الله
اللّه اسم خاصی که بر ذات دارای جمیع صفات کمالی خداوند اطلاق می‌شود. این واژه که مشهورترین اسم خداوند است، در اصل عربی است و احکام خاصی دارد؛ مانند ممنوعیت لمس کردن لفظ نوشته شده آن بدون طهارت. از جمله مهمترین خصوصیات این واژه می‌توان به قرار گرفتن در کلمه توحید و شهادت به توحید و ممنوعیت استفاده از آن برای غیر خداوند اشاره کرد.
الله محور سخن در قرآن و نهج‌البلاغه
واژه «الله» را محور بحث‌های پیرامون خدا در قرآن و نهج البلاغه دانسته و گفته شده در قرآن همه صفات کمال برای الله اثبات می‌شود.[۱] به نظر لطف‌الله صافی گلپایگانی، دلیل محور بودن کلمه الله در قرآن و نهج البلاغه این است که الله در عرف عرب فقط یک مصداق و مُسمّی دارد، اسمی است که جامع همه صفات کمالی خداوند است و درباره غیر خداوند نیز به کار نمی‌رود.[۲]
الله را اسم اعظم دانسته‌اند.[۳] از نظر سید جلال‌الدین آشتیانی در کتاب تفسیر سوره حمد، ازجمله دلایل اسم اعظم بودن این واژه این است که الله پایه و اساس توحید است و کافر با گفتن آن از کفر به ایمان منتقل می‌شود. به نظر او، اگر کسی به جای «لا اله الا الله»، «لا اله الا الرحمن» بگوید، از دایره کفر خارج و به دایره اسلام وارد نمی‌شود.[۴]
به گفته لطف‌الله صافی گلپایگانی، از مراجع تقلید شیعه، واژه الله ۲۷۰۲ مرتبه[۵] و براساس آمار کتاب فرهنگ آماری الفاظ قرآن، ۲۶۹۹ بار در قرآن تکرار شده است.[۶] برخی تعداد آن را با شمارش مشتقات و بسم‌الله ۲۸۰۷ بار ذکر کرده‌اند.[۷] گفته شده این کلمه ۱۲۹۳ بار در نهج البلاغه ذکر شده است.[۸]
مفهوم‌شناسی
اللّه اسم عَلَم (خاص) برای ذات واجب‌الوجود و جامع همه اوصاف کمالی خداوند است.[۹]
گفته شده در عرفان اسلامی، واژه الله به دو صورت به کار می‌رود: «الله ذاتی» و «الله وصفی». اگر منظور از الله، ذات دست‌نایافتنی الهی باشد، «الله ذاتی» گویند که اسم عَلَم است و معنای الوهیت و مانند آن در آن لحاظ نشده است. اگر مقصود از واژه الله، ذات خداوند با لحاظ الوهیت، تدبیر و مانند آن در نظر گرفته شود، «الله وصفی» می‌نامند که در این صورت اسمی از اسمای الهی و جلوه‌ای از جلوه‌های ذات خداوندی است. در بیشتر کاربردها، «الله وصفی» مراد است.[۱۰] گفته شده هر دو کاربرد در متون دینی آمده است از جمله در آیه «قُلْ هُوَ اللَّـهُ أَحَدٌ اللَّـهُ الصَّمَدُ؛ بگو: اوست خداى يگانه، خداى صمد [ثابت - متعالى]»[۱۱] مراد از الله اولی، «الله ذاتی» و مقصود از الله دومی، «الله وصفی» است.[۱۲]
واژه‌شناسی
←ریشه‌شناسی: الله در اصل، واژه‌ای عربی است.[۱۳] برخی آن را شبیه کلمات عبرانی و برگرفته از «ایل» یا سریانی و کلدانی و برگرفته از «الاها» دانسته‌اند.[۱۴] البته صرف شباهت دلیل بر عربی نبودن و گرفته بودن آن از زبان دیگر نیست.[۱۵]
←فقه اللغة: بین صاحب‌نظران اختلاف‌نظر است که این واژه از کلمه‌ای دیگر مشتق شده یا غیرمشتق است و از کلمه دیگری مشتق نشده است. قول مشهور این است الله واژه‌ای مشتق است. کسانی که آن را مشتق می‌دانند در ریشه آن اختلاف نظر دارند و به گفته برخی در این باره بیش از ۲۰ یا ۳۰ نظر وجود دارد.[۱۶] شاید صحیح‌ترین آنها این نظریه باشد که الله در اصل "الإله" و از ماده "اَلَه یأْلَهُ اُلوهةً" به معنای عَبَد است؛[۱۷] ولی همزه آن برای تخفیف حذف شده است.[۱۸] بر این اساس، معنای آن، معبودی است که شایسته همه ستایش‌ها و سزاوار عبادت است. البته در مورد ریشه و معنای إله و الله نظرات دیگری نیز ارائه شده است.[۱۹]
←بحث ادبی: هرگاه واژه الله مُنادا واقع شود (یا الله)، گاهی حرف ندا (یا) حذف و به جای آن میم به صورت تشدید در پایان افزوده می‌شود و به صورت «اَللّهُمَّ» به کار می‌رود؛[۲۰] البته برخی از علمای علم نحو، نظر دیگری در مورد واژه اللهمّ دارند.[۲۱]
احکام فقهی
اسم جلاله الله از جهت برخی احکام و آثار، همانند سایر اسمای الهی است؛ نظیر اینکه به اجماع فقیهان، رساندن بدن به آنها بدون طهارت حرام است. [۲۲] لمس کلمه «الله» و نیز ترجمه‌اش به هر زبانی که باشد بدون طهارت حرام است.[۲۳]
ویژگی‌ها
این اسم در بین دیگراسمای حسنای الهی، شاخصه هایی ممتاز دارد که عبارتند از:
- مشهورترین اسمای الهی است.
- از نظر قرآن بالاترین جایگاه را دارد.
- در مقام دعا و درخواست از خداوند از بالاترین مرتبه برخوردار است.
- پیشوای همه اسمای الهی است.
- کلمه توحید و اخلاص به آن اختصاص یافته است.[یادداشت ۱]
- شهادت با آن اسم واقع می‌شود.[یادداشت ۲]
- عَلَم واسم خاص برای ذات مقدس خداوند متعالی و مختص به معبود بر حق است و بر غیر خداوند اطلاق نمی‌شود؛ نه به صورت حقیقی و نه مجازی.
- این اسم بر ذات مقدسی که دارای همه صفات جمال و جلال الهی است، دلالت دارد.
- برای هیچ اسمی به عنوان صفت واقع نمی‌شود.
- همه اسمای الهی با این اسم خوانده می‌شود و عکس آن صحیح نیست.[۲۴]
اسم الله در نزد اهل عرفان
عارفان اسلامی، مقام ذات خدا را بدون هیچگونه تعیّنی دانسته و پس از تجلی حقّ، اولین تعیّن را تعیّنات حقی نامیدند که شامل مقام احدیت (تعیّن اول) و مقام واحدیت (تعیّن ثانی) می‌شود.[۲۵] به عقیده ایشان، در رأس هرم اسماء الهی در تعین ثانی، اسم جامع الله قرار دارد که در مقام اندماج کثرت در وحدت، شامل همه اسماء دیگر خداوند نیز هست.[۲۶] و پس از آن، اسم‌های چهارگانه «اول، آخر، ظاهر و باطن» قرار دارند.[۲۷]
عبدالله جوادی آملی، حکیم و مفسّر معاصر، الله را برترین نام از نام‌های ذات مقدسی دانسته است که هستی صِرف، جامع همه اسمای حسنا و صفات نیکو و مبدأ همه کمالات وجودی و منزه از هر نقصی است.[۲۸]
کتابت لفظ جلاله «الله»
در هنر خوشنویسی، لفظ جلاله «الله»، اسلوبی منحصربه‌فرد داشته و به باور ریچارد اتینگهاوزن، مستشرق آلمانی و پژوهشگر هنر اسلامی، زیبانگاری کلمه «الله» هنرمندان را در دو سرحد جهان اسلام یعنی اسپانیا و افغانستان، به راه‌حل مشابه هدایت کرده‌است.[۲۹] یکی از ویژگی‌های نگارش این کلمه، آن است که کلمه «الله» مرکب از سه حرف «الف، لام و هاء» است و شیوه نگارش هرکدام از این سه حرف در مفردات خوشنویسی اسلامی، با بیانی دقیق و هندسی مشخص شده و هرکدام برای شکل تنها و متّصل خود، هندسه و نقطه‌گذاری مشخصی دارند. ولی همین حروف هنگامی که در نگارش لفظ جلاله «الله» بکار می‌رود، به‌یک‌باره از آن اسلوب و چارچوب مفردات، دگرگون شده و شکل منحصربه‌فردی به خود می‌گیرند. تا جایی که نگارش کلمه «الله» نیازمند آموزش جداگانه و ممارست مجزّا است.[۳۰] علامه طهرانی براین باور است که کلمه "الله" در تلفظ اگرچه مُشدّد است اما آن را در کتابت و نوشتن نباید با تشديد نوشت، بلكه در كتابت "لام" را مکرر نوشته و تشدید گذاشته نمی‌شود.
پانویس
- ↑ صافی گلپایگانی، الهیات در نهج البلاغه، ۱۳۸۶ش، ص۳۳-۳۶.
- ↑ صافی گلپایگانی، الهیات در نهج البلاغه، ۱۳۸۶ش، ص۳۶.
- ↑ کاشفی، جواهر التفسیر، ۱۳۷۹ش، ص۳۵۷؛ خمینی، مصباح الهدایه، ۱۳۹۲ش، ص ۱۲و۱۳؛ آشتیانی، تفسیر سوره فاتحة الکتاب، ۱۳۷۷ش، ص۶۴.
- ↑ آشتیانی، تفسیر سوره فاتحة الکتاب، ۱۳۷۷ش، ص۶۴.
- ↑ صافی گلپایگانی، الهیات در نهج البلاغه، ۱۳۸۶ش، ص۳۴.
- ↑ روحانی، المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۴۴-۲۶۲.
- ↑ آشتیانی، تفسیر سوره فاتحة الکتاب، ۱۳۷۷ش، ص۶۳.
- ↑ صافی گلپایگانی، الهیات در نهج البلاغه، ۱۳۸۶ش، ص۳۶.
- ↑ میبدی، کشف‌الاسرار، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۶ ؛ بیهقی، الاسماء والصفات، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۴۷.
- ↑ امینی‌نژاد و دیگران، مبانی و فلسفه عرفان نظری، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۸.
- ↑ سوره توحید، آیه ۱ و ۲.
- ↑ امینی‌نژاد و دیگران، مبانی و فلسفه عرفان نظری، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۹.
- ↑ فخر رازی، التفسیرالکبیر، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ فخر رازی، التفسیرالکبیر، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۶۳؛ صادقی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۸۲-۸۳.
- ↑ محقق، اسماء و صفات الهی، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۳۱؛ سبحانی، مفاهیم‌القرآن، ۱۴۱۳ق، ج۶، ص۱۱۰.
- ↑ فیروز آبادی، القاموس المحیط، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۶۳۱، ذیل واژه «اله».
- ↑ میبدی، کشف‌الاسرار، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۶ ؛ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۹۰؛ مصطفوی، التحقیق، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ الشرطونی، اقرب‌الموارد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۶۶؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۸۸-۱۹۰.
- ↑ رازی، روض‌الجنان، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۵۷ ؛ فخر رازی، التفسیرالکبیر، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۵۹؛ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان، ج۱، ص۱۸؛ بستانی، دائرةالمعارف بستانی، دارالمعرفه، ج۴، ص۲۸۶.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۹۱؛ رازی، روض الجنان، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۲۵۱؛ قرطبی، تفسیر قرطبی، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۳۵.
- ↑ رازی، روض‌الجنان، ج۴، ص۲۵۱؛ قرطبی، تفسیر قرطبی، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۳۵؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۷۲۶؛ فخر رازی، التفسیرالکبیر، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۳؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۹۰.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۶.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، الناشر مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ الکفعمی، المقام الاسنی، موسسه قائم آل محمد(عج)، ص۲۵، ۲۶.
- ↑ ر.ک جامی، أشعة اللمعات، ۱۳۸۳ش، ص ۳۴- ۳۵.
- ↑ جامی، نقدالنصوص، ۱۳۷۰ش،ص۴۴
- ↑ امینی نژاد، حکمت عرفانی، ۱۳۹۰ش، ص۳۶۰–۳۶۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۱ش، ج ۱، ص ۲۷۹
- ↑ اتینگهاوزن، ۱۳۷۹ش، ص۲۰۰
- ↑ محمدی پارسا، «جایگاه حروف نزد عرفا و تأثیر آن بر هنر خوشنویسی اسلامی»، ص۷۶.
یادداشت
منابع
- ابن منظور، لسان العرب، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- اتینگهاوزن، ریچارد، اوج‌های درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبداللهی، تهران، نشر آگاه، چ۱، ۱۳۷۹ش.
- امینی‌نژاد، علی و دیگران، مبانی و فلسفه عرفان نظری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- امینی نژاد، علی، حکمت عرفانی؛ تحریری از درس های عرفان نظری استاد یدالله یزدان پناه، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۹۰ش.
- آشتیانی، جلال الدین، تفسیر سوره فاتحه الکتاب، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- البیهقی، احمد بن حسین، الاسماء والصفات، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- الشرطونی اللبنانی، اقرب‌الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۶ق.
- الطبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، افست تهران، ناصرخسرو، ۱۴۰۶ق.
- القرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی(الجامع لاحکام القرآن)، بیروت، دارالکتب العلمیه، الطبعة الخامسة، ۱۴۱۷ق.
- الکفعمی، تقی الدین ابراهیم، المقام الاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی، به کوشش فارس الحسون، بی‌جا، موسسه قائم آل محمد(عج)، بی‌تا.
- رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان، به کوشش یاحقی وناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
- روحانی، محمود، المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم (فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش/۱۴۱۴ق.
- جامی، عبد الرحمن، أشعة اللمعات، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.
- جامی، عبدالرحمن، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، بتحقیق سیدجلال الدین آشتیانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
- خمینی، سید روح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
- سبحانی، جعفر، مفاهیم‌القرآن فی معالم الحکومة، به کوشش جعفر الهادی، قم، موسسه امام صادق(ع)، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، تهران، فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، الهیات در نهج البلاغه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
، طباطبایی یزدی، محمدکاظم، با تعلیقه آیت الله سیستانی، مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني، المطبعة : ستاره، بی تا، بی جا.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، الناشر منشورات اسماعيليان، المطبعة : اسماعيليان، بی جا، بی تا.
- فخر رازی، محمدعمر،التفسیرالکبیر، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- فیروز آبادی، مجدالدین، القاموس المحیط، به کوشش محمد المرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۷ق.
- کاشفی، ملاحسین، جواهر التفسیر، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- محقق، محمدباقر، اسماء و صفات الهی در قرآن، تهران، اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- محمدی پارسا، عبدالله، «جایگاه حروف نزد عرفا و تأثیر آن بر هنر خوشنویسی اسلامی»، الهیات هنر، سال چهارم، شماره ۸، بهار ۱۳۹۶ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- میبدی، رشید الدین، کشف‌الاسرار و عدة الابرار، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، چاپ چهارم، ۱۳۶۱ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی، بی‌تا.
پیوند به بیرون