صفات ذاتی خدا در مقابل صفات فعلی به صفاتی گفته می‌شود که مربوط به مقام ذات خداوند هستند. در تعریف قدیمی، صفاتی که ضروتا به خدا نسبت داده و از خدا سلب نمی‌شوند صفات ذات هستند. در تعریف رایج نیز صفات ذات کمالات ذات خدا هستند که برای اتصاف خداوند به آنها نیاز به لحاظ مخلوقات نیست. برای نمونه، حیات، قدرت و علم از صفات ذات هستند.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
اوصاف ذاتی گرچه از نظر مفهوم و لفظ با ذات و یکدیگر تغایر دارند اما از نظر مصداقی عین ذات و عین یکدیگر هستند.
از نسبت میان ذات و صفات ذات اوصافی انتزاع می‌شوند مثل عالمیت و قادریت که به آنها اوصاف اضافیه گفته می‌شود. در مقابل اوصاف اضافیه اوصاف حقیقیه قرار دارند. همچنین اوصاف حقیقه یا صرفا به ذات تعلق دارند همچون حیات که به آن حقیقه محض گفته می‌شود. یا تعلق به غیر ذات هم دارد مثل علم و قدرت که در آن صورت حقیقیه ذات اضافه خواهد بود.
معرفی و اهمیت
به صفاتی که مربوط به مقام ذات خدا بوده و ویژگی‌های آن را نشان دهد صفات ذاتی گفته می‌شود.[۱] تقسیم صفات به ذاتی و فعلی توسط متکلمان به دو ملاک شکل گرفته است:
معیار قدیمی: صفاتی که خداوند حتما به آنها متصف می‌شود و نمی‌توان از خدا سلب کرد، صفات ذات هستند. بنابراین قدرت، علم و حیات از صفات ذاتی الهی‌اند، چون خداوند به مقابل و ضد آنها وصف نمی‌شود، زیرا مقابل آنها نقص وجودی است.[۲] این نوع تقسیم توسط کلینی[۳] (درگذشت: ۳۲۹ق) مطرح شده و میر سیدشریف جرجانی[۴] (درگذشت: ۸۱۶ق) نیز بر همین باور است.
معیار رایج: صفات ذاتیه، صفاتی هستند که در توصیف ذات الهی به آنها، تنها تصور ذات کافی بوده و هر یک از آن صفات با توجه به نوعی از کمال، از ذات الهی انتزاع می‌شوند مانند حیات، علم، قدرت و اراده.[۵] گفته شده این اصطلاح در کتب فلسفه و کلام رایج‌تر است.[۶]
نسبت ذات و صفات ذاتی
براساس دیدگاه حکما و متکلمان امامیه، صفات ذات عین ذات[۷] و همچون ذات، نامحدود و مطلق و ازلی هستند[۸] و همان‌گونه که کسی به شناخت کنه و حقیقت ذات راه ندارد، معرفت به کنه صفات ذات نیز امکان ندارد؛[۹]
مراد از عینیت صفات ذات با ذات الهی این است که این صفات هرچند به لحاظ لفظ و مفهوم با یکدیگر و ذات متغایرند، اما از جهت مصداق، همه آنها عین هم و عین ذات هستند.[۱۰]
تقسیمات صفات ذاتی
صفات ذات را به دو گونهٔ حقیقی و اضافی تقسیم کرده‌اند. صفات ذاتی حقیقی آن است که حقیقتاً ذات به آن وصف می‌گردد مانند علم و قدرت، و صفت اضافی آن است که از صفات حقیقی انتزاع می‌شود؛ ولی خود حقیقتاً از صفات ذات نیست، مانند صفت عالمیت و قادریت، که از در نظر گرفتن نسبت علم و قدرت با ذات انتزاع شده‌اند و ورای ذات و صفت علم و قدرت، حقیقتی ندارند.[۱۱]
صفت ذاتی حقیقی را به حقیقی محض و حقیقی ذات اضافه تقسیم نموده‌اند. حقیقی محض آن است که به چیزی جز ذات خداوند تعلق ندارد، مانند صفت حیات، و حقیقی ذات اضافه آن است که به غیر ذات نیز متعلق می‌شود مانند علم و قدرت.[۱۲]
پانویس
- ↑ طباطبایی، الرسائل التوحیدیة، ۱۴۱۹ق، ص۲۴.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۳ و ۲۹۴؛ سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۸۴؛ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، نشرهاجر، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ جرجانی، التعریفات، ۱۴۱۲ق، ص۹۵.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۷۴؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۶.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۰ و ۲۹۷ و۳۰۴.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۴۶ و ۲۹۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۰ و ۲۹۳.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۳۰۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، نشرهاجر، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۶.
منابع
- جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۴۱۲ق.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن: تفسیر موضوعی قرآن کریم، تحقیق و تنظیم حیدرعلی ایوبی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، نشرهاجر، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، موسسة الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمد حسین، الرسائل التوحیدیة، بیروت، موسسة النعمان، ۱۴۱۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ هفدهم، ۱۳۸۴ش.