غُرَرُ الحِکَم و دُرَرُ الکَلِم (اندرزهای برتر و سخنان چون دُر) کتابی (تک جلدی) مشتمل بر ۱۰۷۶۰ سخن از سخنان کوتاه امیرالمؤمنین(ع)، تألیف ابوالفَتح آمِدی از دانشمندان قرن پنجم هجری. غرر الحکم از کتاب‌های معروف حدیثی شیعه است و آمِدی احادیث آن را بر اساس حروف الفبا تنظیم کرده است. هم‌اکنون چندین ترجمه، تلخیص و فهرست موضوعی از این کتاب در دست است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابوالفتح آمِدی |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار الکتاب الاسلامی |
مؤلف
پدیدآورنده کتاب، قاضی ناصح الدین ابوالفتح عبدالواحد بن محمدبن عبدالواحد تمیمی آمِدی (متوفای ۵۱۰ق.) [۱] است. وی قاضی بوده و منسوب به شهر آمِد از شهرهای مهم دیار بکر است.[۲] از زندگی و شرح حال وی اطلاع چندانی در دست نیست. از او کتاب دیگری نیز با نام جواهر الکلام فی الحکم و الاحکام من قصة سید الانام بر جای مانده است.[۳]
مذهب مؤلف
برخی با استناد به اینکه وی در آغاز شرح خود، علی(ع) را با «کرم الله وجهه» می‌ستاید، او را غیر شیعی دانسته‌اند؛ اما میرزا عبدالله افندی،[۴] ابن شهر آشوب[۵] و علامه مجلسی[۶] او را مُحدِّث شیعه دوازده امامی می‌دانند.
میرزا عبدالله افندی آن عبارت را ناشی از تقیه، یا تصرف کاتبان و ناسخان می‌داند.[۷] محدث نوری با چند دلیل اثبات می‌کند که وی شیعه است. [۸]
حتاجست صاحب عطا بسوى سائل تا اين كه عطا كند باو و باعث بقاى نعمت او و زيادت آن و مزيد عمر و تحصيل اجر و ثواب بشود.==محتوا و ساختار کتاب==
این کتاب حاوی ۱۰۷۶۰ حدیث کوتاه از امام علی(ع) است که آمِدی از کتاب‌هایی مانند نهج البلاغه، مائة کلمة جاحظ، تحف العقول و دستور معالم الحکم گرد آورده است. وی این احادیث را با نظر به نخستین کلمۀ حدیث و به ترتیب حروف الفبا در ۹۱ باب سامان داده است. برای آسان‌شدن یافتن یک روایت در موضوعی خاص، این اثر در چاپ‌های جدید به صورت ترتیب موضوعی تدوین شده است.
روایات غرر الحکم از نظر موضوعی عام است و شامل روایات اعتقادی، اخلاقی، عبادی، اجتماعی و سیاسی می‌شود. این روایات بدون سند آورده شده‌اند. نویسنده در مقدمه کتاب می‌گوید خودش سندها را حذف کرده است.[۹] به گفته ناصر مکارم شیرازی، روایات این کتاب به دلیل سند نداشتن قابل استناد نیست.[۱۰]
نخستین روایت غررالحکم این است (ألدّين يَعصِم) دین نگاه می دارد. [۱۱] آقا جمال خوانساری در شرح این حدیث گفته که رعایت کردن دین و همت گماردن به امور دین انسان را ازحسرت و پشیمانی روز قیامت و از ذلت و خواری در دنیا مصون نگاه می‌دارد؛ زیرا دیندار در نزد مردمان عزیز و محترم است واگر هم به وی آزار و اذیتی هم برسد نه تنها در نظرها خوار نمی‌شود بلکه در نزد افراد حقیقت بین محترم تر و بلندمرتبه‌تر شود. [۱۲]آخرین روایت غرر الحکم در حرف یاء این است يحتاج ذو النّائل إلى السّائل [۱۳]آقا جمال خوانساری در ترجمه وشرح این حدیث می‌گوید: محتاجست صاحب عطا بسوى سائل تا اين كه عطا كند باو و باعث بقاى نعمت او و زيادت آن و مزيد عمر و تحصيل اجر و ثواب بشود. [۱۴]
انگیزه نگارش
مؤلف آن‌گونه که در آغاز کتاب می‌گوید، پس از آنکه کتاب مائه کلمه (صد کلمه) جاحظ را می‌بیند، تصمیم می‌گیرد کتابی مشتمل بر سخنان امیرالمؤمنین(ع) تدوین کند. مؤلف همچنین جاحظ را به سبب اینکه فقط همین تعداد اندک (صد کلمه) را گرد آورده، نکوهش می‌کند و سپس می‌گوید:
- من با همه گرفتاری خاطر، و کوتاهی از رتبه اهل کمال، در حالی که به عجز و ناتوانی از دریافت آنچه که فضلای صدر اول خواسته و در آن راه قدم نهاده‌اند، و کوتاه دستی خویش را از گردیدن در میدانشان و کم وزنی خود را در میزانشان می‌دانم و اعتراف دارم، با این حال همت گماشتم تا آنجا که تیررس فکر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم.[۱۵]
نسخه‌های خطی کتاب
امام علی(ع): بِحُسنِ الاَخلاقِ يَطيبُ العَيشُ (به اخلاق نیکوست که زندگی نیکو می‌شود.)
- نسخه شماره ۱۱۶۸ کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال ۵۱۷ ق. استنساخ شده است (قدیمی‌ترین نسخه).
- نسخه کتابخانه حاج حسین ملک که در سال ۷۱۷ به پایان رسیده است.
- نسخه شماره ۱۸۶ کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال ۹۶۱ ق. نگاشته شده است.
- نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری که تاریخ اتمامش رمضان ۹۹۵ ق. است.
- نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی که بدون تاریخ است.
نسخه‌های چاپی
امام علی(ع): تَهويِنُ الذَّنبِ اَعظَمُ مِن رُكُوبِ الذِّنبِ (کوچک انگاشتن گناه، از ارتکاب گناه بزرگ‌تر است.)
از آن پس، این کتاب بارها توسط ناشران مختلف چاپ شده است.
ترجمه‌ها
- اصداف الدرر از ملاعبدالکریم بن محمد یحیی. وی معاصر شاه سلطان حسین صفوی بود و کتابش، ترجمه کامل متن غرر الحکم است.
- ترجمه غرر الحکم از آقا جمال خوانساری.
- ترجمه غرر الحکم. این اثر به خط درویش مصطفی روحی نگارش یافته است. نسخه آن، ضمن مجموعه ۳۷۸۰ کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. این نسخه تاریخ و نام مترجم را ندارد.
- ترجمه غرر الحکم از شیخ زین العابدین (احتمالا فرزند حاج محمد کریم خان شیخی کرمانی).
- ترجمه غرر الحکم از میرزا محسن خوشنویس اردبیلی (متخلص به حالی).
- ترجمه غرر الحکم از محمدعلی انصاری قمی.
شرحها
تنها شرح موجود بر غرر الحکم، شرح آقا جمال خوانساری است که به خواست شاه سلطان حسین صفوی نگارش یافت. [۱۶] این شرح علاوه بر توضیح مفهومی و ترجمه لغوی احادیث، آکنده از فواید گوناگون کلامی، حدیثی، ادبی، اخلاقی، تفسیری، فقهی، فلسفی و... است. این کتاب را انتشارات دانشگاه تهران با مقدمه، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین مُحدِّث اُرمَوی چاپ کرده است.
تکمله‌ها
- عیون الحکم و المواعظ و ذخیرة المتعظ و الواعظ نوشته ابن شرفیه از علمای قرن ششم هجری.
- الجواهر العلیة فی الکلمات العلویة نوشته علی بغدادی. این کتاب به ترتیب حروف الفبا نوشته شده است.
- الحکم من کلام الامام أمیرالمؤمنین علی علیه‌السلام. این کتاب را گروه حدیث بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، زیر نظر کاظم مدیرشانه‌چی تدوین و در دو مجلد در سال ۱۴۱۷ق/ ۱۳۷۶ش چاپ کرده است.
إکمال غررالحکم، تکمله‌ای بر کتاب «غررالحکم و دررالکلم به همت مهدی انصاری قمی است که مجموعا ۱۵۷۵۱ حدیث را به عنوان تکمله جمع‌آوری کرده است. این کتاب را نشر دلیل ما در قم در سال ۱۳۸۴ش چاپ کرده است.
تلخیص‌ها
- 'شرح صد کلمه قصار تألیف شیخ عباس قمی.
- 'کلمات علیه غراء تألیف مکتبی شیرازی.[یادداشت ۱]
- 'حقیقت نامه نوشته جهانگیر خان ناظم الملک ضیایی. این کتاب، منظومهای فارسی شامل بخشی از کلمات قصار حضرت علی (ع) است و به سال ۱۳۳۱ق در استانبول چاپ شد.
- چهل حدیث حضرت علی علیه‌السلام اثر حسین بن یوسف‌الدین هروی
- منتخب الغرر اثر سید زینالعابدین بن ابی القاسم طباطبایی
- الأمثال و الحکم المنتخب من غررالحکم
- نظم الغرر و الدرر به قلم ابن الملا از علمای شهر حلب.
- ابواب الحکم اثر کمال الدوله محمد حسن میرزای قاجار
- کلمات قصار اثر احمد علی سپهر
- محفظة الأنوار فی شرح بعض کلمات القصار نوشته سید عبدالله بلادی بوشهری
- شکوفه های خرد یا سخنان علی علیه‌السلام نوشته ابوالقاسم حالت[یادداشت ۲]وی احادیثی از حضرت علی علیه‌السلام را به فارسی و انگلیسی ترجمه کرده و هر کدام را در قالب یک رباعی درآورده است. این کتاب، در تهران به چاپ رسیده است.
- هزار حدیث از امام علی علیه‌السلام نوشته کاظمی خلخالی
- تلخیص غرر الحکم اثر سید ابوالقاسم مرعشی
- حلیة الصالحین فی شرح کلمات امیرالمؤمنین علیه‌السلام اثر ملاحیدر علی بن محمد علی هندی
- منتخب الغرر اثر فضلالله کمپانی.
فهرست‌های موضوعی
نام برخی از کتاب‌هایی که احادیث غرر الحکم را از نظر موضوعی دسته‌بندی کرده‌اند:
- فهرست موضوعی غرر الحکم اثر میر جلال الدین محدث ارموی.
- فهرست موضوعی غرر الحکم اثر ناصرالدین انصاری قمی.
- تصنیف غررالحکم تألیف مصطفی درایتی و حسین درایتی.
- جلوههای حکمت اثر سید اصغر ناظم زاده قمی.
- هدایة العلم نوشته سید حسین شیخ الاسلامی تویسرکانی.
- فهرست موضوعی نهج البلاغه و غرر الحکم تألیف علیرضا برازش.
- نظم الغرر و نضد الدرر از ملاعبدالکریم بن محمد یحیی بن محمد رفیع قزوینی، معاصر شاه سلطان حسین صفوی.
مُعجَمها
- معجم الفاظ غررالحکم و درر الکلم تألیف مصطفی درایتی.
- المعجم المفهرس لألفاظ غرر الحکم و درر الکلم نوشته علیرضا برازش.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۳۸.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۳۲۶.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۲۸۴.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۲۸۱.
- ↑ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۸۱.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۴.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۲۸۱.
- ↑ نوری، خاتمة المستدرک، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۹۱-۹۶.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، مقدمه، ۱۴۲۹ق، ص۱۳.
- ↑ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه(کتاب البیع)، ۱۴۲۵ق، ص۴۶۵.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص ۱۷.
- ↑ خوانساری، شرح غرر الحکم، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۱۰.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص ۸۲۴.
- ↑ خوانساری، شرح غرر الحکم، ۱۳۶۶ش، ج۶، ص۴۷۵.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، مقدمه، ۱۴۲۹ق، ص۱۳-۱۴.
- ↑ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج ۱۳، ص۳۷۶.
یادداشت
منابع
- الآمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق السید مهدی الرجائی، قم، مؤسسة دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق.
- ابن شهر آشوب، رشید الدین محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ق.
- افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، ۱۴۰۱ق.
- امین، سید حسن، مستدرکات أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران، ۱۴۰۸ق.
- خوانساری، آقا جمال، غرر الحکم، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۶۶ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه (کتاب البیع)، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه‌السلام، ۱۴۲۵ق.
- نوری، محدث، میرزاحسین، خاتمه المستدرک، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۷ق.
پیوند به بیرون
- شهر حدیث- غرر الحکم و درر الکلم
- متن کتاب غرر الحکم و درر الکلم- کتابخانۀ دیجیتال نور
- نگاهی به شرح آقاجمال خوانساری بر«غرر الحکم»
- کتابشناسی «غرر الحکم و درر الکلم»