سید محمد بن علی موسوی عاملی (۹۴۶-۱۰۰۹ق) معروف به صاحب مدارک، فقیه شیعه و نوه دختری شهید ثانی.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن علی بن الحسین بن أبی‌الحسن موسوی عاملی جبعی |
| لقب | صاحب مدارک |
| نسب | نوه شهید ثانی |
| تاریخ تولد | ۹۴۶ق |
| تاریخ وفات | ۱۰۰۹ق |
| خویشاوندان سرشناس | صاحب معالم |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | مقدس اردبیلی |
| شاگردان | محمد امین استرآبادی |
| تألیفات | مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، حاشیة الاستبصار، حاشیة التهذیب |
سید محمد نزد عالمانی همچون پدرش سید نورالدین علی موسوی عاملی و مقدس اردبیلی شاگردی کرد. همچنین با دایی‌اش حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم هم‌درس بود و محمدامین استرآبادی از شاگردان وی بوده است. آثاری مانند: مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، حاشیه بر استبصار و حاشیه بر تهذیب الاحکام از وی به جای مانده است.
وی به وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت، اعتقاد داشت؛ همچنین به لزوم ولایت داشتن فقیه جامع‌الشرائط در امور اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی حکم می‌کند.
ولادت و نسب
سید شمس الدین محمد بن علی بن حسین بن ابی‌الحسن موسوی عاملی جبعی در سال ۹۴۶ق به دنیا آمد. پدرش سید نورالدین علی موسوی عاملی و مادرش دختر شهید ثانی بود.[۱]
سید محمد پسری به نام سید نجم الدین داشته که وی و دو فرزندش (نوه‌های صاحب مدارک) ابی عبد الله محمد و ابی الصلاح علی از صاحب معالم دارای اجازه بوده‌اند.[۲]
فرزند دیگرش سید حسین نام داشت که به گفته شیخ حر عاملی فقیه بوده است.[۳] سید حسین منصب شیخالاسلامی در مشهد را دارا بود و سید مرتضی -معاصر با علامه مجلسی- از نوادگان او محسوب می‌شود.[۴]
جایگاه علمی
سید محمد از عالمان ستایششده در کتاب‌های رجالی شیعیان است.[۵] گفته‌اند، او روش فقهی استادش مقدس اردبیلی را دنبال کرد؛ در احادیث، تحقیق و تحفص کرده و آرا و اقوال و دریافت‌های علما را حجت نمی‌دانست.[۶] بنا بر گزارش برخی منابع، سید محمد به همراه صاحب معالم، از بیم آنکه با مسافرت به ایران، شاه عباس از او بخواهد که وارد دربار شود؛ زیارت امام رضا(ع) را ترک کرد.[۷]
استادان
سید محمد ادبیات عرب، منطق، ریاضی و علوم معقول و منقول را نزد پدرش سید نورالدین علی و سید علی صائغ حسینی جزینی فراگرفت که هر دو آنان از شاگردان شهید ثانی بودند.[۸]
وی به همراه صاحب معالم درسهای منطق، مطوّل، حاشیة خطائی، حاشیه ملا عبدالله، کتاب تهذیب المنطق و همچنین فقه و حدیث را نزد ملا عبدالله بهابادی(صاحب حاشیه در منطق) فرا گرفت.[۹]
شیخ احمد بن حسن نباطی عاملی از دیگر استادان وی بوده است. همچنین از محضر حسین بن عبد الصمد پدر شیخ بهائی نیز بهره برد.[۱۰]و روایاتی را به واسطه وی از شهید ثانی نقل نموده است.[۱۱]
سید محمد به همراه دایی خود صاحب معالم برای تکمیل آموزش به نجف مهاجرت کرده و در درس مقدس اردبیلی حاضر شد و از آن جهت که نمی‌توانست مدت زیادی در عراق بماند از استاد درخواست کردند روش خاصی را در تدریس به کار گیرد؛ به این صورت که آنان پیشاپیش درس را مطالعه کنند و استاد فقط مطالبی را که فهم نکردند برای آنان تدریس کند. مقدس اردبیلی این روش را پسندید و سید محمد و سید حسن نزد او برخی دروس از جمله اصول و منطق و کلام و کتاب‌هایی مانند شرح مختصر عضدی و شرح شمسیة و شرح المطالع را فرا گرفتند.
حضور این دو در نجف مصادف با زمانی بود که مقدس اردبیلی مشغول تالیف شرحی بر کتاب ارشاد بود؛ وی بخش‌هایی از نوشته‌هایش را برای اصلاح به آن دو می‌سپرد تا عبارات غیرفصیح را اصلاح کنند.[۱۲]
شاگردان
از جمله شاگردان او می‌توان به این افراد اشاره کرد:
- اسماعیل بن علی کفرحونی،
- حسن بن علی حانینی،
- عبدالسلام بن محمد مشغر، پدربزرگ (مادری) مولف کتاب «أمل‌الآمل»،
- برادرش سید علی بن علی بن أبی الحسن،
- علی بن محمد الحرّ مشغری پدربزرگ مؤلف کتاب «أمل‌الآمل»،
- محمد امین استرآبادی
نوه شهید ثانی؛ به نام محمد بن حسن بن زین الدین عاملی از دیگر شاگردان اوست که اشعاری در رثای استاد خود اشعاری سروده است.[۱۳]
ترجمه: او آقا و سروری است که چنان ماه شب چهارده کامل شد؛ و راهنما برای راه عزت و شرف گردید؛ علم فقاهت در سوگ وی چنان گریست که سنگ خارا ذوب گردید؛ اشک‌های حسرت که نشان اندوه دل است در فراق وی جاری گشت
تألیفات
سید محمد به عالم کثیرالتحقیق و قلیل التالیف معروف است آثار او شامل ردّیات فراوانی بر نظریات فقهی و اصولی مشهور بین علمای متاخر است.[۱۵] برخی آثار وی عبارتند از:
- مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام،
- حاشیة علی الفیة الشهید،
- شرح المختصر النافع محقق،
- حاشیة الاستبصار،
- حاشیة التهذیب،[۱۶]
- نهایة المرام فی شرح مختصر شرایع الاسلام[۱۷]
- شرح قصائد ابن ابی الحدید
- حاشیه بر شرح الفیة ابن ناظم قمی.[۱۸]
بنابر تحقیق محسن امین در کتاب اعیان الشیعه، انتساب دو کتاب آخر به سید محمد اشتباه است و مؤلفان این دو کتاب افراد دیگری هستند.[۱۹] شرح الالفیة ابن الناظم متعلق به سید محمد بن علی بن محیی الدین موسوی عاملی و کتاب شرح القصائد متعلق به سید محمد بن حسن بن ابی الرضا علوی بغدادی[۲۰]
برخی از آراء فقهی
وی از جمله علمای شیعه است که نماز جمعه را در زمان غیبت، واجب عینی می‌داند.[۲۱]
درگذشت
سید محمد موسوی عاملی در شب ۱۰ ربیع‌الاول سال ۱۰۰۹ق (یا در شب شنبه ۱۸ ربیع‌الاول ۱۰۰۹ق) [۲۲] ) در قریه جبع[۲۳] و در ۶۲ سالگی[۲۴]در جنوب لبنان درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.[۲۵]
در رابطه با وفات سید محمد شعری سروده شده که به تاریخ وفات و سن وی در زمان مرگ اشاره دارد:
و ابن علی سبط ذی المسالک
بعد (نجاح) (جد ذوالمدارک)
کلمه «نجاح» به حساب حروف ابجد بیانگر عدد ۶۲ است که اشاره به سن وی و جمله «و جد ذوالمدارک» اشاره به عدد ۱۰۰۹ است که سال وفات اوست.[۲۶]
دایی وی حسن بن زین الدین (صاحب معالم) بعد از وفات «صاحب مدارک»بر مزار او این آیه قرآن را نوشت:
«رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَی نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَّن ینتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا؛ مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده‌اند؛ بعضی پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشیدند)، و بعضی دیگر در انتظارند؛ و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند..»[۲۷]
همچنین او در فراغ سید محمد ابیاتی سوزناک سرود که آن هم بر مزارش نوشته شده است.[۲۸]
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج ۱۰، ص۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۷.
- ↑ حرعاملی، امل الآمل، ج۱، ص۷۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۷.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج ۱، ص۱۶۷؛ تفرشی، نقدالرجال، ج ۴، ص۲۷۰؛ بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۴۵-۴۴.
- ↑ عظیمی، تاریخ فقه و فقها، ص۲۳۷.
- ↑ مدرس، ریحانه الادب، ج ۳، ص۳۹۲.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ج۷، ص۴۸.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۶.
- ↑ قمی، فوائدالرضویه، ج ۲، ص۸۷۲-۸۷۱.
- ↑ بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۴۸.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ج۷، ص۴۸.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۱، ص۲۸۹-۲۸۸.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ج ۷، ص۴۶.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ج۷، ص۴۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۷.
- ↑ قمی، فوائدالرضویه، ج۲، ص۸۷۱.
- ↑ امین،اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۷.
- ↑ عاملی، مدارک الاحکام، ج۴، ص۲۱.
- ↑ بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۵۰.
- ↑ حرعاملی، امل الآمل، ج۱، ص۱۶۹.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ج۷، ص۵۵.
- ↑ افتتاح مرقدی عالمین شهیدین فی جباع، سایت یاصور.
- ↑ عاملی، مدارک الاحکام، ج۱، ص۳۵ از مقدمه کتاب.
- ↑ سوره احزاب، آیه ۲۳.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ج۷، ص۵۴.
منابع
- امین، محسن، اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات،بیروت، ۱۴۰۶ ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، تحقیق: محمد صادق بحرالعلوم، موسسه آل البیت، قم، بی‌تا.
- تفرشی، مصطفی بن حسین، نقدالرجال، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۸ ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، تحقیق: سید احمد حسینی، مکتبة الاندلس، بغداد، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، موسسة الامام صادق، قم، ۱۴۲۰ ق.
- عاملی،، محمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الإسلام، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
- عظیمی، حبیب الله، تاریخ فقه و فقها، اساطیر، تهران،، ۱۳۸۵.
- قمی، عباس، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، موسسه بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۷ ش.
- مدرس، محمد علی، ریحانه الادب، انتشارات خیام، تهران، ۱۳۶۹.
- موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، اسماعیلیان، قم، ۱۳۹۲ ق.