نماز جمعه تهران مهمترین نماز جمعه در ایران پس از انقلاب اسلامی ایران است که مکانی برای تبیین مواضع نظام جمهوری اسلامی شناخته می‌شود. امام جمعه اصلی تهران آیت‌الله خامنه‌ای است که منصب رهبری جمهوری اسلامی را عهده‌دار است. او پیش از رهبری نیز از سوی امام خمینی نخستین رهبر جمهوری اسلامی به امامت جمعه منصوب شده بود.
سید محمود طالقانی اولین امام جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود که توسط امام خمینی منصوب شد. گفته شده حاضران در اولین نماز جمعه‌های پس از انقلاب که در زمین چمن دانشگاه تهران برگزار می‌شده چندصد هزار نفر بوده‌اند. تهران به جز امام جمعه دائم، چند امام جمعه موقت نیز دارد که برخی از آن‌ها از سران بلندپایه جمهوری اسلامی بوده‌اند و معمولا در خطبه‌ها نسبت به مسائل روز اظهار نظر کرده‌اند. هاشمی رفسنجانی، موسوی اردبیلی، محمد یزدی و احمد جنتی از آن جمله‌اند.
پیشینه نماز جمعه تهران به دوران قاجار باز می‌گردد. میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی به فرمان فتحعلی شاه به‌عنوان اولین امام جمعه تهران به این سمت گمارده شد. همه امامان جمعه تهران در دوران قاجار و پهلوی تا انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش، از خاندان خاتون‌آبادی بوده‌اند و از سوی حاکمان انتخاب می‌شدند. مسجد شاه در دوره قاجاریه، محل برگزاری نماز جمعه بوده است.
از مهمترین رویدادهای نماز جمعه تهران پس از انقلاب، انفجار در سال ۱۳۶۳ش توسط مجاهدین خلق بود که موجب شهادت برخی از نمازگزاران شد.
جایگاه نماز جمعه تهران
نماز جمعه تهران به عنوان پایتخت ایران مهمترین نماز جمعه جهان تشیع به شمار می‌رود. خطبه‌های نماز جمعه تهران بیان‌گر سیاست‌های رایج جمهوری اسلامی ایران است و از سوی دیگران رصد می‌شود.[۱] و حتی ادعا شده است که خطبه‌های نماز جمعه تهران بر سیاست خارجی ایران و نیز روابط سایر کشورها با ایران اثرگذار بوده است.[۲] امام جمعه اصلی این شهر در دوران رهبری امام خمینی (از ۱۳۵۷-۱۳۶۸ش) از سوی او تعیین می‌شد و از آن پس آیت‌الله سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی خود، امام جمعه تهران است. او چند نفر را به عنوان امام جمعه موقت تعیین کرده است و خود به صورت محدود به اقامه جمعه می‌پردازد.[۳] برخی از این خطیبان مثل هاشمی رفسنجانی، موسوی اردبیلی، یزدی و جنتی از سران بلندپایه جمهوری اسلامی بودند و در خطبه‌ها مواضع و سیاست‌های جمهوری اسلامی را تبیین می‌کنند.
نماز جمعه تهران به صورت مستقیم از رادیو رسمی جمهوری اسلامی[۴] و همان شب از شبکه یک تلویزیون رسمی پخش می‌شود.[۵]
خطبه‌های مشهور
از مهمترین اتفاقاتی نماز جمعه تهران، انفجار ۲۴ اسفند ۱۳۶۳ش از سوی گروه معروف به منافقین بود که در زمان ایراد خطبه‌های نماز جمعه به امامت آیت‌الله خامنه‌ای رخ داد و به شهادت ۱۴ نفر و مجروحیت ۸۸ نفر منجر شد.[۷] خطبه درباره بنی‌صدر، رئیس جمهور وقت ایران (۲۹ خرداد ۱۳۶۰)، اولین خطبه در جایگاه رهبری (۲۳ تیر ۱۳۶۸)، قتل‌های زنجیره‌ای (۱۸ دی ۱۳۷۷)، درباره ناآرامی‌های پس از انتخابات سال ۱۳۸۸ (۲۹ خرداد ۱۳۸۸)، [۸] و خطبه‌های پس از شهادت قاسم سلیمانی (۲۷ دی ۱۳۹۸ش[۹] و خطبه‌های پس از شهادت سید حسن نصرالله و در سالگرد عملیات طوفان‌الاقصیٰ[۱۰] از خطبه‌های مشهور آیت‌الله خامنه‌ای است. خطبه دوم آیت‌الله خامنه‌ای در سالگرد طوفان‌الاقصی، ناظر به حوادث جبهه مقاومت به‌ویژه لبنان و غزه بود و به زبان عربی ایراد شد. این نماز جمعه پس از آن ایراد شد که اسرائيل، آیت‌الله خامنه‌ای را به ترور تهدید کرده بود؛ ازاین‌رو سخنان او و حضور گسترده مردم در این نماز، در رسانه‌های جهان بازتاب گسترده‌ای یافت.[۱۱] در ایران نیز این روز به جمعه نصر مشهور شد.
یکی از مشهورترین خطبه‌های نماز جمعه تهران خطبه‌های سید علی خامنه‌ای در ۱۶ دی ۱۳۶۶ است که در آن اختیارات ولی فقیه را محدود به احکام اولیه شرع دانسته بود.[۱۲] امام خمینی به این سخنان واکنش نشان داد در نامه‌ای مکتوب با تصریح بر نظریه ولایت مطلقه فقیه تصریح کرد که اختیارات ولی فقیه فراتر از احکام اولیه است.[۱۳]
سخنرانی هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۶۳ش، در جایگاه امامت جمعه تهران، درباره ساخت و توسعه مترو، مشهور به خطبه مترو، و خطبه او در ۲۶ تیر ۱۳۸۸ش درباره حوادث پس از انتخابات آن سال[۱۴] از خطبه‌های مشهور نماز جمعه تهران شمرده می‌شود.[۱۵]
سخنرانی‌های پیش از خطبه
سخنرانی‌های پیش از خطبه‌ها در نماز جمعه تهران نیز گاه بسیار جنجالی شده است. سخنرانی‌های محمدتقی مصباح یزدی در اواخر دهه هفتاد شمسی از مشهورترین سخنرانی‌های پیش از خطبه در نماز جمعه تهران است.[۱۶] و نیز سخنرانی‌های پیش از خطبه احمد آذری قمی پس از رحلت امام خمینی.[۱۷]
پیشینه نماز جمعه در تهران
از دوره صفویه، نماز جمعه در شهرهای بزرگ ایران شکل گرفت؛[۱۸] اما نماز جمعه تهران، از زمان قاجار آغاز شد. در این دوره به مانند عصر صفوی، امامان جمعه، از سوی حاکمان نصب می‌شدند. امامان جمعه تهران در دوره قاجار و پهلوی، همگی از خاندان خاتون‌آبادی منصوب شدند.[۱۹] در سال ۱۲۳۶ق، میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی از سوی فتحعلی شاه به سمت امام جمعه تهران برگزیده شد. از این تاریخ به بعد پایتخت ایران پیوسته دارای امام جمعه بوده است.[۲۰] در سال ۱۲۲۴ق، مسجد شاه، بزرگ‌ترین مسجد تهران، به فرمان فتحعلی شاه ساخته شد که این مسجد در آن زمان محل برگزاری نماز جمعه بوده است.[۲۱] در اندرزنامه‌های دوره قاجار، آمده است که خود شاه می‌بایست حقوق امام جمعه را بدهد.[۲۲]
در دوران پهلوی امامان جمعه، به ویژه در شهرهایی مانند تهران، چون ارتباط رسمی با حکومت داشتند، غالباً از مقبولیت مردمی برخوردار نبودند و اقامه نماز جمعه نیز چندان رونق نداشت.[۲۳]
پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش، نماز جمعه تهران به سبب تبیین موضوعات سیاسی و اجتماعی روز کشور، مهمترین نماز جمعه کشور محسوب می‌شود. مضمون خطبه‌های جمعه تهران، به طور معمول موضع نظام جمهوری اسلامی تلقی می‌شود.
امامان جمعه قاجار و پهلوی
امامان جمعه تهران در دوران قاجار و پهلوی تا انقلاب اسلامی از خاندان خاتون‌آبادی بوده‌اند.[۲۴]
۱. میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی (۱۱۸۶ـ۱۲۶۳ق)، مشهور به آقابزرگ، نخستین امام جمعه تهران بود.[۲۵] وی از سوی فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۶ق، برای تصدی آن منصب از اصفهان به تهران فراخوانده شد. میرمحمدمهدی، فقیهی بنام بود و شرحی فارسی‌ای بر نهج البلاغه داشت.[۲۶] وی تا پایان عمر یعنی ۲۶ سال در این سمت باقی بود.[۲۷]
۲. میرزا ابوالقاسم خاتون‌آبادی (۱۲۱۵ـ۱۲۷۰ق)، دومین امام جمعه تهران، برادرزاده و داماد میرمحمدمهدی است. میرزا ابوالقاسم، مشهور به آقا، پس از وفات عمویش، توسط محمدشاه قاجار به امامت جمعه تهران منصوب شد.[۲۸] وی تا آخر عمر در آن منصب ماند. میرزا ابوالقاسم بیرون از دروازه‌های تهران به خاک سپرده شد و بعدها ناصرالدین شاه قاجار بر مقبرهٔ وی عمارتی معروف به سرِ قبر آقا بنا کرد که بقعهٔ آن امروزه در جنوب شرقی تهران در منطقهٔ مولوی واقع است.[۲۹]
۳. زین‌العابدین (۱۲۶۱ـ۱۳۲۱ق) فرزند میرزا ابوالقاسم، از سال ۱۲۸۰ق امام جمعهٔ تهران بود.[۳۰] هنگام درگذشت ابوالقاسم پسرش زین‌العابدین متولد ۱۲۶۱ق، کم سن و سال بود. تا رسیدن او به سن بلوغ، عموی او سید مرتضی صدرالعلماء، عهده‌دار امور نماز جمعه بود.[۳۱]
۴. میرزا ابوالقاسم تهرانی (۱۲۸۲ـ۱۳۴۶ق) فرزند زین‌العابدین، داماد مظفرالدین شاه بود و به «امام‌جمعه» شهرت داشت؛ او آثار فقهی بسیاری مانند مقصد الطالب و رساله‌ای در باب تسامح در ادله سنن نگاشت. وی از مخالفان مشروطه بود و در ۱۳۲۱ق امام جمعه تهران شد. میرزا ابوالقاسم پس از خَلع محمدعلی شاه در ۱۳۲۷ق، به سفارت روسیه پناهنده شد و به اروپا رفت و پس از بازگشت به ایران، کمیتهٔ ملی مشروطه[یادداشت ۱] وی را از امامت جمعه برکنار کرد.[۳۲]
۵. میرزا سیدمحمد خاتون‌آبادی (۱۲۹۳ـ۱۳۶۵ق)، فرزند زین‌العابدین است. کمیتهٔ ملی مشروطه، برادر ابوالقاسم، محمد را، معروف به امامزاده، که برخلاف دیگر برادرانش مشروطه‌خواه پرشوری بود، در سال ۱۳۲۷ق به جای او منصوب نمود.[۳۳]
۶. پس از وفات میرزا محمد، سیدحسن امامی (۱۲۸۱ـ۱۳۵۸ش)، فرزند ابوالقاسم (امام جمعه عزل شده)، در سال ۱۳۲۴ش امام جمعه تهران شد. مهمترین اثر او حقوق مدنی، شرح تفصیلی قانون مدنی ایران است که هنوز هم یکی از مهمترین منابع این شاخه از حقوق به‌شمار می‌رود. سیدحسن امامی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی از ایران خارج شد. وی آخرین امام جمعه تهران از خاندان خاتون‌آبادی است.[۳۴]
نماز جمعه‌های غیررسمی در دوره پهلوی
اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود نقل می‌کند که حسینعلی منتظری در زندان در زمان پهلوی نماز جمعه می‌خوانده است.[۳۵] سید محمود طالقانی در سال‌های ۴۳ تا ۴۶ش. که در زندان قصر بود نیز نماز جمعه را برپا می‌کرد. در سال ۱۳۴۷ش اولین نماز جمعه تهران مستقل از دولت، توسط سید محمود طالقانی در مسجد جامع نارمک اقامه شد.[۳۶]
دوران جمهوری اسلامی
در نخستین ماه‌های شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی، در تهران نماز جمعه به صورت رسمی برپا نمی‌شد. گفته شده در این دوره محمد صادقی تهرانی در دانشگاه صنعتی شریف و سید احمد خوانساری در مسجد بازار نماز جمعه برپا می‌کرده‌اند.[۳۷]
اولین نماز جمعه تهران با حکم امام خمینی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی، در ۵ مرداد سال ۱۳۵۸ش در بهشت زهرا و به امامت سید محمود طالقانی برگزار شد.[۳۸] پیشنهاد برگزاری نماز جمعه توسط محمود طالقانی ارائه شد و امام خمینی، این کار را به خود او سپرد.[۳۹] گفته شده است در اولین نماز جمعه‌های تهران بعد از انقلاب که در زمین چمن دانشگاه تهران برگزار می‌شد، چند صد هزار نفر شرکت کردند[۴۰] و گزارش آن به صورت زنده در رسانه‌های جهانی پخش شد.[۴۱] هزارمین نماز جمعه تهران در دوران جمهوری اسلامی در هشت آبان ۱۳۷۷ش به امامت آیت‌الله خامنه‌ای برگزار شد.[۴۲]
نماز جمعه تهران پس از انقلاب در دانشگاه تهران و از سال ۱۳۹۱ش، در مصلای بزرگ تهران برگزار می‌شود.[۴۳] همچنین برخی از نماز جمعه‌های تهران به مناسبت‌های مختلف در بهشت زهرا و مرقد امام خمینی برگزار شده است.[۴۴]
امام جمعه دائم تهران
پس از درگذشت طالقانی به عنوان نخستین امام جمعه تهران، حسینعلی منتظری به امامت جمعه تهران منصوب شد؛ اما بعد از مدت کوتاهی به‌دلیل مشغله‌های فراوان کناره‌گیری کرد و با معرفی سیدعلی خامنه‌ای به جای خود در تریبون جمعه، به قم رفت.[۴۵] امام خمینی در ۲۴ دی ۱۳۵۸ش در حکمی خطاب سید علی خامنه‌ای را به امامت جمعهٔ تهران منصوب کرد.[۴۶] آیت‌الله خامنه‌ای نخستین نماز جمعه را در ۲۸ دی ۱۳۵۸ش اقامه کرد. گفته شده وی در خطبه‌های نماز جمعه به‌عنوان یک تریبون اثرگذار، مهمترین و قاطع‌ترین مواضع اصولی و راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران را ارائه کرده و همچنین، به گسترش اندیشهٔ دینی و بینش و بصیرت سیاسی جامعه پرداخته است.[۴۷] خامنه‌ای با سابقه‌ترین خطیب نماز جمعه تهران است.[۴۸]
امام جمعه‌های موقت تهران
پس از حکم امام خمینی خطاب به سید علی خامنه‌ای، او به عنوان امام جمعه دائم تهران شناخته شد. خامنه‌ای در ۶ تیر ۱۳۶۰ش بر اثر حادثه تروریستی مصدوم و بستری شد و به دستور امام خمینی، اکبر هاشمی رفسنجانی از ۱۲ تیر ۱۳۶۰ش به صورت موقت مأمور به اقامه نماز جمعه شد.[۴۹] هاشمی رفسنجانی بیش از ۴۲۰ بار نماز جمعه تهران را اقامه کرده و به عنوان پرکارترین خطیب جمعه تهران به حساب می‌آید.[۵۰] پیش از او موسوی اردبیلی دو بار در سال ۱۳۵۹ش نماز جمعه تهران را برپا کرده بود.[۵۱]
اسامی امامان موقت جمعه تهران در دوران جمهوری اسلامی عبارت است از:
- اکبر هاشمی رفسنجانی تا ۲۶ مرداد ۱۳۸۸ش.[۵۲]
- سید عبدالکریم موسوی اردبیلی تا ۳ دی ۱۳۷۲ش با ۹۴ بار اقامه نماز جمعه.[۵۳]
- محمد امامی کاشانی از ۸ آبان ۱۳۶۰ش.[۵۴]
- محمد یزدی از ۱۷ مهر ۱۳۶۰ش.[۵۵] تا سال ۱۳۸۲ش[۵۶] با ۱۶۶ بار اقامه جمعه.[۵۷]
- احمد جنتی از ۱۴ فروردین ۱۳۷۱ش[۵۸] تا اسفند ۱۳۹۶ش.[۵۹] جنتی نخستین شخصی بود که آیت‌الله خامنه‌ای برای امامت جمعه موقت تهران تعیین کرد.[۶۰]
- سید حسن طاهری خرم‌آبادی از ۳ اردیبهشت ۱۳۷۸ش.[۶۱] با ۹ بار اقامه نماز جمعه.[۶۲]
- سید احمد خاتمی از ۲۷ آذر ۱۳۸۴ش.[۶۳]
- کاظم صدیقی از شهریور ۱۳۸۸ش.[۶۴]
- محمدعلی موحدی کرمانی از ۱۷ آذر ۱۳۹۱ش.[۶۵]
- سید محمدحسن ابوترابی از ۲۴ بهمن ۱۳۹۶ش.[۶۶]
- محمدجواد حاج‌علی‌اکبری از ۱۱ دی ۱۳۹۷ش.[۶۷]
محمدمهدی ربانی املشی (سه نماز جمعه)[۶۸] و محمدرضا مهدوی کنی (۱۲ بار اقامه نماز) نیز به صورت محدود و در مواقع خاص امامت نماز جمعه تهران را بر عهده داشته‌اند.[۶۹]
پانویس
- ↑ فرمول نظارت بر ائمه جمعه..تارنمای خبرآنلاین.
- ↑ معظمی گودرزی، «بررسی تأثیر خطبه‌های نماز جمعه بر تحولات سیاست خارجی ایران»،ص۴۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، «ابعاد فقهی، سیاسی و اجتماعی نماز جمعه»، ص۶۱.
- ↑ برنامه در ساحت حضور.رادیو تهران.
- ↑ آرشیو خطبه‌های نماز جمعه سایت تلوبیون، سایت تلوبیون.
- ↑ «نماز جمعه تهران»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ «گزارش: انفجار در نمازجمعه تهران؛ از استقامت آیت‌الله خامنه‌ای تا شعار مردم علیه منافقین»، تسنیم.
- ↑ «خطبه‌های نماز جمعه "آقا" که ماندگار شدند»، مشرق.
- ↑ خطبه تاریخی پس از شهادت سردار. پایگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «نماز جمعه تهران»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ «بازتاب بیانات مقام معظم رهبری در رسانه‌های منطقه و جهان»، نورنیوز.
- ↑ حاضری، امام خمینی و نماز جمعه تهران. پایگاه اینترنتی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، قم.
- ↑ خمینی (امام)، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۲۰، ص۴۵۱-۴۵۲.
- ↑ «خطبه هشداردهنده آیت الله هاشمی در آخرین نماز جمعه خود»، خبرآنلاین.
- ↑ «خاطرات هاشمی رفسنجانی از نماز جمعه: جلیقه ضدگلوله پوشیدم/ مترو را طاغوتی می‌دانستند»، تاریخ ایرانی.
- ↑ «آیت‌الله مصباح؛ مجاهد علمی و فرهنگی خستگی‌ناپذیر»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ کدیور، فراز و فرود آذری قمی، ۱۳۹۲ش، ص۸۴.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۶۲.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ «امام جمعه تهران»، تهران‌نامه (به کوشش داریوش شهبازی).
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۶۸؛ معمارزاده، «تهران، مسجد امام»، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین، اندیشه و سیاست در ایران قاجار، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ رحمان ستایش، و موسی‌پور، «جمعه»، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ سعیدی، «خاتون‌آبادی خاندان»، ج۱۴، ذیل مدخل.
- ↑ حاج‌منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ «امام جمعه تهران»، تهران‌نامه (به کوشش داریوش شهبازی).
- ↑ عبدالرب آبادی، نامه دانشوران ناصری، قم، ج۲، ص ۳۸۸ تا ۳۹۰.
- ↑ حاج‌منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ حاج‌منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ «امام جمعه تهران»، وبگاه تهران‌نامه.
- ↑ حاج‌منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ حاج‌منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ سعیدی، «خاتون‌آبادی خاندان»، ج۱۴، ذیل مدخل.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، کارنامه و خاطرات سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، ۱۳۸۸ش. ص۶۱.
- ↑ «اولین نماز جمعه تهران چگونه و توسط چه کسی اقامه شد؟»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «یادی از اولین و رشک‌برانگیزترین نماز جمعه تهران»، مباحثات.
- ↑ جمعی از محققین، دانشنامه امام خمینی، تهران، ج۱، ص۱۱۰۴.
- ↑ «صدور اجازه اقامه اولین نماز جمعه تهران به امامت آیت الله طالقانی»، پرتال امام خمینی.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، کارنامه و خاطرات سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، ۱۳۸۸ش. ص۳۳۶.
- ↑ میرعابدینی و معتمدنژاد، «ارتباطات آیینی و قدرت سیاسی در ایران»، ص۵.
- ↑ اقامه هزارمین نماز جمعه تهران به امامت رهبر انقلاب پایگاه اطلاع‌رسانی آيت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «نخستین نماز جمعه تهران در مصلی»، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی.
- ↑ «اقامه اولین نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب»، پرتال امام خمینی.
- ↑ «چه کسانی در ۴۰ سال گذشته خطیب نماز جمعه تهران بوده‌اند؟»، اقتصاد نیوز.
- ↑ «اولین نماز جمعه تهران چگونه و توسط چه کسی اقامه شد؟»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ ولایتی، «خامنه ای، آیت الله سیدعلی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ «ائمه جمعه تهران؛ از حضوری ۳ هفته‌ای تا ۴۲۴ حضور»، خبرگزاری فارس.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۶.
- ↑ «نماز جمعه تهران به امامت آیت الله هاشمی رفسنجانی»، مرکز اسناد آیت الله هاشمی رفسنجانی.
- ↑ موسوی اردبیلی، همپای انقلاب، ۱۳۸۵ش، ص ۱ و ۹.
- ↑ آخرین خطبه هاشمی رفسنجانی. انصاف‌نیوز.
- ↑ موسوی اردبیلی، همپای انقلاب، ۱۳۸۵ش، ص۸۲۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، ۱۳۷۸ش، ص۳۵۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، ۱۳۷۸ش، ص۳۱۸.
- ↑ زندگینامه آیت‌الله یزدی. پایگاه اینترنتی شورای نگهبان.
- ↑ ائمه جمعه تهران
- ↑ خطیبان جمعه‌های پایتخت. خبرگزاری دانشجو.
- ↑ موافقت رهبری با کناره‌گیری آیت‌الله جنتی پایگاه اینترنتی دفتر مقام معظم رهبری
- ↑ «چه کسانی در 40 سال گذشته خطیب نماز جمعه تهران بوده‌اند؟»، اقتصاد نیوز.
- ↑ خبرگزاری ایرنا
- ↑ ائمه جمعه تهران
- ↑ انتصاب امام جمعه موقت تهران. تارنمای دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ حجةالاسلام صدیقی به عنوان امام جمعه موقت تهران منصوب شد
- ↑ آیت‌الله موحدی کرمانی امام جمعه موقت تهران شد. پایگاه خبری خبرآنلاین.
- ↑ نماز جمعه این هفته به امامت ابوترابی برگزار می‌شود. خبرگزاری ایرنا.
- ↑ انتصاب حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج‌علی‌اکبری به‌عنوان امام‌جمعه موقت تهران. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ ائمه جمعه تهران
- ↑ ائمه جمعه تهران
یادداشت
- ↑ کمیسیونی متشکل از مشروطه‌خواهان که پس از فتح تهران، اداره امور کشور را در دست گرفته بودند. (سعیدی، «خاتون‌آبادی خاندان»، ج۱۴، ذیل مدخل).
منابع
- «آیت‌الله مصباح؛ مجاهد علمی و فرهنگی خستگی‌ناپذیر»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «امام جمعه تهران»، تهران‌نامه (به کوشش داریوش شهبازی)، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «انتصاب حجت‌الاسلام و المسلمین حاج‌علی‌اکبری به‌عنوان امام‌جمعه موقت تهران»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، انتشار: ۱۱ دی ۱۳۹۷ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «اولین نماز جمعه تهران چگونه و توسط چه کسی اقامه شد؟»، خبرگزاری تسنیم، انتشار: ۵ مرداد ۱۳۹۷ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «ائمه جمعه تهران؛ از حضوری ۳ هفته‌ای تا ۴۲۴ حضور»، خبرگزاری فارس، انتشار: ۶ مرداد ۱۳۹۲ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- جمعی از محققین، دانشنامه امام خمینی، به کوشش سید ضیاء مرتضوی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا.
- «چه کسانی به نیابت از رهبری نماز جمعه می‌خوانند؟»، خبرآنلاین، انتشار: ۴ مرداد ۱۳۹۳ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «چه کسانی در ۴۰ سال گذشته خطیب نماز جمعه تهران بوده‌اند؟»، اقتصاد نیوز، انتشار: ۱۲ دی ۱۳۹۸ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- حاضری، مهدی، «امام خمینی و نماز جمعه تهران»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، انتشار: ۲۳ دی ۱۳۹۹ش، بازدید: ۲۱ آبان ۱۴۰۲ش.
- حبیبی، حسن، مساجد دیرینه سال تهران، تهران، بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۸ش.
- «خاطرات هاشمی رفسنجانی از نماز جمعه: جلیقه ضدگلوله پوشیدم/ مترو را طاغوتی می‌دانستند»، تاریخ ایرانی، انتشار: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «خطبه هشداردهنده آیت الله هاشمی در آخرین نماز جمعه خود»، خبرآنلاین، انتشار: ۲۵ تیر ۱۴۰۱، بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۲ش.
- رحمان ستایش، محمدکاظم، و موسی پور، ابراهیم، «جمعه»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- زرگری نژاد، غلامحسین، اندیشه و سیاست در ایران قاجار، تهران، نگارستان اندیشه، ۱۳۹۸ش.
- سعیدی، فریده، «خاتون‌آبادی خاندان»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- «صدور اجازه اقامه اولین نماز جمعه تهران به امامت آیت الله طالقانی»، پرتال امام خمینی، انتشار: ۵ مرداد ۱۳۹۹ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- عبدالرب آبادی، محمدمهدی، نامه دانشوران ناصری، قم، دار العلم، بی‌تا.
- حاج‌منوچهری، فرامرز، «خاتون‌آبادی»، دائرة المعارف بزرگ اسلام، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- کدیور، محسن، فراز و فرود آذری قمی، بی‌جا، وب سایت رسمی محسن کدیور، ۱۳۹۲ش.
- «گزارش: انفجار در نمازجمعه تهران؛ از استقامت آیت‌الله خامنه‌ای تا شعار مردم علیه منافقین»، تسنیم، انتشار: ۲۴ اسفند ۱۳۹۷ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- معمارزاده، مهدی، «تهران، مسجد امام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، همپای انقلاب، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۸۵ش.
- «نخستین نماز جمعه تهران در مصلی»، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «نماز جمعه تهران به امامت آیت الله هاشمی رفسنجانی»، مرکز اسناد آیت الله هاشمی رفسنجانی، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- ولایتی، علی‌اکبر، «خامنه‌ای، آیت‌الله سیدعلی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، «ابعاد فقهی، سیاسی و اجتماعی نماز جمعه»، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۳۲، تابستان ۱۳۸۳ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، انقلاب و پیروزی، کارنامه و خاطرات سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۸۸ش.
- «خطبه‌های نماز جمعه "آقا" که ماندگار شدند»، مشرق، انتشار: ۲۶ دی ۱۳۹۸ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «یادی از اولین و رشک‌برانگیزترین نماز جمعه تهران»، مباحثات، انتشار: ۷ آذر ۱۳۹۶ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- اقامه اولین نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب، پرتال امام‌خمینی.
- «بازتاب بیانات مقام معظم رهبری در رسانه‌های منطقه و جهان»، نورنیوز، انتشار ۱۳ مهر ۱۴۰۳ش، بازدید: ۱۸ مهر ۱۴۰۳ش.