عفو الهی
عفو الهی یا عَفُوّ یکی از صفات فعل خداوند، به معنای بخشش گناهان است. غافر و کریم الصفح از دیگر اوصافی هستند که به بخشش خداوند اشاره دارند. پیامبر(ص) و امامان(ع) در دعاها و مناجات‌های خود مانند دعای کمیل و مناجات شعبانیه بر عفو الهی تأکید کرده‌اند. برای بهره‌مندی از این بخشش، عواملی چون توبه، استغفار، اعمال نیک و شفاعت مطرح شده و موانعی مانند شرک، نفاق و ظلم به دیگران مانع آن می‌شوند. بااین‌حال، نباید عفو الهی را دلیلی برای بی‌پروایی در گناه دانست.
معرفی و جایگاه
یکی از صفات الهی در قرآن، عَفُوّ است که به معنای بخشایش‌گری خداوند در حق بندگان گنهکار اشاره دارد.[۱] به گفته علامه طباطبایی، هیچ کسی بی‌نیاز از عفو الهی نیست؛ حتی اگر انسان نیکوکاری باشد.[۲] توصیف خداوند به عفو، ۱۸ مرتبه در آیاتی چون ۵۲ بقره، ۴۳، ۹۹ و ۱۴۹ نساء، ۶۰ حج و ۲ مجادله تکرار شده است.[۳] روایاتی که اسماء و صفات الهی را نام برده‌اند، این صفت را هم ذکر کرده‌اند.[۴]
وصف عفوّ را از صفات فعل الهی دانسته‌اند. اگر این وصف ذاتی بود، ممکن نبود خدا کسی را عذاب کند.[۵] علامه طباطبایی در تحلیلی معتقد است: عفو از این جهت به خداوند نسبت داده می‌شود که خداوند، موانع رسیدن فیض به مخلوقات را برطرف می‌کند.[۶] از دیگر اوصافی که به بخشش خداوند اشاره دارند می‌توان به غافِر، کریمُ الصَفًح[۷] و حَسَنُ التَجاوُز[۸] اشاره کرد.
یاد خدا با ویژگی بخشایش‌گری
خدای من! بخشش تو امیدم را می‌گستراند و عفو تو بالاتر از عمل من است...
سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۸۶.
در مناجات‌ها و ادعیه، پیامبر(ص) و امامان(ع) خداوند را به عفو توصیف کرده‌اند. به تعبیر ملا احمد نراقی، همین اندازه از فضل و شرافت برای عفو و بخشش کافی است که از بهترین صفات پروردگار به شمار می‌آید، و در مقام تحسین و ستایش او را با این صفت نیکو یاد می‌کنند.[۹] امام زین العابدین(ع) در مناجات خود می‌گوید: «تو که خود را با عنوان عفو و بخشش معرفی کرده‌ای، از من نیز درگذر».[۱۰] پیامبر(ص) در دعای مجیر،[۱۱] امام علی(ع) در مناجات شعبانیه[۱۲] و دعای کمیل[۱۳] و امام حسین(ع) در دعای عرفه[۱۴] با تاکید بر عفو الهی، از خداوند درخواست بخشش کرده‌اند. حافظ در این رابطه می‌سراید:
عوامل و موانع بهره‌مندی از عفو الهی
مفسران در تفسیر آیه ۲۲ سوره نور چنین گفته‌اند که اگر کسی خود اهل عفو و بخشش باشد، زمینه بهره‌مندی از بخشش خداوند برای او فراهم می‌شود.[۱۶] توبه از گناهان،[۱۷] استغفار و طلب بخشش از خدا،[۱۸] انجام اعمال صالح[۱۹] و شفاعت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)[۲۰] نیز از جمله عوامل بخشش الهی در آیات و روایات هستند.
در متون دینی و اخلاقی موانعی نیز برای بهره‌مندی از عفو الهی بیان شده است. شرک،[۲۱] نفاق،[۲۲] اصرار بر گناه و عدم توبه،[۲۳] حق الناس و ظلم به دیگران[۲۴] و غرور و تکبر[۲۵] از جمله این موانع هستند.
حفظ اعتدال در امید به عفو خدا
دانشمندان اخلاق بر این باورند که نباید با تکیه بر عفوّ بودن خداوند، نسبت به گناه بی‌تفاوت شد. انسان علاوه بر امیدی که به رحمت و بخشش خداوند دارد، نباید خودش را از قهر و عذاب او مصون بداند.[۲۶] از این حالت تعبیر به خوف و رجاء می‌شود.[۲۷] به قول ابوسعید ابوالخیر:
پانویس
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۰۸؛ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۲۰۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۵۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه عقاید اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۹۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۹۵.
- ↑ موسوی زنجانی، عقاید الإمامیة الأثنی عشریة، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ علامه طباطبایی، الرسائل التوحیدیة، ۱۴۱۹ق، ص۳۹-۴۱.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۸۶.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۶۰.
- ↑ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۸ش، ص۲۴۹.
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای ۱۶، بند ۱۸.
- ↑ کفعمی، البلد الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۳۶۳.
- ↑ سید بن طاووس، إقبال الأعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۷۶.
- ↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجّد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۸۴۷.
- ↑ سید بن طاووس، إقبال الأعمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ حافظ شیرازی، دیوان حافظ، ۱۳۲۰ش، ص۴۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۲۱۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۴۱۶؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۱۶۲-۱۶۳؛
- ↑ نراقی، جامع السعادات، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ج۳، ص۶۵.
- ↑ مامقانی، مرآة الکمال، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۳۰.
- ↑ ابوطالب مکی، قوت القلوب، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۱۹.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۳۴۸-۳۵۱.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۷۰-۳۷۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۰۰.
- ↑ ورام بن ابی‌فراس، مجموعة ورّام، قم، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۱۶.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۲۷۳.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۳۸۱-۳۸۴.
- ↑ کراجکی، کنزالفوائد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۱۴؛ نراقی، جامع السعادات، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۲۸۳؛ مکارم شیرازی، نفحات الولایة، ۱۴۲۶ق، ج۶، ص۱۵۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۸ش، ص۸۸۴.
- ↑ ابوسعید ابوالخیر، سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، ۱۳۳۴ش، ص۸۶.
منابع
- قرآن کریم
- صحیفه سجادیه
- ابوسعید ابوالخیر، فضل‌الله بن احمد، سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، تهران، کتابخانه شمس، ۱۳۳۴ش.
- ابوطالب مکی، محمد بن علی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید إلی مقام التوحید، بیروت، دارلکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- حافظ شیرازی، محمد بن محمد، دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، تهران، انتشارات کتابخانه زوار، ۱۳۲۰ش.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. موسسه نشر اسلامی، ۱۳۹۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۸ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۷۵ش.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، الرسائل التوحیدیة، بیروت، مؤسسة النعمان، ۱۴۱۹ق.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، الأعلمی فی المطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۰ق.
- کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، الأعلمی فی المطبوعات، ۱۴۱۸ق.
- مامقانی، عبدالله، مرآة الکمال لمن رام درک مصالح الأعمال، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه عقاید اسلامی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی‌دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، نفحات الولایة، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۶ق.
- موسوی زنجانی، ابراهیم، عقاید الإمامیة الأثنی عشریة، بیروت، الأعلمی فی المطبوعات، ۱۴۱۳ق.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، معراج السعادة، قم، هجرت، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، محمدمهدی بن ابی‌ذر، جامع السعادات، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- ورام بن ابی‌فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، قم، مکتبة فقیه، ۱۴۱۰ق.