بنای بر قبور
بنای بر قبور، بهمعنای ساختن هرگونه بنای بر قبور، مانند گنبد و ضریح و مسجد است. بیشتر عالمان مسلمان، بنای بر قبور را امری جایز و مشروع میدانند. آنان، در این زمینه، به سیرهٔ پیامبر(ص)، صحابه و تابعین استناد میکنند؛ اما از نظر وهابیها این کار بدعت و شرک است. آنها به تخریب بناهایی که بر روی قبور ساخته شدهاند فتوا دادهاند.
وهابیها، در طول تاریخ، در موقعیتهای مختلف، برخی بناهای روی قبور امامان شیعه و بزرگان دین را تخریب کردهاند که بقعههای بقیع از جمله آنها بوده است. همچنین در سال ۱۲۱۶ قمری به شهر کربلا حمله کردند و حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) را تخریب کردند و اموال، ذخایر و اشیای قیمتی آنها را به غارت بردند.
مفهومشناسی و جایگاه
منظور از بنا بر قبور، هر نوع ساختوساز روی قبور، مانند گنبد، بارگاه (بقعه)، خانه، ضریح، مسجد و امثال آن است.[۱] ساختن بنا بر روی قبور، به ویژه قبور پیامبران، صالحان و اولیای الهی از مسائلی است که امروزه (در قرن پانزدهم هجری) وهابیان روی آن حساسیت نشان میدهند و سایر مسلمانان، از جمله شیعه را به سبب انجام این کار تخطئه و شماتت میکنند.[۲] از همین رو، بحث درباره مشروعیت آن از نظر دین اسلام، یکی از مباحثی است که مورد توجه محققان و عالمان مسلمان قرار گرفته است.[۳]
پیشینه ساخت بنا بر قبور
گفته میشود ساخت بنا بر قبور، پس از ظهور اسلام، سیره عملی مسلمانان در طول تاریخ بوده و این عمل مورد اعتراض پیامبر(ص)، صحابه وی و تابعین نبوده است.[۴] مثلاً بهگزارش مورخان، پیامبر(ص)، فاطمه بنت اسد را در قسمتی از مسجد به خاک سپرد که در تاریخ اسلام به قبر فاطمه معروف بوده است.[۵] همچنین در صدر اسلام، مقارن با صلح حدیبیه، اولین بنا یا مسجد بر روی قبور توسط ابوجُنْدُل بر روی قبر ابوبصیر صحابی ساخته شد و پیامبر، با وجود اطلاع از این اقدام، از آن کار جلوگیری نکرد.[۶]
پیکر پیامبر اکرم(ص) هم در خانه خود دفن شد و حفظ و تعمیر بنای این خانه، از همان سالهای ابتدایی وفات وی، مورد توجه و همت مسلمانان و خلفا قرار گرفت.[۷] این رویه پس از پیامبر(ص)، یعنی در زمان صحابه و تابعین نیز ادامه داشته و ساخت بنا بر قبور امر رایجی در میان مسلمانان بوده است. برای نمونه نقل شده است که عقیل بن ابیطالب در خانه خود چاهی کند و در آن هنگام به سنگی برخورد کرد که معلوم شد قبر حبیبه دختر صخر بن حرب است. او سپس چاه را پر از خاک کرد و روی آن اتاقی بنا نمود.[۸]
سمهودی (درگذشت ۹۱۱ق)، از عالمان شافعی اهل مصر، نقل میکند که بر مزار حمزة بن عبدالمطّلب قُبهای (گنبدی) زیبا و مستحکم با درِ آهنی بود که در دروه خلافت الناصر لدین الله، ساخته شده بود.[۹]
همچنین گفته میشود که بر روی قبر پیشوایان مذاهب فقهی اهل سنت نیز گنبد و ساختمان نصب بوده است. بهگفته تاریخنویسان، قبر ابوحنیفه (درگذشت ۱۵۰ق)، پیشوای حنفیها در بغداد دارای گنبد و بارگاهی بوده که در قرن چهارم و پنجم ساخته شده است.[۱۰] بر روی قبور مالک بن اَنَس (درگذشت ۱۷۹ق) پیشوای مالکیها در بقیع،[۱۱] محمد بن ادریس شافعی (درگذشت ۱۵۰ق) پیشوای شافعیها در مصر[۱۲] و احمد بن حنبل (۲۴۱ق) پیشوای حنبلیها در بغداد نیز گنبد نصب بوده است.[۱۳]
بهگفته جعفر سبحانی،[۱۴] با وجود این نمونهها، نخستین بار در تاریخ اسلام ابنتیمیه و شاگردش ابنقیّم جوزی به مخالفت با ساخت بنا بر قبور برخاستند و بر حرمت آن و همچنین لزوم ویرانساختن آن فتوا صادر کردند.[۱۵]
دیدگاه عالمان مسلمان
عالمان مسلمان، بهجز، وهابیان، ساخت بنا بر قبور را امری مشروع دانسته و برای اثبات مشروعیت آن به ادله زیر استناد کردهاند:
- برپایه آیه ۲۱ سوره کهف، وقتی که مردم بر وضعیت اصحاب کهف آگاه شدند و اجساد آنها را در غار مشاهده کردند، گروهی از مشرکان برای آنکه این مسئله که خود دلیلی بر اثبات رستاخیز بود، به دست فراموشی سپرده شود پیشنهاد دادند تا در غار بسته شود؛ ولی گروهی از مؤمنان از این امر آگاه شدند و در صدد برآمدند تا بر قبور آنها مسجدی بنا شود تا یادشان از خاطرهها محو نشود و محل رفتوآمد مردم و عبادتگاه آنان شود.[۱۶] برخی عالمان مسلمان، برای مشروعیتداشتن ساخت بنا بر قبور به این آیه استناد کردهاند.[۱۷]
- ساخت بنا بر قبور پیامبران و اولیای الهی و محافظتکردن از آنها در برابر نابودی را از مصادیق تعظیم شعائر به شمار آوردهاند که در آیه وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ مورد تأکید واقع شده است.[۱۸]
- سیره عملی پیامبر(ص) و مسلمانان از صدر اسلام و پس از آن حاکی از مشروعیت و جواز ساخت بنا بر قبور است.[۱۹] حاکم نیشابوری در اَلمُستدرَکُ عَلَی الصّحیحَین در ذیل روایاتی که از ساخت بنا بر قبور نهی کرده میگوید به این روایات عمل نمیشود؛ زیرا ساخت بنا بر قبور امری است که پیشوایان مسلمانان به آن عمل کرده و متأخرین نیز از آنان تبعیت کردهاند.[۲۰]
- برخی نیز مشروعیت و جواز بنای بر قبور را مورد اجماع عالمان مسلمان دانستهاند.[۲۱]
- در منابع روایی شیعه روایاتی نقل شده است که بر مشروعیت ساخت بنا بر قبور، بهویژه قبور پیامبران و اولیای الهی دلالت دارند. برای مثال در روایتی نقل شده است که امام صادق(ع) مقداری پول به یکی از اصحابش به نام صفوان جمّال داد تا قبر امام علی(ع) را تعمیر کند.[۲۲]
دیدگاه وهابیت
وهابیها به تبعیت از ابنتیمیه[۲۳] از مخالفان ساخت بنا بر قبور به شمار میروند و این عمل را بدعت و شرک به حساب میآورند.[۲۴] آنها برای این باورشان به روایاتی استناد کردهاند که برپایه آن پیامبر(ص) از ساختن مسجد بر روی قبور نهی نموده است.[۲۵] در جواب این گروه گفتهاند که این روایات بر حرام و بدعت بودن این عمل دلالت نمیکنند؛ بلکه نهایت چیزی را که اثبات میکنند مکروهبودن این عمل است؛[۲۶] از همین رو فقهای مذاهب اسلامی تنها به مکروهبودن آن فتوا دادهاند؛ البته همانها هم ساخت بنا بر قبور پیامبران و اولیای و اوصیای الهی را از حکم کراهت خارج کردهاند.[۲۷] برخی از آنها حتی ساخت بنا بر قبور عالمان دین را نیز مکروه نداستهاند.[۲۸]
تخریب بنای قبور توسط وهابیها
فقهای وهابی نهتنها ساخت بنا بر قبور را حرام و کاری بدعتآمیز دانستهاند، بلکه به تخریب بناهایی که بر روی قبور ایجاد شده نیز فتوا داده و آن را عملی نیز کردهاند. آنان یک بار در سال ۱۲۲۰ق[۲۹] و بار دیگر در هشتم شوال سال ۱۳۴۴ق، به تخریب قبرستان بقیع پرداختند و در این دو حمله، گنبد منسوب به حضرت فاطمه(س) که بیتالاحزان خوانده میشد و همه آثار تاریخی قبرستان بقیع، و از جمله بقعههای بقیع، ویران شد و خسارتهایی به حرم نبوی وارد گردید.[۳۰]
وهابیها همچنین در سال ۱۲۱۶ هجری قمری و در روز عید غدیر به شهر کربلا حمله کردند[۳۱] و حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) را تخریب کردند و اموال، ذخایر و اشیای قیمتی آنها را به غارت بردند.[۳۲]
در سالهای ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ش، تروریستهای تکفیری با همان تفکر وهابی دست به تخریب و انفجار در حرم عسکریَّین زدند که در نتیجه آن، پوشش آجری و طلاکاری گنبد و کاشیکاری دیوارهای آن و همچنین گلدستههای آن تخریب شد.[۳۳]
کتابشناسی
اگرچه ضمن برخی آثار که در وهابیتپژوهی به رشته تحریر درآمده،[۳۴] بخشهایی به بحث درباره مسئله ساخت بنا بر قبور اختصاص یافته، ولی آثار مستقلی نیز در این زمینه تألیف شده است. برخی از این آثار عبارتاند از:
- کتاب «إحیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد علی القبور»، نوشته احمد غمار حسنی (درگذشت: ۱۳۸۰ق)، از عالمان اهل سنت: نویسنده، در این کتاب، مدعای وهابیها درباره ساخت بنا بر قبور و دلایل آنها را ذکر کرده و سپس به نقد و بررسی آنها پرداخته است.[۳۵]
- کتاب «البناء علی القبور؛ شرع أم خرافة؟»، نوشته سیدحسن طاهری خرمآبادی: در این کتاب، ادله وهابیان درباره حرمت ساخت بنا بر قبور رد شده است.[۳۶] همچنین ادلهای برای مشروعیت ساخت بنا بر قبور در شرع اسلام مطرح شده است.[۳۷]
پانویس
- ↑ شربینی، مغنی المحتاج، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۶۴.
- ↑ سبحانی، آیین وهابیت، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص۳۸.
- ↑ سبحانی، آیین وهابیت، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص۹۲-۹۳.
- ↑ رضوانی، وهابیت و مسئله قبور، ۱۳۹۰ش، ص۳۲.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۳۷۴ق، ج۳، ص۳.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱۶، ص۱۸۲؛ غماری حسنی، احیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد علی القبور، ۱۴۲۹ق، ص۶۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۳۷۴ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۰؛ امین، کشف الارتیاب، ۱۴۱۱ق، ۳۱۵-۳۱۶.
- ↑ نمیری بصری، تاریخ المدینة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۳۷۴ق، ج۳، ص۱۰۴.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۱۲ق٬ ج۱۶، ص۱۰۰؛ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ ابن جبیر، الرحلة، دار بیروت للطباعة و النشر، ص۱۷۳؛ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۶۵.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۲۵.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۱۷۳.
- ↑ سبحانی، آیین وهابیت، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص۳۸.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۷۸؛ ابنتیمیه، مجموعة الرسائل و المسائل، لجنة التراث العربی، ج۱، ص۵۹-۶۰؛ ابنقیم جوزی، زاد المعاد، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۴۴۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۳۲۸؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۲۶۵-۲۶۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۲، ص۳۸۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به غماری، إحیاء المقبور من أدلة بناء المساجد على القبور، ۱۴۲۹ق، ص۲۱-۲۲؛ سبحانی، آیین وهابیت، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص۴۵.
- ↑ سبحانی، الوهابیة فی المیزان، ۱۳۸۵ش، ص۳۳-۳۷؛ سبحانی، آیین وهابیت، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص۴۳-۴۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۲۵؛ ابنحجر هیتمی، الفتاوی الفقهیة الکبری، المكتبة الإسلامیة، ج۲، ص۱۶؛ طاهری خرمآبادی، البناء علی القبور شرع ام خرافة؟، ۱۴۳۰ق، ص۶۱.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۲۵.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۲۵؛ امین، کشف الارتیاب، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۲۸۰.
- ↑ امین، کشف الارتیاب، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابنباز، مجموع فتاوی، دار القاسم للنشر، ج۱۳، ص۲۳۷؛ قفاری، أصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة (عرض و نقد)، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۴۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مسلم، صحیح مسلم، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۶۶-۶۶۷؛ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ طاهری خرمآبادی، البناء علی القبور؛ شرع ام خرافة، ۱۴۳۰ق، ص۴۳-۴۵؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۲۷ق، ج۳۲، ص۲۵۰.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۲۷-۱۲۸؛ طاهری خرمآبادی، البناء علی القبور؛ شرع ام خرافة، ۱۴۳۰ق، ص۴۳-۴۵؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۲۷ق، ج۳۲، ص۲۵۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به هیتمی، الفتاوی الفقهیة الکبری، المكتبة الإسلامیة، ج۲، ص۱۷.
- ↑ جبرتی، عجائب الآثار، دار الجیل، ج۳، ص۹۱.
- ↑ جبرتی، عجائب الآثار، دار الجیل، ج۳، ص۹۱؛ ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.
- ↑ طعمه، تراث کربلاء، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۶.
- ↑ طعمه، سلمانهادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۳.
- ↑ صحتی سردرودی، گزیده سیمای سامرا، ۱۳۸۸ش، ص۶۸؛ خامهیار، تخریب زیارتگاههای اسلامی در کشورهای عربی، ۱۳۹۳ش، ص۲۹ و ۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به امین، کشف الارتیاب، ص۲۸۶؛ سبحانی، آیین وهابیت، ص۳۸؛ سبحانی، الوهابیة فی المیزان، ص۲۹.
- ↑ غمار حسنی، إحیاء المقبور، ص۱۷.
- ↑ طاهری خرمآبادی، البناء علی القبور؛ شرع أم خرافة؟، ۱۴۳۰ق، ص۱۶.
- ↑ طاهری خرمآبادی، البناء علی القبور؛ شرع أم خرافة؟، ۱۴۳۰ق، ص۵۱.
منابع
- ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، بیجا، دار الشرق العربی، بیتا.
- ابن جبیر، محمد بن احمد، الرحلة، بیروت، دار بیروت للطباعة و النشر، بیتا.
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- ابنباز، عبدالعزیز، مجموع فتاوی، ریاض، دار القاسم للنشر، بیتا.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الرسائل و المسائل، تحقیق سیدمحمد رشیدرضا، بیجا، لجنة التراث العربی، بیتا.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة، بیجا، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابنحجر هیتمی، احمد بن محمد، الفتاوی الفقهیة الکبری، بیجا، المكتبة الإسلامیة، بیتا.
- ابنقیم جوزی، محمد بن ابوبکر، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۵ق.
- امین، سیدمحسن، کشف الارتیاب، بیروت، بینا، ۱۴۱۱ق.
- امینی، محمدامین، بقیع الغرقد، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دمشق، دار طوق النجاة، ۱۴۱۰ق.
- جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت، دار الجیل، بیتا.
- جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ۱۴۲۷ق.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار الكتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تصحیح سید محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۶ق.
- خامهیار، احمد، تخریب زیارتگاههای اسلامی در کشورهای عربی، قم، دارالإعلام لمدرسة اهلالبیت(ع)، ۱۳۹۳ش.
- رضوانی، علیاصغر، وهابیت و مسئله قبور، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.
- سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بیتا.
- سبحانی، جعفر، الوهابیة فی المیزان، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۵ش.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۳۷۴ق.
- شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۱ق.
- صحتی سردرودی، محمد، گزیده سیمای سامرا سینای سه موسی، مشعر، تهران، ۱۳۸۸ش.
- طاهری خرمآبادی، سیدحسن، البناء علی القبور شرع ام خرافة؟، قم، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۴۳۰ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- طعمه، سلمان هادی، تراث کربلاء، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش.
- طعمه، سلمانهادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۶ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، ۱۴۲۶ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- غماری حسنی، احمد، احیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد علی القبور، قاهره، مکتبة القاهرة، ۱۴۲۹ق.
- قفاری، ناصر بن عبدالله، أصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة (عرض و نقد)، بیجا، بینا، ۱۴۱۴ق.
- ماجری، یوسف، البقیع قصة التدمیر، بیروت، مؤسسة بقیع لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- مسلم، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۱۲ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- نمیری بصری، عمر بن شبة، تاریخ المدینة، بیجا، انتشارات دار الفکر، ۱۴۱۰ق.