صفات سلبیه خدا

صفات سَلبیه خدا به ویژگی‌هایی گفته می‌شود که نقایص و کاستی‌ها را از ذات خدا نفی می‌کنند. در فلسفه اسلامی، این صفات بخشی از شناخت ذات حق‌تعالی محسوب می‌شوند و در مقابل آنها، صفات ثُبوتیه به اثبات کمالات الهی می‌پردازند. برخی فیلسوفان و متکلمان مسلمان، فقط توصیف سلبی از خدا را درست می‌دانند؛ زیرا توصیف ایجابی می‌تواند منجر به باورهای شرک‌آلود شود. در عین حال، افرادی همچون امام خمینی بر اهمیت هر دو نوع صفات (سلبیه و ثبوتیه) تأکید دارند و معتقدند که این صفات برای کامل و بی‌نقص بودن ذات الهی ضروری‌اند. بعضی از اندیشمندان هفت صفت سلبیۀ اصلی برای خداوند ذکر کرده‌اند، اما برخی پژوهشگران کلام همچون جعفر سبحانی و مرتضی مطهری معتقدند که همه صفات سلبی به سلب هر نوع نقص بازمی‌گردد و نمی‌توان فهرست مشخصی از این صفات ارائه کرد. برخی اندیشمندان مانند ملاصدرا، صفات سلبی را به صفات ثبوتی بازمی‌گردانند، در حالی که دیگرانی مانند قاضی سعید قمی صفات ثبوتی را بر امور سلبی مبتنی می‌دانند. بر همین مبنا، برخی از متفکران شیعه به الهیات سلبی روی آورده‌اند تا از تشبیه خدا به مخلوقات ودر نتیجه شرک پرهیز کنند، هرچند که همچنان از طریق صفات سلبی شناختی وهمی از صفات ایجابی خداوند ارائه می‌دهند.

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

مفهوم

عالمان شیعه صفات سَلبیه را به عنوان صفاتی که هرگونه نقص و عدم امکان را از خداوند نفی می‌کنند، معرفی می‌کنند و این صفات را نشان‌دهندهٔ پاکی و تقدیس ذات الهی می‌دانند. علامه طباطبایی در نهایة الحکمه توضیح می‌دهد که صفات سلبیه به معنای سلب نقایص است و بنا بر این، نه صفاتی واقعی بلکه به مثابه سلبِ صفات در نظر گرفته می‌شوند و هرگونه نقص را از خداوند نفی می‌کنند.

اهمیت

برخی از فیلسوفان توصیف خداوند با صفات ایجابی را ناکافی یا حتی نادرست می‌دانند؛ زیرا خداوند نه ماهیت دارد و نه مرکب است تا این صفات جزئی از ذات او باشند و نه هیچ عَرضی دارد تا این صفات بیان‌گر اَعراض خارج از ذات او باشد. پس توصیف صحیح خداوند فقط توصیف سلبی است که در آن نه تسامحی هست و نه نقصی بر خداوند وارد می‌شود. بر همین مبنا قاضی سعید قمی معتقد است که شناخت خداوند فقط از طریق تنزیه او از همۀ صفات ایجابی ممکن است. علاوه بر این دیدگاه انحصاری، اندیشمندانی همچون امام خمینی، گرچه بر اهمیت صفات ثبوتی تأکید دارند، قائلند که صفات سلبیه نیز همچون صفات ثبوتیه برای ذات خداوند واجب هستند؛ زیرا صفات سلبیه به معنای نفی نقص و عدم تعین کاستی‌ها برای ذات الهی است و خداوند بدون این صفات واجدِ کمال و جمال مطلق نخواهد بود.

فهرست صفات سلبی

بعضی دانشمندانِ علم کلام، صفات سلبی را هفت مورد برشمرده‌اند: عدم جسمانیت، عدم جوهریت، عدم عَرَضیت، دیده نشدن، مکان نداشتن، حلول در غیر نداشتن و اتّحاد با چیزی نداشتن. معنای سلب این صفات هفتگانه را نیز در این دانسته‌اند که خدا بالاتر و برتر از آن است که با این صفات، معرفی گردد. جعفر سبحانی و مرتضی مطهری معتقدند که همه صفات سلبی به مفهوم «سلب هر نوع نقص» از خداوند برمی‌گردد و اینگونه نیست که بتوان فهرستی از صفات سلبی ارائه کرد. به گفتۀ سبحانی چنانچه بخواهیم صفات سلبی الهی را بشماریم اصلی‌ترین صفت سلبی خداوند «جوهر جسم نبودن» و «عرض جسمانی نبودن» و «مکان نداشتن» است. از نظر این اندیشمندان، تکثر صفات سلبی به دلیل انتقاد از عقاید دیگر فرقه‌ها رخ داده است. مثلاً صفت «نفی حلول و اتحاد» ناظر به عقاید مسیحیان است که خدا را با عیسی(ع) متحد می دانند و یا وصف «نامرئی» ناظر به عقاید اهل حدیث و اشاعره است که او را در روز قیامت مرئی می‌دانند.

بازگشت صفات سلبی به صفات ایجابی

برخی اندیشمندان شیعه معتقدند که صفات سلبی خداوند به صفات ثبوتی باز می‌گردند. برای مثال ملاصدرا استدلال می‌کند که صفات سلبی خداوند مبتنی بر سلبِ نقص و نیستی است که همان سلبِ سلب هستند و معنای سلبِ سلب، وجود است؛ همان طور که معنای سلب نقص نیز همان کمال است. مصباح یزدی نیز معتقد است که وقتی صفاتی همچون «جهل» را از خداوند سلب می‌کنیم، در واقع معنای عدمی جهل از خداوند سلب می‌شود؛ در حالی که تصور این معنای عدمی بدون تصور مفهوم ایجابی آن (یعنی علم) ممکن نیست. در مقابلِ این گروه، برخی از متکلمان شیعه همچون قاضی سعید قمی و ملارجبعلی تبریزی، قائلند که همه صفات ثبوتی به امور سلبی بازمی‌گردند.

رابطه با صفات جلالی

مقالهٔ اصلی: صفات جمال و جلال الهی

اندیشمندان اسلامی در برخی آثار خود صفات جلالی خداوند را در معنای صفات سلبی او به کار می‌برند. به گفتۀ جعفر سبحانی، مقصود از صفات جلال، صفاتی است که از برتر بودن ذات خدا از اتصاف به کاستی‌ها و نقایص گزارش می‌دهد. به نظر او شاید این اصطلاح از آیه «تَبارَکَ اسْمُ رَبّکَ ذِی‌الجَلالِ وَالإِکْرامِ» (آیه ۷۸ سوره الرحمن) گرفته شده است. گفته شده که تا پیش از قرن نهم هجری، این صفات به جای یکدیگر به کار برده نمی‌شدند و ابن‌میثم بحرانی نخستین کسی است که صفات جلال را به جای صفات سلبی به کار برد. امام خمینی این نام‌گذاری را نادقیق دانسته؛ زیرا منظور از صفات جمال، صفاتی است که باعث اُنس و دلبستگی بنده به خدا می‌شود و صفات جلال صفاتی است که وحشت و حیرت را در بندگان پدید می‌آورده و ممکن است هر دوی این‌ها صفاتی ایجابی باشند.

رابطه با الهیات سلبی

برخی از اندیشمندان مسلمان - به ویژه بسیاری از معتزلیان - برای دوری از واقعی پنداشتن صفات ثبوتی خداوند، تشبیه خدا به صفاتِ مخلوقات و گرفتاری در شرک، به الهیات سلبی قائل شدند. طرفداران الهیات سلبی معتقدند که دربارۀ افعال و صفات خدا صرفاً می‌توان به این پی برد که خدا چه چیزی نیست؛ نه اینکه چه چیزی است. الهیات سلبی در میان متفکران شیعه نیز طرفدارانی دارد. برای مثال قاضی سعید قمی قائل است که نسبت دادن هر صفت ایجابی به خداوند، موجب نقص در مفهوم او خواهد بود. البته او برای قائل نشدن به نظریه تعطیل صفات (این نظریه که عقل ما از درک هر نوع صفت سلبی یا ایجابیِ خداوند عاجز است و صرفا حکم می‌کند که خداوند از هر نقص و محدودیتی منزه است) می‌گوید که از طریق اوصاف سلبی می‌توان شناختی وهمی از صفات ایجابی خدا داشت.