توحید اَفعالی، باور به اینکه هر چیزی در جهان اتفاق می‌افتد، حتی افعال دیگر موجودات، فعل خدا است. برطبق توحید اَفعالی هر عملی که از هر موجودی سر می‌زند، با نیرو و اراده خدا انجام می‌شود. علمای مسلمان بر توحید افعالی دلایل عقلی و قرآنی مطرح کرده‌اند. از جمله آنها آیاتی است که در آنها خداوند آفریننده همه چیز معرفی شده است.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
اشاعره با استناد به توحید اَفعالی، انسان را موجودی مختار نمی‌دانند. معتزله توحید افعالی را می‌پذیرند؛ اما افعال اختیاری انسان را فعل خدا نمی‌دانند و فقط به خود انسان نسبت می‌دهند. شیعیان امامیه هردو دیدگاه را نادرست می‌دانند و براین باورند که توحید افعالی با اختیار انسان ناسازگار نیست. آنها افعال اختیاری انسان را در طول فعل خداوند می‌دانند و آنها را هم به خدا و هم به انسان نسبت می‌دهند.
توحید در خالقیت و توحید در رُبوبیّت از اقسام توحید افعالی و توکل بر خدا و توحید در عبادت از آثار توحید افعالی به شمار می‌روند.
معنای توحید اَفعالی
علمای مسلمان، توحید را به توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید عبادی و توحید اَفعالی تقسیم کرده‌اند.[۱]و در تقسیم توحید به نظری و عملی، توحید افعالی را جزو شاخه‌های توحید نظری دانسته‌اند.[۲]
به گفته مرتضی مطهری، توحید افعالی به معنای باور به این مسئله است که همه نظام‌های علّی و معلولیِ موجود در جهان و هرچیزی که در جهان اتفاق می‌افتد، فعل خدا است. همچنین هیچ موجودی به صورت مستقل نمی‌تواند فعلی انجام دهد و همه موجودات در انجام کارهای خود به فعل خدا و اراده او وابسته‌اند.[۳]
برپایه توحید افعالی همان‌طور که خداوند در ذاتش شریکی ندارد، در فاعلیت هم شریک ندارد؛ یعنی هرکاری که هر مخلوقی انجام می‌دهد، فعل خدا است.[۴] توحید افعالی مانند توحید ذاتی و صفاتی از مراتب نظری توحید است؛ یعنی به حوزه باورهای انسان تعلق دارد؛ برخلاف توحید عبادی که به حوزه اعمال مربوط می‌شود.[۵]
گفته شده در منابع کلامی قدیمی و برخی منابع متأخر، عناوینی همچون توحید افعالی یا توحید در خالقیت و ربوبیت مشاهده نمی‌شود و این مسئله تحت عناوینی مانند خلق اعمال، صانع عالم، قادر مرید و ... مطرح شده است؛ اما در برخی از آثار معاصر، توحید افعالی در کنار توحید ذاتی و صفاتی بحث و بررسی شده است. در برخی از آثار نیز توحید افعالی، در ضمن توحید در خالقیت، ربوبیت، حاکمیت و تشریع و... مطرح شده است.[۶]
اقسام توحید افعالی
در برخی از کتاب‌های کلامی با عنوان‌های توحید در خالقیت و توحید در رُبوبیّت از توحید اَفعالی بحث می‌شود.[۷] توحید در خالقیت به این معنا است که همه موجودات جهان را خداوند آفریده است؛[۸] حتی آنها که به وسیله موجودات دیگر به وجود آمده‌اند، مخلوق خداوندند.[۹] توحید در ربوبیت به معنای آن است که خداوند تدبیرکننده جهان و همه موجودات آن است؛ یعنی نظمی در جهان بر قرار می‌کند که جهان و موجودات آن به غایتی که برای آنها درنظر گرفته شده است، برسند.[۱۰]
به‌گفته علی ربانی گلپایگانی از جمله آیاتی که بر توحید خدا در خالقیت دلالت دارند، آیات ۱۶ سوره رعد، ۶۲ سوره زُمَر و ۶۲ سوره غافر است که در آنها خداوند «خالقُ کلِّ شیءٍ» (آفریدگار همه چیز)، معرفی شده است.[۱۱] برخی از آیاتِ بیان‌کننده توحید در ربوبیت هم عبارت است از آیه ۵۴ سوره اعراف: «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ؛ آگاه باشید كه آفرینش و تدبیر به او اختصاص دارد». همچنین آیه ۵۰ سوره طه: «رَ‌بُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ؛ پروردگار ما كسى است كه همه چیز را آفرید؛ آنگاه هدایت کرد».[۱۲] دو آیه اخیر هم توحید در خالقیت و هم توحید در ربوبیت را بیان کرده است.[۱۳]
دلایل عقلی توحید افعالی
یکی از دلایل فیلسوفان مسلمان بر توحید اَفعالی این است که اولا همه موجودات جهان باواسطه یا بی‌واسطه مخلوق خداوندند. ثانیا علتِ علتِ چیزی علت آن چیز است. بنابراین خداوند علت همه مخلوقات در عالم هستی است.[۱۴]
به باور محمدتقی مصباح یزدی، برپایه اندیشه صدرالمتألهین و مبانی حکمت متعالیه، دلیل محکم‌تری برای این مسئله می‌توان مطرح کرد؛ به این نحو که همه علت‌ها و معلول‌ها هیچ استقلالی در وجود خود ندارند و در همه شئونشان به خداوند وابسته‌اند. بنابراین ممکن نیست موجودی بتواند کاری را به صورت مستقل و بی‌نیاز از خدا انجام دهد. در نتیجه هر آفرینشی کار خدا است.[۱۵]
شواهد قرآنی
برای اثبات توحید اَفعالی، به برخی آیات قرآن و روایات هم توسل می‌شود. مرتضی مطهری در بحث از توحید افعالی، آیه ۱۱۱ سوره اِسراء را شاهد گرفته است.[۱۶] در این آیه آمده است: «وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّـهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِ‌يكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُن لَّهُ وَلِيٌّ مِّنَ الذُّلِّ» ( بگو: «ستايش خدايى را كه نه فرزندى گرفته و نه در جهاندارى شريكى دارد و نه خوار بوده كه [نياز به] دوستى داشته باشد). او همچنین عبارت «لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ» (هیچ نیرو و توانى جز به وسیله خداوند نیست) را از مؤیدات توحید افعالی دانسته است.[۱۷]
به باور محمدتقی مصباح یزدی، در آیه ۲۲ سوره انبیاء (لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتَا؛ اگر در آنها [زمين و آسمان] جز خدا، خدايانى [ديگر] وجود داشت، قطعاً [زمين و آسمان] تباه مى‌شد) برهانی در اثبات توحید افعالی آمده است.[۱۸] وی دلیل عقلی موجود در این آیه را به شکل زیر صورت‌بندی کرده است:
- اگر هستی بیش از یک علت می‌داشت، ممکن نبود میان اجزاء آن ارتباط عِلّی معلولی برقرار شود؛ چرا که هر معلولی تنها به علت خودش وابسته است و از علت‌های دیگر تأثیر نمی‌گیرد.
- هستی از نظم واحدی پیروی می‌کند و میان همه اجزاء آن ارتباط بر قرار است.
- بنابراین هستیْ علت واحدی دارد و آفریده آفریدگاری واحد است.[۱۹]
دو نتیجه توحید افعالی
در برخی کتاب‌های کلامی، نتایجی برای توحید افعالی بیان شده است که توحید در عبادت و توکل بر خدا از جمله آنها است. به باور محمدتقی مصباح یزدی، کسی که به توحید افعالی اعتقاد دارد، هیچ موجودی را جز خدا شایسته پرستش نمی‌داند؛ زیرا تنها موجودی می‌تواند پرستش شود که خالق و رَبّ انسان باشد.[۲۰]
همچنین به گفته وی، از آنجا که در توحید افعالی، تنها خداوند در جهان هستی به صورت مستقل تأثیرگذار است، تنها به او می‌شود تکیه کرد.[۲۱] او می‌گوید:در آیه اِیّاکَ نَعبُدُ وَ اِیّاکَ نَستَعین (تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم)، این دو نتیجه توحید افعالی بیان شده است.[۲۲]
نسبت توحید افعالی با اختیار انسان
فرقه‌ها و مذاهب اسلامی گرچه توحید افعالی را می‌پذیرند، درخصوص رابطه آن با اختیار انسان اتفاق‌نظر ندارند.[۲۳] اشاعره می‌گویند: از آنجا که علتی جز خدا وجود ندارد، انسان علت افعال خود نیست و افعال او در واقع افعال خداوندند.[۲۴] معتزله معتقدند خداوند افعال انسان را به خود آنها واگذار کرده است. بنابراین افعال اختیاری انسان مخلوق خداوند نیست.[۲۵] شیعیان امامی بر این باورند که انسان مختار است و افعال او واقعا کارهای او هستند؛ اما او در انجام‌دادن آنها علت مستقل نیست و خداوند علت مستقل همه افعال او است.[۲۶]
به باور متکلمان شیعه، نظریه اشاعره مستلزم این است که انسان موجودی مختار نباشد و این با مسائلی چون تکلیف‌هایی که خداوند برعهده انسان گذاشته و عذاب و پاداش اخروی سازگاری ندارد.[۲۷] همچنین دیدگاه معتزله با توحید در خالقیت و فراگیربودن قدرت خداوند منافات دارد.[۲۸] به عقیده شیعیان توحید افعالی ازآن‌رو با اختیار انسان در تعارض قرار نمی‌گیرد که افعال انسان در طول فعل خداوند است. بنابراین آنها را هم می‌توان فعل خدا دانست و هم فعل انسان.[۲۹]
کتاب‌شناسی
درباره توحید افعالی آثاری چند به صورت مستقل چاپ شده‌اند که برخی از آنها از این قرار است:
- «توحید افعالی از نگاه مذاهب و فرق اسلامی» نوشته حسن ترکاشوند. این کتاب با بیان معنای دقیق توحید افعالی و گزارش و ارزیابی دیدگاه فرق و مذاهب اسلامی، به نقد دیدگاه وهابیت در این زمینه پرداخته است.[۳۰]
- «توحید افعالی در آثار صادقین(ع)» اثر مشترک مهدی ارتقائی و مهدی صفایی‌اصل. نویسندگان، مباحث کتاب را در چهار فصل مفاهیم، مراحل توحید افعالی، رابطه توحید افعالی با مسئله علیت، اختیار و شرور و آثار و نتایج توحید افعالی و بر مبنای آثار امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تبیین و بررسی کرده‌اند.[۳۱]
- «توحید افعالی در صحیفه سجادیه» به قلم مهدی صفائی‌اصل. این کتاب مباحث توحید افعالی و اقسام آن را بر مبنای صحیفه سجادیه تبیین کرده است.[۳۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سبحانی، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، ۱۳۷۹ش، ص۱۵۱.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۴۱؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱؛ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۳-۵۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰۴.
- ↑ ترکاشوند، توحید افعالی از نگاه مذهب و فرق اسلامی، ۱۳۹۴ش، ص۳۱ و ۳۲.
- ↑ نگاه کنید به مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۷؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۷و۸۵.
- ↑ نگاه کنید به ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۷.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۷و۳۸۸.
- ↑ نگاه کنید به ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۸.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۸و۳۸۹.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰۳.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۸.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۸و۳۸۹.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۹.
- ↑ نگاه کنید به ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۰.
- ↑ نگاه کنید به ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۰.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۰.
- ↑ ترکاشوند، توحید افعالی از نگاه مذاهب و فرق اسلامی، ۱۳۹۴ش، ص۹ و ۱۳.
- ↑ ارتقائی و صفایی‌اصل، توحید افعالی در آثار صادقین(ع)، ۱۳۹۷ش، بخش فهرست ودرآمد کتاب.
- ↑ «توحید افعالی در صحیفه سجادیه»، وبگاه پاتوق کتاب.
منابع
- ارتقائی، مهدی و صفایی‌اصل، مهدی، توحید افعالی در آثار صادقین(ع)، تهران، انتشارات میراث فرهیختگان، ۱۳۹۷ش.
- ترکاشوند، حسن، توحید افعالی از نگاه مذاهب و فرق اسلامی، تهران، انتشارات مشعر، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، مرکز نشر هاجر، چاپ ششم، ۱۳۹۳ش.
- سبحانی، جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن و حدیث، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۷۷ش.
پیوند به بیرون