توحید عملی
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
توحید عملی در کنار توحید نظری یکی از اقسام توحید، نتیجه باورهای انسان در عرصه توحید نظری است و به رفتارها و سبک زندگی او مربوط است. توحید عملی شامل توحید در استعانت، توحید در محبت، و توحید در اطاعت است، ولی مهم‌ترین عرصه آن را توحید در عبادت دانسته‌اند. توحید عملی دارای شاخه توحید فردی و اجتماعی نیز دانسته شده که خود را در قالب اقامه عدل نشان می‌دهد.
وهابیان برخی از رفتارهای دیگر مسلمانان مثل زیارت، توسل، درخواست شفاعت از اولیای الهی و مانند آن را خلاف توحید عملی دانسته‌اند، ولی منتقدان آنان پاسخ داده‌اند که این رفتارها وقتی شرک محسوب می‌شوند که با باور به الوهیتِ اولیای الهی همراه باشد، در حالی که مسلمانان چنین باوری ندارند.
تقسیم‌بندی توحید به عملی و نظری سابقه زیادی ندارد و برخی آن را ابتکار مرتضی مطهری (درگذشته ۱۳۵۸ش) دانسته‌اند.
توحید عملی
بر اساس تقسیم‌بندی برخی از الاهی‌دانان شیعه از جمله مطهری و جوادی آملی، توحید در اسلام به دو شاخه اصلی نظری و عملی تقسیم می‌شود.[۱] توحید نظری مربوط به عالم شناخت و اندیشه است، یعنی خدا را به یگانگی شناختن، و توحید عملی یعنی خود را در عمل، یگانه و یک‌جهت و در جهت ذاتِ یگانه ساختن؛[۲] توحید عملی، از نوعِ بودن است، یعنی موحّدبودن. به عبارت دیگر توحیدهای نظری و فکری وقتی در مرحله عمل در وجود انسان پیاده می‌شود نامش توحید عملی یا توحید در عبادت و پرستش است.[۳]
به‌گفته مطهری، اسلام داری یک رویکرد توحیدی است که از آن به توحید عملی یاد می‌شود.[۴] توحید عملی، اعم از توحید عملیِ فردی و توحید عملیِ اجتماعی، عبارت است از یگانه‌شدن فرد در جهت یگانهپرستی خدا و نفی هرگونه پرستش قلبی از قبیل هواپرستی، پولپرستی، جاهپرستی و غیره، و یگانه شدن جامعه در جهت یگانهپرستی حق از طریق نفی طاغوت‌ها و تبعیض‌ها و بیعدالتیها.[۵] به‌گفته عبدالاعلی سبزواری مفسر و فقیه شیعه، توحید عملی بالاترین مرتبه توحید است[۶] و بلکه اسلام چیزی جز همان توحید عملی و ترک عبادت غیرخدا نیست.[۷]
رابطه توحید نظری و عملی
توحید نظری مربوط به عالم شناخت و اندیشه و توحید عملی مربوط به حوزه عمل است.[۸] به گفته جوادی آملی، توحید عملی مهم‌تر از توحید نظری است و در همه شئون زندگی بشر جاری است و هر کسی شب و روز با آن سر و کار دارد.[۹]
توحید عملی لازمه توحید نظری است و توحید نظری، توحید عملی را در پی خود می‌آورد.[۱۰] جوادی آملی تصریح می‌کند که این دو توحید مثل دو بال برای سلوک معنوی انسان هستند.[۱۱] به‌تصریح سید محسن خرازی، توحید ذاتی مستلزم توحید افعالی و توحید افعالی مستلزم توحید عبادی است که همان توحید عملی است.[۱۲]
مطهری آیات ابتدایی سوره حمد تا آیه ایاک نعبد را مربوط به توحید نظری و آیات بعدی را بیان توحید عملی دانسته است.[۱۳] سید محمدحسین فضل‌الله، دیگر مفسر شیعه نیز همین تعبیر را درباره این آیه به کار برده است.[۱۴]
پیشینه
بر اساس یک پژوهش در آثار کلامی علمای امامیه، تا پیش از سده دوازدهم قمری، به مراتب توحید عملی اشاره‌ای نشده و همواره درباره مراتب توحید نظری بحث شده است؛ نخستین بار سید عبدالله شبر در کتاب حق الیقین خود مراتبی از توحید عملی را ذکر کرده است.[۱۵]
گفته شده که تقسیم‌بندی توحید به نظری و عملی نخستین بار در آثار مرتضی مطهری، متکلم و فیلسوف شیعه، مشاهده شده،[۱۶] و این تقسیم‌بندی با نام‌های دیگری مثل توحید علمی، اعتقادی، قولی و توحید اراده، طلب و قصد در آثار متکلمان غیرامامی کاربرد داشته است.[۱۷]
اقسام توحید عملی
علامه طباطبایی[۱۸] و مرتضی مطهری[۱۹] معتقدند توحید عملی همان توحید در عبادت است. مطهری در یک تقسیم‌بندی، توحید عملی را به دو قسم توحید فردی و توحید اجتماعی تقسیم کرده است[۲۰] و اقامه قسط و عدل در جامعه را مصداق توحید عملی اجتماعی می‌داند.[۲۱]
عبدالله جوادی آملی در تقسیم‌بندی دیگری، توحید در عبادت،[۲۲] توحید در حمد و ستایش[۲۳] و توحید در دعا[۲۴] را از اقسام توحید عملی قرار داده و اشاره کرده است که توحید عبادی از بقیه بالاتر و مهم‌تر است.[۲۵] سید محسن خرازی در کتاب بدایة المعارف چهار قسم از اقسام توحید را ذیل توحید عملی دسته‌بندی می‌کند که عبارتند از: توحید تشریعی، توحید عبادی، توحید استعانی، و توحید حُبّی. [۲۶] برخی از کلام‌پژوهان توحید عبادی، توحید در استعانت، توحید در اطاعت، توحید در محبت و توحید در توکل را از شاخه‌های توحید عملی شمرده‌اند.[۲۷]
بنابر تفسیر مطهری در آیه ۶۴ سوره آل‌عمران جمله «تَعالَوْا الی کلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَکمْ» توحید نظری، و جمله «الّا نَعْبُدَ الّا اللهَ»، توحید عملیِ فردی، و جمله «وَلا یتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً» توحید عملیِ اجتماعی را بیان می‌کند.[۲۸] طباطبائی نیز در ذیل آیه ۶۴ آل‌عمران[۲۹] و نیز آيه ۳۶ سوره نساء،[۳۰] ترک عبادت غیرخدا و انجام اعمال نیک را توحید عملی دانسته است. طباطبائی توضیح می‌دهد که توحید عملی به این معناست که انسان اعمالش را برای درک ثواب الهی و با یادآوری روز قیامت انجام دهد و در مقابل، شرک عملی است که اعمال را به خاطر هوای نفس یا کسب مال یا ستایش دیگران انجام دهد.[۳۱]
شرک عملی
شرک عملی در مقابل توحید عملی و به‌معنای پرستش غیرخداست و بر اساس نظر تمام مسلمانان، موجب خروج از دایره توحید اسلامی است.[۳۲] شرک در پرستش خود مراتبی دارد که بالاترین نوع آن شرک جلی است[۳۳] و پایین‌تر از آن شرک خفی است که شامل هرگونه هواپرستی، جاهپرستی، مقامپرستی، پولپرستی و شخصپرستی می‌شود.[۳۴]
مطهری همچنین با تبیین دو نوع شرک در عبادت و شرک در طاعت، توضیح داده است که شرک در عبادت یعنی کارهایی که باید برای خدا انجام شود، برای غیرخدا انجام شود،[۳۵] ولی شرک در طاعت که شرک اجتماعی است به‌معنای اطاعت محض از یک نیروی جبار است که فرمانروایی خود را به زور به مردم تحمیل می‌کند.[۳۶]
شرک‌زدایی از برخی رفتارهای دینی
وهابیون اموری مانند توسل،[۳۷] تبرک،[۳۸] زیارت قبور[۳۹] و طلب شفاعت[۴۰] را به‌معنای عبادت کردن اشخاص می‌دانند و شرک می‌شمارند.[۴۱] ازاین‌رو، مسلمانانی را که به پیامبر(ص)، اهل‌بیت و پیامبران و اولیاءالله توسل یا تبرک می‌جویند، مشرک می‌دانند.[۴۲] عالمان شیعه در پاسخ به این دیدگاه گفته‌ند که اعمالی همچون توسل و تبرک به اولیاءالله و درخواست شفاعت از آنان، به شرطی شرک در عبادت است که با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت آنها همراه باشد؛ اما اگر این اعمال همراه با این باور باشد که این افراد بندگان خالص خدا هستند، شرک در عبادت نیست، حتی اگر همراه با خضوع باشد.[۴۳]
مطهری در نقدی به باورهای وهابیان معتقد است کسانی که دخالت انسان‌ها در امور ماورائی را انکار می‌کنند و آن را حوزه اختصاصی قدرت خدا می‌دانند در واقع معتقدند که انسان‌ها در حوزه امور عادی استقلال دارند، این خود نوعی شرک در فاعلیت است.[۴۴]
پانویس
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ مطهری، خدا در زندگی انسان، ۱۳۹۳ش، ص۱۴.
- ↑ مطهری، آینده انقلاب اسلامی ایران، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۴.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۵۸.
- ↑ موسوی سبزواری، مواهب الرحمان، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۲۱.
- ↑ موسوی سبزواری، مواهب الرحمان، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۶.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱.
- ↑ مطهری، خدا در زندگی انسان، ۱۳۹۳ش، ص۱۵-۱۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۵۱۱.
- ↑ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۷.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۵۴.
- ↑ حق‌گو، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی»، ص۶۳.
- ↑ حق‌گو، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی»، ص۶۴.
- ↑ حق‌گو، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی»، ص۶۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۲۴۷.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱.
- ↑ مطهری، انقلاب اسلامی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ۱۳۹۷ش، ص۲۲.
- ↑ مطهری، وحی و نبوت، ۱۳۸۹ش، ص۳۵.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۵۱۶.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۵۳۶.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۵۴۱.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۵۱۰.
- ↑ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۴.
- ↑ سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی ۱، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۱ و ۱۴۰-۱۴۶.
- ↑ مطهری، آینده انقلاب اسلامی ایران، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۴.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۲۴۷.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۴، ۳۵۳.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۴، ۳۵۴.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۷۲.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۶۵.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۶۶.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۲۴۱.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۲۴۱-۲۴۳.
- ↑ نگاه کنید به: قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۴۱-۴۴۳.
- ↑ آل‌الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۱۳۳.
- ↑ ابن‌تیمیه، زيارة القبور والاستنجاد بالمقبور، نشر دار طیبه، ص۵۴؛ آل‌الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۲۲۹-۲۳۲؛ قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۷۸-۴۸۰.
- ↑ آل‌الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۲۰۵ و ۲۰۶.
- ↑ همچنین نگاه کنید به: مغنیه، هذه هی الوهابیة، منظمة الاعلام الاسلامی، ص۷۴-۷۶؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۱۶۰-۱۸۰.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۹۹ش، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۱ و ۱۰۲.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۷۴-۷۵.
منابع
- آل‌الشیخ، عبدالرحمن بن حسن، فتح المجید شرح کتاب التوحید، تحقیق محمد حامد الفقی، قاهره، مطبعة السنة المحمدیة، چاپ هفتم، ۱۳۷۷ق-۱۹۵۷م.
- ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، زيارة القبور و الاستنجاد بالمقبور، ریاض، نشر دار طیبه، بی‌تا.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، (از مجموعه تفسیر موضوعی قرآن کریم- جلد دوم)، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۹۳ش.
- حق‌گو، محمدمیثم، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی با تأکید بر کلام امامیه»، در مجله نقد و نظر، شماره ۹۷، بهار ۱۳۹۹ش.
- خرازی، سید محسن، بدایة المعارف الالهیة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی (۱)؛ توحید، صفات و عدل الهی، قم، جامعه المصطفی(ص)، چاپ پنجم، ۱۳۹۹ش.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- سعیدی‌مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی ۱ (ویراست جدید)، قم، کتاب طه، چاپ ششم، ۱۳۸۸ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- عابدی، احمد، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت (بررسی و نقد افترائات دکتر قفاری بر مذهب شیعه)، تهران، نشر مشعر، بی‌تا.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
- قفاری، ناصر بن عبدالله بن علی، اصول مذهب الشیعة الامامیة الاثنی عشریة؛ عرض و نقد، الجیزة، دارالرضا، چاپ چهارم، ۱۴۳۱ق-۲۰۱۰م.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، جلد۲، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، آینده انقلاب اسلامی ایران، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، انقلاب اسلامی از دیدگاه فلسفه تاریخ، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۷ش.
- مطهری، مرتضی، جهان‌بینی توحیدی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، وحی و نبوت، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مغنیه، محمدجواد، هذه هی الوهابیة، تهران، منظمة الاعلام الاسلامی، بی‌تا.
- موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر آیت‌الله سبزواری، ۱۴۱۴ق.