توحید عبادی
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
توحید عبادی یا توحید در عبادت به‌معنای یکتاپرستی است و اینکه غیر از خدا معبودی نیست و فقط او سزاوار پرستش است. توحید عبادی را از آموزه‌های اساسی مکاتب الهی و هدف اصلی دعوت همه پیامبران(ع) و مورداتفاق همه مسلمانان می‌دانند. به‌گفته متکلمان و مفسران، آیات متعددی از قرآن بر توحید عبادی دلالت دارند. کلمه لا اله الا الله را نیز ناظر به توحید در عبادت دانسته‌اند.
دلایل گوناگونی برای اثبات توحید عبادی ارائه شده است که در برخی از آنها با استناد به وابستگی و تلازم خالقیت و عبودیت، ربوبیت و عبودیت و مالکیت مرگ و حیات و عبودیت به اثبات توحید عبادی پرداخته‌اند. طبق این دلایل، فقط کسی که خالق، ربّ و مالک حیات و مرگِ مخلوقات است، سزاوار پرستش است.
به اتفاق‌نظر تمام مسلمانان، پرستش غیر خدا، شرک و موجب خروج از اسلام است. وهابیان اعمالی همچون توسل، تبرک، زیارت قبور، درخواست شفاعت و یاری از غیر خدا را مصداق عبادت و شرک شمرده‌اند؛ اما به آنها اشکال می‌گیرند که این‌گونه اعمال، تنها وقتی شرک است که همراه با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت غیرخدا باشد؛ وگرنه شرک نیست و با توحید در عبادت منافاتی ندارد.
اهمیت و جایگاه
توحید عبادی و یکتاپرستی را از اساسی‌ترین آموزه‌های آسمانی و هدف اصلی دعوت همه پیامبران(ع) شمرده و گفته‌اند در آیاتی همچون آیه ۳۶ سوره نحل و آیه ۲۵ سوره انبیاء بدان تصریح شده است.[۱] متکلمان می‌گویند همه مسلمانان و موحدان بر اختصاص عبادت به خداوند اتفاق‌نظر دارند[۲] و اگر اختلافی هست، در تفسیر عبادت و مصادیق آن است.[۳]
گفته شده براساس آیات قرآن و گزارش‌های تاریخی، بیشترین انحرافی که در مسئله توحید رخ داده، مربوط به توحید در عبادت و ربوبیت بوده است.[۴] به نظر علامه مجلسی، مشرکان قریش به توحید در خالقیت و ربوبیت اقرار داشتند و اختلاف اساسی آنها در توحید عبادی بود.[۵] برخی توحید عبادی را مهم‌ترین مسئله‌ای دانسته‌اند که موجب شده وهابی‌ها در مقابل سایر مسلمانان (شیعه و اهل‌سنت) موضع‌گیری کنند.[۶]
می‌گویند آیات متعددی در قرآن بر توحید عبادی دلالت دارند؛ از جمله آیه ۵۱ و ۶۴ سوره آل عمران، آیه ۱۰۲ سوره انعام، آیه ۳۶ سوره نحل، آیه ۲۵ سوره انبیاء، آیه ۶۱ سوره یس.[۷] کلمه لا اله الا الله را نیز ناظر به توحید در عبادت دانسته‌اند.[۸] در آیات قرآن، حَبط اعمال، گمراهی، شقاوت و زیانکاری در قیامت و خشم خدا از آثار عبادت غیرخدا شمرده شده است.[۹] در دومین فرمان از ده فرمان حضرت موسی(ع) نیز از پرستش غیرخدا نهی و بر توحید در عبادت تأکید شده است.[۱۰]
به گفته علی ربانی گلپایگانی، کلام‌پژوه شیعی، به‌دلیل وضوح مسئله توحید در عبادت و اختلافی‌نبودن آن میان مسلمانان، این مسئله در کتاب‌های کلامی قدیم مطرح نبود و بیشتر در کتاب‌های اخلاقی مطرح می‌شد؛ اما پس از ظهور ابن‌تیمیه و عقاید جدیدش درباره توحید و شرک در عبادت، طرح این مسئله ضرورت و اهمیت یافت.[۱۱]
مفهوم‌شناسی
توحید عبادی به این معناست که معبودی جز خدا نیست و فقط خدا شایسته عبادت است.[۱۲] محمدتقی مصباح یزدی گفته است توحید در عبادت مربوط به عمل انسان و به این معناست که انسان، در عمل، کسی غیر از خدا را نپرستد؛ اما اعتقاد به اینکه کسی جز خدا شایسته پرستش نیست، توحید در الوهیت و معبودیت نامیده می‌شود.[۱۳] از نظر او معنای لا اله الا الله توحید در الوهیت است.[۱۴] با این حال، برخی از عالمان شیعه[۱۵] و ابن‌تیمیه[۱۶] و وهابیت[۱۷] توحید عبادی و توحید در الوهیت را به یک معنا دانسته‌اند؛ اما جعفر سبحانی، متکلم و مفسر شیعی، یکی دانستن توحید عبادی و توحید الوهیت را اشتباه دانسته است.[۱۸]
دلایل توحید عبادی
دلایلی برای توحید عبادی ارائه شده [۱۹] که برخی از این قرار است:
- وابستگی خالقیت و عبودیت: معبود کسی است که آفریننده باشد. هیچ آفریننده‌ای جز خداوند نیست. پس کسی جز او معبود نیست. آیاتی همچون آیه ۶۱ سوره هود، آیه ۱ و ۱۰۲ سوره انعام بر تلازم خالقیت و عبودیت دلالت دارند.[۲۰]
- تلازم ربوبیت و عبودیت: معبود کسی است که ربّ باشد. غیر از خدا کسی ربّ نیست. بنابراین غیر از خدا کسی معبود نیست.[۲۱] آیه ۲۱ سوره بقره، آیات ۷۶ تا ۷۹ سوره انعام از جمله آیاتی هستند که دلالت بر وابستگی ربوبیت و عبودیت دارند.[۲۲]
- وابستگی مالکیت مرگ و حیات و عبودیت: معبود کسی است که حیات و مرگِ مخلوقات در دست اوست. جز خدا کسی مالک مرگ و حیات نیست. پس غیر از خدا کسی معبود نیست.[۲۳] آیاتی مانند آیه ۱۰۴ سوره یونس، آیه ۱۲۳ سوره هود و آیه ۸۸ سوره قصص بر این برهان اشاره دارند.[۲۴]
از آیه ۵ سوره حمد (إِیَّاکَ نَعْبُدُ) هم انحصار و اختصاص عبادت به خداوند برداشت شده است؛ با این دلیل که مفعول (إِیَّاکَ) بر فاعل (ضمیر در نَعْبُدُ) مقدم شده است. ازاین‌رو، گفته شده آیه بر توحید عبادی دلالت می‌کند.[۲۵] علامه طباطبایی آیات ۳۹ و ۴۰ سوره یوسف را نیز دلیل واحدی بر توحید در عبادت دانسته است. خداوند در آیه چهلم (اَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ) دستور داده کسی جز او پرستیده نشود.[۲۶]
شرک در عبادت
به گفته آیت‌الله سبحانی، به اتفاق‌نظر تمام مسلمانان، پرستش غیر خدا شرک و موجب خروج از دایره توحید اسلامی به شمار می‌رود.[۲۷] از نظر مرتضی مطهری نیز عبادت غیر خدا به حکم عقل و شرع جایز نیست و موجب خروج از اسلام می‌شود.[۲۸]
وهابیون اموری مانند توسل،[۲۹] تبرک،[۳۰] زیارت قبور[۳۱] و طلب شفاعت[۳۲] را به معنای عبادت اشخاص می‌دانند و شرک می‌شمارند.[۳۳] ازاین‌رو، مسلمانانی را که به پیامبر(ص)، اهل‌بیت و پیامبران و اولیاءالله توسل و به نام و یاد آنان تبرک می‌جویند، مشرک می‌دانند.[۳۴] در پاسخ به این دیدگاهِ وهابیان، می‌گویند اعمالی همچون توسل و تبرک به اولیاءالله و درخواست شفاعت از آنان، به شرطی شرک در عبادت است که با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت آنها همراه باشد؛ اما اگر این اعمال با چنین اعتقادی باشد که اولیاءالله بندگان خالص خدا هستند، شرک در عبادت نیست، حتی اگر همراه با خضوع باشد.[۳۵]
تک نگاری
- «توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت»، اثر مهدی نکویی سامانی: این اثر با توجه به اهمیت توحید عبادی و تفسیر ناروای وهابیت از آن، این موضوع را از دیدگاه شیعه و وهابیت در دو بخش و یک خاتمه تحلیل و بررسی کرده است. در بخش اول، مفاهیم توحید و شرک و معیارهای ایمان و اسلام تبیین شده و در بخش دوم، دیدگاه شیعه و وهابیت درباره توحید و شرک عبادی مطرح شده و دیدگاه وهابیت نقد شده است.[۳۶]
پانویس
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۸ و ۴۲۹؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۵؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۴ و ۸۵.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۹؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۵؛ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۱۰۰.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۹۹ و ۱۰۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ۲۰۹.
- ↑ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۵-۴۲۶؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۰۶؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۶.
- ↑ نگاه کنید به: هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۱۹، ص۵۳۷-۵۴۰.
- ↑ نگاه کنید به: عهد عتیق، سفر خروج، باب۲۰، آیه ۱ - ۱۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۱۰۰.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۶؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۵.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۹.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۸و۸۹.
- ↑ ابن‌تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۲۸۹ و ۲۹۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۲۵؛ سبحانی، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، ۱۴۲۶ق، ص۲۹.
- ↑ سبحانی، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، ۱۴۲۶ق، ص۲۹و۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۹-۵۲۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۹-۵۲۰.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۶؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۱ و ۵۲۲.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۲-۵۲۴.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۵.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۱۷۸.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۷۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۰۴، ۱۲۴و۱۲۹.
- ↑ نگاه کنید به: قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۴۱-۴۴۳.
- ↑ آل الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۱۳۳.
- ↑ ابن تیمیه، زيارة القبور والاستنجاد بالمقبور، نشر دار طیبه، ص۵۴؛ آل الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۲۲۹-۲۳۲؛ قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۷۸-۴۸۰.
- ↑ آل الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۲۰۵ و ۲۰۶.
- ↑ همچنین نگاه کنید به: مغنیه، هذه هی الوهابیة، منظمة الاعلام الاسلامی، ص۷۴-۷۶؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۱۶۰-۱۸۰.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۱۱۲.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۱ و ۱۰۲.
- ↑ نکویی سامانی، توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت، ۱۳۹۵ش، ص۵-۱۴.
منابع
- آل الشیخ، عبدالرحمن بن حسن، فتح المجید شرح کتاب التوحید، تحقیق محمد حامد الفقی، قاهره، مطبعة السنة المحمدیة، چاپ هفتم، ۱۳۷۷ق-۱۹۵۷م.
- ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، زيارة القبور و الاستنجاد بالمقبور، ریاض، نشر دار طیبه، بی‌تا.
- ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، نشر اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی (۱)؛ توحید، صفات و عدل الهی، قم، جامعه المصطفی(ص)، چاپ پنجم، ۱۳۹۹ش.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- سبحانی، جعفر، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۶ق/۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- عابدی، احمد، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت(بررسی و نقد افترائات دکتر قفاری بر مذهب شیعه)، تهران، نشر مشعر، بی‌تا.
- قفاری، ناصر بن عبدالله بن علی، اصول مذهب الشیعة الامامیة الاثنی عشریة؛ عرض و نقد، الجیزة، دارالرضا، چاپ چهارم، ۱۴۳۱ق-۲۰۱۰م.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۳ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مغنیه، محمدجواد، هذه هی الوهابیة، تهران، منظمة الاعلام الاسلامی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- نکویی سامانی، مهدی، توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۵ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن (کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم)، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.