ص۷۲.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ۱۹۸۶م، ج۱۲، ص۹.
- ↑ ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ش، ج۱۰، ص۲۸۲-۲۸۳.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ۱۹۸۶م، ج۱۲، ص۱۵۶.
- ↑ ابوشامه، الروضتين في أخبار الدولتين النوريّة و الصلاحيّة، ۱۲۸۷ق، ج۳، ص۳۳۳.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۷۱.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ۱۹۸۶م، ج۱۳، ص۱۸۴.
- ↑ ثوبرون، تاریخ اولیه قوم اسرائیل، ۱۹۹۲م، ص۱۵۹؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۲۴۱.
- ↑ حافظ ابرو، جغرافیا، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۲۳-۳۲۴.
- ↑ پرایم، زندگی چادرنشینی در سرزمین مقدس، ۱۸۵۷م، ص۱۱۳.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم، ۱۳۸۱ش، ص۲۴۱-۲۴۲.
- ↑ صفاتاج، ماجرای فلسطین و اسرائیل، ۱۳۸۱ش، ص۵۲-۵۵؛ «بررسی نخستین گامهای صهیونیسم در فلسطین»، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
- ↑ صفاتاج، ماجرای فلسطین و اسرائیل، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۳؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۲۵۳-۲۵۴.
- ↑ نتشه و دیگران، تاریخ فلسطین الحدیث و المعاصر، ۱۴۱۲ق، ص۱۳؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۲۵۲.
- ↑ خسروشاهی، حرکت اسلامی فلسطین از آغاز تا انتفاضه، ۱۳۸۵ش، ص۵۱-۵۶؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۲۵۵-۲۵۶.
- ↑ زیدآبادی، دین و دولت در اسرائیل، ۱۳۸۱ش، ص۱۲۷ و ۱۲۸.
- ↑ سویدان، دایره المعارف مصور تاریخ یهودیت و صهیونیسم، ۱۳۹۱ش، ص۲۶۰؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۲۵۹.
- ↑ کفاش و دیگران، دایرةالمعارف مصور تاریخ فلسطین، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۶.
- ↑ کرمی کامکار، «شکل گیری حکومت و نیروهای مسلح اسرائیل».
- ↑ دهقانی، «ادامه اشغال با شهرکسازی: ماهیت رژیم صهیونیستی اسرائیل»، ص۶.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۲۶۸.
- ↑ صفاتاج، ماجرای فلسطین و اسرائیل، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۹.
- ↑ دباغ، بلادنا فلسطین، ۱۹۹۱م، ج۱، ص۲۳-۲۵.
- ↑ اسعدی، بیتالمقدس، ۱۳۶۷ش، ص۱۲۲-۱۲۳.
- ↑ «مجمع عمومی سازمان ملل انتقال سفارت آمریکا به بیت المقدس را محکوم کرد»، یورو نیوز.
- ↑ «چرا انتقال سفارت آمریکا به بیتالمقدس حساسیت برانگیز است؟»، یورو نیوز.
- ↑ یونس، «علل اصرار اسرائیل بر انتقال سفارت امریکا به بیت المقدس»، اندیشکده اریحا.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۵، ص۱۵۱، ۱۵۴، ۱۶۰ و۱۶۲، ج۱۶، ص۳۹۹؛ محتشمیپور، «مروری بر شکلگیری رژیم اشغالگر قدس»، ص۱۰۰، ۱۱۶ و ۱۲۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۹، ص۲۶۷.
- ↑ قنبریان، «آزادی قدس یک وعده قطعی الهی در قرآن است»، سایت حجت الاسلام محسن قنبریان.
- ↑ کورانی، عصر ظهور، ۱۳۸۲ش، ص۷۰-۷۲.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسسة البعثه، ج۳، ص۵۰۲-۵۰۶.
- ↑ «فلسطین در قرآن، احادیث و روایات اسلامی»، دانشنامه فلسطین.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۸۰.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۴-۱۸۵.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۳-۱۸۴.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۳.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۵ش، ص۸۸.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۳۱.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۸۹.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۸.
- ↑ موسیغوشه، تاریخ مجموعه مسجدالاقصی، ۱۳۹۰ش، ص۲۳.
- ↑ حافظ ابرو، جغرافیا، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵.
- ↑ ابن تغری، النجوم الزاهره، ۱۳۹۲ق، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۸.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۸.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم، ۱۳۸۱ش، ص۱۷-۱۸.
- ↑ واقدی، فتوح الشام، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۳۳-۲۳۵.
- ↑ ناصری طاهری، بیتالمقدس شهر پیامبران، ۱۳۶۷ش، ص۱۷۶.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۹۰-۱۹۱.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۳۸.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ رائف، کنوز القدس، ۱۹۸۳م، ص۳۱.
- ↑ الموسوعة الفلسطینیة (کنیسة القیامة) ۱۹۸۴م، ج۳، ص۵۸۵-۵۸۹.
- ↑ الموسوعة الفلسطینیة (کنیسة القیامة) ۱۹۸۴م، ج۳، ص۵۸۵-۵۸۹.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۷.
- ↑ دانیال، وصف الارض المقدسة فی فلسطین، ۲۰۰۳م، ص۵۱.
- ↑ جامی رودی، «قدس خاستگاه پیامبران و الگوی وحدت مسلمانان در برابر اشغالگران».
- ↑ «حضرت آیتالله میرزا خلیل کمرهای»، وارثون.
یادداشت
- ↑ میرزا خلیل کمره ای از شاگردان عبدالکریم حائری یزدی است که در سال ۱۳۳۸ش، بنا بهدعوت موتمر عالم اسلامی که در کشور اردن تشکیل شده بود و با تائید سید حسین طباطبایی بروجردی بههمراه سید محمود طالقانی به بیتالمقدس سفر کرد. در این سفر، اکرم زعیتر یک نسخه از کتاب تالیفی خود (القضیة الفلسطینیة) را به کمرهای اهدا نمود و او نیز کتاب را برای ترجمه به فارسی در اختیار اکبر هاشمی رفسنجانی قرار داد. این کتاب تحت عنوان «سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار» منتشر شد.[۹۹]
منابع
- ابناثیر، علی بن محمد شیبانی، الكامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ش.
- ابنتغری، یوسف، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، وزارة الثقافة والارشاد القومی، ۱۳۹۲ق.
- ابنخلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، بیروت، دار الفکر، بیتا.
- ابنسعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایه، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۶م.
- ابوشامه، عبدالرحمان بن اسماعیل مقدسی، الروضتين في أخبار الدولتين النوريّة و الصلاحيّة، قاهره، ۱۲۸۷ق.
- ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل، تقویم البلدان، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، بیتا.
- اسعدی، مرتضی، بیتالمقدس، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- امام خمینی، سید روحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- بحرانی، سید هاشم حسینی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة البعثه، بیتا.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل واسرار التأویل: تفسیر البیضاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- «بررسی نخستین گامهای صهیونیسم در فلسطین»، سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۴۰۴ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق مصطفى دیب البغا، الیمامه، دار ابن کثیر، ۱۴۰۷ق.
- بلاذری، احمد، فتوح البلدان، بهكوشش صلاح الدین منجد، قاهره، ۱۹۵۶م.
- توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، ۱۳۸۵ش.
- جامی رودی، عبدالغفور، «قدس خاستگاه پیامبران و الگوی وحدت مسلمانان در برابر اشغالگران»، در فصلنامه حبل المتین، شماره۴۸، پاییز ۱۴۰۳ش.
- «چرا انتقال سفارت آمریکا به بیتالمقدس حساسیتبرانگیز است؟»، سایت یورونیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۴ می ۲۰۱۸م، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
- حافظ ابرو، عبدالله بن لطفالله، جغرافیای حافظ ابرو، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۵ش.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- حسینی شاهعبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی عشری، تهران، انتشارات میقات، ۱۳۶۳ش.
- «حضرت آیتالله میرزا خلیل کمرهای»، سایت وارثون، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۴۰۴ش.
- حمیدی، سید جعفر، تاریخ اورشلیم (بیتالمقدس)، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۱ش.
- خانجی، محمدامین، منجم العمران، قاهره، مطبعة السعادة، ۱۲۸۶ش.
- خامنهای، سید علی، فلسطین از منظر حضرت آیتالله العظمی سید علی خامنهای (مد ظله العالی) رهبر معظم انقلاب اسلامی، به کوشش سعید صلحمیرزایی، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷ش.
- خسروشاهی، سید هادی، حرکت اسلامی فلسطین از آغاز تا انتفاضه، تهران، نشر اطلاعات، ۱۳۸۵ش.
- دباغ، مصطفی مراد، بلادنا فلسطین، بیروت، دار الهدی، ۱۹۹۱م.
- دانیال، راهب، وصف الارض المقدسة فی فلسطین، اردن، دار الشروق للنشر والتوزیع، ۲۰۰۳م.
- دهقانی، حمیدرضا، «ادامه اشغال با شهرکسازی: ماهیت رژیم صهیونیستی اسرائیل»، در فصلنامه مطالعات منطقهای، شماره ۳۸، پاییز ۱۳۸۹ش.
- زعیتر، اکرم، القضیة الفلسطینیه، قاهره، دار المعارف، ۱۹۵۵م.
- زیدآبادی، احمد، دین و دولت در اسرائیل، تهران، نشر روزنگار، ۱۳۸۱ش.
- رائف، یوسف نجم، کنوز القدس، اردن، المجمع الملکی لبحوث الحضارة الاسلامیه، ۱۹۸۳م.
- سویدان، طارق، دایرة المعارف مصور تاریخ یهودیت و صهیونیسم، ترجمه و تحقیق جمعی از مترجمان و محققان، تهران، سایان، ۱۳۹۱ش.
- شیرازی، سید محمد، دنیا و یهود، تهران، نشر امین، بیتا.
- صفاتاج، مجید، ماجرای فلسطین و اسرائیل، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمعالبیان، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۷۹ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسه عزّ الدین، ۱۴۱۳ق.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- فاروق محمد عزالدین، القدس تاریخیّاً وجغرافیّاً، قاهره، مکتبة الانجلو المصریة، ۱۹۸۱م.
- فضایی، یوسف، سیر تحولی دینهای یهود و مسیح، تهران، نشر عطایی، ۱۳۶۱ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن: تفسیر القرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- قنبریان، محسن، «آزادی قدس یک وعده قطعی الهی در قرآن است»، سایت حجت الاسلام محسن قنبریان، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۴۰۴ش.
- کرمی کامکار، محمد، «شکلگیری حکومت و نیروهای مسلح اسرائیل»، در مجله زمانه، شماره ۲۰، ۱۳۸۳ش.
- کورانی، علی، عصر ظهور، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- کفاش، حامد، و امیر منصوری و زهرا یگانه، دایرةالمعارف مصور تاریخ فلسطین، تهران، نشر سایان، ۱۳۹۲ش.
- متقی هندی، علی بن حسامالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۱ق.
- «مجمع عمومی سازمان ملل انتقال سفارت آمریکا به بیت المقدس را محکوم کرد»، سایت یورونیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۱ دسامبر ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
- محتشمیپور، سید علیاکبر، «مروری بر شکلگیری رژیم اشغالگر قدس»، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
- مسلم بن الحجاج النیسابوری، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
- محمود، معین احمد، تاریخ مدینة القدس، بیروت، دار الأندلس، ۱۹۷۹م.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- موسی غوشه، محمد هاشم، تاریخ مجموعه مسجدالاقصی، قم، نشر ادیان، ۱۳۹۰ش.
- ناصری طاهری، عبدالله، بیتالمقدس شهر پیامبران، تهران، سروش، ۱۳۶۷ش.
- ناصرخسرو قبادیانی، سفرنامه ناصرخسرو، تهران، انتشارات زوار، ۱۳۸۱ش.
- نتشه، رفیق شاکر، و اسماعیل احمد یاغی و عبدالفتاح حسن ابوعلیه، تاریخ فلسطین الحدیث و المعاصر، بیروت، مؤسسه العربیة للدراسات و النشر، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.
- وان وورست، رابرت ای، مسیحیت از لابلای متون، ترجمه جواد باغبانی و عباس رسولزاده، قم، انتشارات موسسه امام خمینی، ۱۳۸۴ش.
- هیئة الموسوعة الفلسطینیة، الموسوعة الفلسطینیة، دمشق، ۱۹۸۴م.
- همایون، محمدهادی، «[mshrgh.ir/1541677 قدس کلید اسرارآمیز ظهور»]، سایت مشرقنیوز، تاریخ درج مطلب: ۹ آبان ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۴۰۴ش.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار الفکر، ۱۹۹۵م.
- یونس، محمد عبدالله، «علل اصرار اسرائیل بر انتقال سفارت امریکا به بیت المقدس»، اندیشکده اریحا، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۴ش.
- Prime, W. C., Tent Life in the Holy Land, New York, ۱۸۵۷
- Schleifer, A., The Fall of Jerusalem, London, ۱۹۷۲
- Thubron, Th. L., Early History of the Israelite People, Leiden, ۱۹۹۲