صفات فعلی خدا
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
صفات فعلی خدا در مقابل صفات ذاتی به صفاتی گفته می‌شود که مربوط به مقام فعل خداوند هستند. در تعریف قدیمی، صفاتی که هم به خدا نسبت داده شده و هم از خدا سلب می‌شوند صفات فعل هستند. در تعریف رایج نیز صفات فعل از رابطه خداوند و مخلوقات انتزاع می‌گردند.
تغییر در صفات فعل را به معنای تغییر در ذات خدا نمی‌دانند. چرا که صفات فعل نسبت بین خدا و مخلوقات هستند و با تغییر مخلوقات این نسبت نیز تغییر می‌کنند.
صفات فعل را اگر به معنای قدرت خداوند بر آن‌ها بدانیم در آن صورت به صفات ذات برمی‌گردند. همچنین گفته شده همه صفات فعل به قیوم بودن خدا بازگشت دارند.
معرفی و اهمیت
صفات فعل به صفاتی گفته می‌شود که مربوط به مرتبه فعل خدا بوده و در مقابل صفات ذات قرار دارند.[۱] تقسیم صفات به ذاتی و فعلی توسط متکلمان به دو ملاک شکل گرفته است:
ملاک قدیمی: صفات فعل صفاتی هستند که خدا می‌تواند به آن متصف شده و ممکن است از خدا سلب شود. برای نمونه می‌توان گفت خداوند خالق این هست ولی خالق آن نیست یا خداوند بنده استغفار کننده را بخشید ولی بنده اصرارکننده برگناه را نبخشید.[۲] گفته شده وصف اراده نیز بر همین اساس از صفات فعل خدا دانسته شده است.[۳] این ملاک توسط شیخ کلینی[۴] (درگذشت: ۳۲۹ق) و علی بن محمد جرجانی[۵] (درگذشت: ۸۱۶ق) مطرح شده است.
ملاک رایج: بر اساس این معیار که آن را رایج‌تر دانسته‌اند، صفات فعل صفاتی هستند که از رابطه میان ذات و مخلوقات انتزاع می‌شوند و برخلاف صفات ذات برای نسبت دادن خداوند به این صفات لازم است مخلوق را هم لحاظ کرد.[۶] با این نگاه صفاتی چون عدل و حکمت از صفات فعل خواهند بود در صورتی که با توجه به ملاک قبلی از صفات ذات محسوب می‌شوند.[۷] به گفته مصباح یزدی (درگذشت: ۱۳۹۹ش) از فیلسوفان اسلامی، این اوصاف از آن جهت که صرفا بیان‌گر رابطه و نسبت اضافه بین دو طرف هستند، با نبود یک طرف از بین می‌روند و از این جهت به آن‌ها صفات اضافیه نیز گفته می‌شود.[۸]
توجیه تغییرات صفات فعلی
یکی از مسائل مطرح شده در مورد صفات ذاتی و فعلی، تبیین نحوه تغییر در صفات فعلی است. در این رابطه گفته شده که تغییر صفات فعل به معنای تغییر در ذات خداوند نیست؛ بلکه این مخلوقات هستند که تغییر می‌کنند و با تغییر مخلوقات، صفت خاصی از رابطه آن‌ها و خداوند انتزاع می‌شود. بر این اساس گفته شده صفات فعل بر خلاف صفات ذات که عین ذات هستند، عین ذات نبوده و مصداق مستقلی ندارند.[۹]
بازگشت صفات فعلی به صفات ذاتی
به گفته مصباح یزدی، صفات فعلیه اگر به‌لحاظ منشأ آن‌ها در نظر گرفته شوند در آن صورت بازگشتشان به صفات ذاتیه خواهد بود. مثلاً خالق را به‌معنای کسی بدانیم که قدرت بر آفرینش دارد، نه کسی که کار آفرینش را انجام داده است.[۱۰] جعفر سبحانی (زاده: ۱۳۰۸ش) از متکلمان امامیه نیز بر این باور است که همه صفات فعل به وصف قَیّومیّت خداوند باز می‌گردند.[۱۱]
پانویس
- ↑ طباطبایی، الرسائل التوحیدیة، ۱۴۱۹ق، ص۲۴.
- ↑ سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۸۴.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، نشرهاجر، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ جرجانی، التعریفات، ۱۴۱۲ق، ص۹۵.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۷۴؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، نشرهاجر، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۳ و ۲۹۴؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، نشرهاجر، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۴۶۲.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۴۶۲؛ عبودیت، مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۸ش، ص۱۹۳.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۴۶۲.
- ↑ سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۸۵.
منابع
- جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، تهران، ناصرخسرو، ۱۴۱۲ق.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن: تفسیر موضوعی قرآن کریم، تحقیق و تنظیم حیدرعلی ایوبی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، نشر هاجر، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، موسسة الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، الرسائل التوحیدیة، بیروت، موسسة النعمان، ۱۴۱۹ق.
- عبودیت، عبدالرسول و مجتبی مصباح، خداشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ هفدهم، ۱۳۸۴ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱ش.