توحید نظری در کنار توحید عملی از تقسیمات توحید است که در عرصهٔ باور و اعتقاد معنا دارد و به رفتارهای انسانی ارتباط مستقیم ندارد. این شاخه از توحید شامل توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید افعالی است. شرک نظری در مقابل توحید نظری است که شامل شرک در ذات و شرک در خالقیت و فاعلیت الهی می‌شود. توحید نظری را پایه و اساس توحید عملی معرفی کرده‌اند.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
بالاترین مرتبه شرک نظری شرک جلی و باور به وجود خدایی دیگر در کنار الله یا دخالت مستقل نیروهای دیگر در اداره جهان است. تقسیم توحید به نظری و عملی جزو تقسیم‌بندی‌های متأخر و از ابداعات مرتضی مطهری (درگذشت: ۱۳۵۸ش) دانسته شده است.
توحید نظری
بر اساس تقسیم‌بندی الاهی‌دانان شیعه از جمله مرتض مطهری و عبدالله جوادی آملی، در اسلام، توحید به دو شاخه اصلی نظری و عملی تقسیم می‌شود.[۱]
توحید نظری مربوط به عالم شناخت و اندیشه است، یعنی خدا را به یگانگی شناختن و توحید عملی یعنی خود را در عمل، یگانه و یک‌جهت و در جهت ذاتِ یگانه ساختن. به عبارت دیگر توحید نظری یعنی شناخت یگانه بودن خدا، و توحید عملی یعنی یگانه شدن انسان.[۲]
همه اقسام توحید نظری مربوط به دانستن، اعتقاد پیداکردن، فکرکردن، نظر و از نوع باورداشتن هستند.[۳] به همین جهت محمدحسین فضل‌الله، مفسر شیعه، از تعبیر توحید فکری-عقیدتی در مقابل توحید عملی استفاده کرده است.[۴]
پیشینه
بر اساس یک پژوهش در آثار کلامی، علمای امامیه تا پیش از سده دوازدهم قمری به مراتب توحید عملی اشاره‌ای نکرده‌اند و همواره درباره مراتب توحید نظری بحث کرده‌اند، و نخستین بار سید عبدالله شبر (درگذشته ۱۲۴۲ق) در کتاب حق الیقین خود مراتبی از توحید عملی را ذکر کرده است.[۵]
گفته شده که تقسیم‌بندی توحید به نظری و عملی نخستین بار در آثار مرتضی مطهری (درگذشته ۱۳۵۸ش)، متکلم و فیلسوف شیعه، مشاهده شده،[۶] و این تقسیم‌بندی با نام‌های دیگری مثل توحید علمی، اعتقادی، قولی و توحید اراده، طلب و قصد در آثار متکلمان غیرامامی کاربرد داشته است.[۷]
رابطه توحید نظری و عملی
توحید نظری مربوط به عالم شناخت و اندیشه و توحید عملی مربوط به عمل است.[۸] به‌گفته جوادی آملی، توحید عملی مهم‌تر از توحید نظری است و در همه شئون زندگی بشر جاری است و هر کسی شب و روز با آن سر و کار دارد.[۹]
توحید عملی لازمه توحید نظری است، و توحید نظری توحید عملی را در پی می‌آورد.[۱۰] جوادی آملی تصریح می‌کند که این دو توحید مثل دو بال برای سلوک معنوی انسان هستند.[۱۱] به‌تصریح خرازی، توحید ذاتی مستلزم توحید افعالی و توحید افعالی مستلزم توحید عبادی است که همان توحید عملی است.[۱۲]
اقسام توحید نظری
عالمانی که تقسیم توحید به نظری و عملی را بیان کرده‌اند، سه قسم از اقسام توحید را مصداق توحید نظری دانسته‌اند: یعنی شناختن خدا به یگانگی در ذات که همان توحید ذاتی است، باور به یگانگی ذات و صفات خداوند که به آن توحید صفاتی گفته می‌شود، و باور به یگانگی خداوند در فاعلیتش که توحید افعالی است.[۱۳] بر همین اساس، مطهری آیات ابتدایی سوره حمد تا آیه ایاک نعبد را مربوط به توحید نظری و آیات بعدی را بیان توحید عملی دانسته است.[۱۴] خسروپناه الاهی‌دان شیعه توحید در خالقیت، توحید در ربوبیت، توحید در مالکیت، و توحید در حاکمیت و ولایت را نیز به مراتب توحید نظری افزوده است.[۱۵]
شرک نظری در مقابل توحید نظری قرار دارد[۱۶] و مشرک کسی است که هر یک از مراتب توحید نظری، مثل توحید ذاتی یا صفاتی یا افعالی را قبول نداشته باشد؛ مثل کسی که قائل به دو واجب الوجود باشد[۱۷] یا کسی که معتقد باشد خداوند جهان را آفریده است، ولی در اداره آن نقشی ندارد و مخلوقات هستند که جهان را می‌گردانند.[۱۸] مراتب شرک نظری را در قالب شرک ذاتی،[۱۹] شرک در خالقیت،[۲۰] و شرک صفاتی[۲۱] دسته‌بندی کرده‌اند.
پانویس
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ مطهری، خدا در زندگی انسان، ۱۳۹۳ش، ص۱۳-۱۴؛ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۴.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۵۴.
- ↑ حق‌گو، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی»، ص۶۳.
- ↑ حق‌گو، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی»، ص۶۴.
- ↑ حق‌گو، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی»، ص۶۵.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱.
- ↑ مطهری، خدا در زندگی انسان، ۱۳۹۳ش، ص۱۵-۱۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۵۱۱.
- ↑ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۷.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۴۱؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱؛ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۳-۵۴.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ خسروپناه، کلام نوین اسلامی، ۱۳۹۴ش، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۶۵.
- ↑ مطهری، جامعه و تاریخ در قرآن، ۱۳۹۶ش، ص۲۳۲.
- ↑ مطهری، جامعه و تاریخ در قرآن، ۱۳۹۶ش، ص۲۳۳.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۵۹.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۶۴.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۶۴.
منابع
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، (از مجموعه تفسیر موضوعی قرآن کریم- جلد دوم)، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۹۳ش.
- حق‌گو، محمدمیثم، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی با تأکید بر کلام امامیه»، در مجله نقد و نظر، شماره ۹۷، بهار ۱۳۹۹ش.
- خرازی، سید محسن، بدایة المعارف الالهیه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، قم، تعلیم و تربیت اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، جلد۲، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، جامعه و تاریخ در قرآن، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۶ش.
- مطهری، مرتضی، جهان‌بینی توحیدی،تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، خدا در زندگی انسان، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۳ش.