کفر

کُفْر به معنای انکار خدا از روی علم و آگاهی و باور نداشتن به نبوت پیامبر اکرم(ص) و انکار هر امری که منجر به انکار رسالت پیامبر اکرم(ص) شود نظیر انکار قرآن کریم و وجوب نماز. برای کفر در قرآن کریم، روایات اسلامی و کتاب‌های کلامی اقسامی نظیر کفر انکار، کفر عناد، ذکر شده است. در برخی از کتب کلامی کفر شیطان از قبیل کفر نفسانی دانسته شده است. از دیدگاه فقهی کفر گاهی در مقابل اسلام است که بیانگر تمایز دینی و مربوط به حیطه عملی مکلف است و فاقد آثاری نظیر طهارت ارث است و گاهی کفر در مقابل ایمان است که کفر کلامی گفته می‌شود و در اندیشه شیعیان کسانی که امامت ائمه(ع) را قبول نداشته باشند مؤمن نیستند.

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

مفهوم‌شناسی

کفر واژه‌ای عربی به معنای پوشاندن و پنهان کردن است در کتاب معجم الفاظ الفقه الجعفری، کفر در شک داشتن به وجود خدا یا وحدانیت او، نبوت پیامبر اکرم(ص)، معاد و انکار یکی از ضروریات دین مانند وجوب نماز، وجوب حج، حرمت خمر؛ معنی شده است.

سید مرتضی کفر را همانند ایمان قلبی می‌داند و آن را در جهل، شک و یا اعتقاد داشتن به اموری (نظیر بدعت‌ها) می‌داند که در شناخت خداوند و توحید و عدل و رسالت پیامبر اسلام(ص) مانع ایجاد می‌کند و باعث استحقاق عقاب دائمی و عظیم می‌شود.

جایگاه و اهمیت

بحث با عنوان انکار ضروری دین (پذیرش اسلام و قبول نکردن حکمی از دین) در تشخیص کفر و جاری کردن حکم کافر و ارتداد از زمان محقق حلی فقیه و اصولی در قرن هفتم و پس از آن یحیی بن سعید حلی صاحب کتاب ٰالجامع للشرائع بوده است. چراکه قبل از ایشان حکم دائر مدار ضروری دین نبوده و در ذیل عناوینی نظیر استحلال (حلال را حرام و حرام را حلال شمردن) و ارتداد مطرح بوده است. از زمان مقدس اردبیلی از معاصران شیخ بهائی و پس از ایشان فاضل هندی از عالمان شیعه در قرن ۱۱ق عنوان منکر ضروری دین ملازم با تکذیب النبی(ص) برای تحقق کفر مطرح شد.

کفر در قرآن کریم

واژه کفر و مشتقات آن ۵۲۵ بار در قران کریم وارد شده است که ۲۳۲ بار در سوره‌های مکی و ۲۹۳ بار در سوره‌های مدنی مطرح شده است. از امام صادق(ع) روایت شده است که کفر در قرآن پنج گونه است:

اقسام کفر

۱-کفرجحودی(انکار کردن) از روی علم	وَ لَمَّا جاءَهُمْ کتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّـهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذینَ کفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّـهِ عَلَی الْکافِرینَ  (ترجمه:و هنگامی که از طرف خداوند، کتابی برای آنها آمد که موافق نشانه‌هایی بود که با خود داشتند، و پیش از این، به خود نوید پیروزی بر کافران می‌دادند (که با کمک آن، بر دشمنان پیروز گردند.) با این همه، هنگامی که این کتاب، و پیامبری را که از قبل شناخته بودند نزد آنها آمد، به او کافر شدند لعنت خدا بر کافران باد.)[بقره–۸۹]
۲-کفر جحودی بدون علم	وَ قالُوا ما هِی إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یهْلِکنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِک مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یظُنُّون (ترجمه:آنها گفتند: «چیزی جز همین زندگی دنیای ما در کار نیست گروهی از ما می‌میرند و گروهی جای آنها را می‌گیرند و جز طبیعت و روزگار ما را هلاک نمی‌کند!» آنان به این سخن که می‌گویند علمی ندارند، بلکه تنها حدس و گمان می‌زنند.)[جاثیه–۲۴]
۳-کفر برائت	وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّـهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَینِکمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ یوْمَ الْقِیامَةِ یکفُرُ بَعْضُکمْ بِبَعْضٍ وَ یلْعَنُ بَعْضُکمْ بَعْضاً وَ مَأْواکمُ النَّارُ وَ ما لَکمْ مِنْ ناصِرین. (ترجمه:(ابراهیم) گفت: «شما غیر از خدا بت‌هایی برای خود انتخاب کردهاید که مایه دوستی و محبت میان شما در زندگی دنیا باشد سپس روز قیامت از یکدیگر بیزاری می‌جویید و یکدیگر را لعن می‌کنید و جایگاه (همه) شما آتش است و هیچ یار و یاوری برای شما نخواهد بود!)[عنکبوت–۲۵]
۴-کفر به معنای ترک اوامر الهی	فیهِ آیاتٌ بَیناتٌ مَقامُ إِبْراهیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً وَ للَّـهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِی عَنِ الْعالَمین (ترجمه:در آن، نشانه‌های روشن، (از جمله) مقام ابراهیم است و هر کس داخل آن [خانه خدا] شود در امان خواهد بود، و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آنها که توانایی رفتن به سوی آن دارند. و هر کس کفر ورزد (و حج را ترک کند، به خود زیان رسانده)، خداوند از همه جهانیان، بی‌نیاز است.)[آل عمران–۹۷]
۵-کفر به معنای ترک شکر	قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیبْلُوَنی أَ أَشْکرُ أَمْ أَکفُرُ وَ مَنْ شَکرَ فَإِنَّما یشْکرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِی کریمٌ. (ترجمه:گفت: «این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را بجا میآورم یا کفران می‌کنم؟! و هر کس شکر کند، به نفع خود شکر می‌کند و هرکس کفران نماید (به زیان خویش نموده است، که) پروردگار من، غنی و کریم است!»)[نمل–۴۰]

ملاک و معیار تحقق کفر

علما عناوین زیر را به عنوان ملاک و معیار برای تحقق کفر عنوان نموده‌اند:

انکار ضروری دین

شیخ طوسی در کتاب النهایه انکار برخی از احکام خاص نظیر حلال دانستن گوشت خوک و یا خوردن خون را موجب تحقق یافتن کفر دانسته است و هیچ ضابطه‌ای برای این عنوان بیان نکرده است. ابن‌سعید حلی فقیه و اصولی در قرن هفتم هجری قمری در کتاب الجامع للشرائع، محقق حلی استاد علامه حلی در کتاب شرایع الإسلام علامه حلی فقیه و متکلم شیعه در قرن هشتم هجری در کتاب تحریرالاحکام و شهید اول در کتاب الدروس الشرعیه فقط عنوان ضروری دین را مطرح نموده‌اند و مصادیق آن را بیان نکرده‌اند. مقدس اردبیلی از معاصران شیخ بهایی و شیخ یوسف بحرانی(۱۱۰۷-۱۱۸۶ق)، برای تحقق کفر، ضروریاتی که منجر به انکار اسلام و تکذیب نبوت پیامبر(ص) شود را بیان نموده‌اند. شهید ثانی ضابطه کفر را انکار چیزی می‌داند که جزء دین شمرده شده است نظیر حلال دانستن زنا و کم یا زیاد کردن در تعداد نمازهای یومیه شیخ انصاری انکار ضروری دین را توسط کسی که آشنایی به احکام دین ندارد نظیر شخص تازه مسلمان شده موجب کفر نمی‌داند ولی کسی که آگاهی به مسائل دینی دارد انکار او را موجب کفرش دانسته است.

تکذیب پیامبر(ص)

مقدس اردبیلی انکار ضروری را به طور مستقل موجب کفر نمی‌داند و معتقد است کسی که یقین دارد پیامبر(ص) مطلبی را فرموده است و با این حال آن را انکار کند، در حقیقت تکذیب النبی(ص) کرده است. فاضل هندی ملاک اصلی برای تحقق یافتن کفر را، انکار چیزی که در دین است و اعتقاد به وجود چیزی که در دین وجود ندارد؛ می‌داند و معتقد است که این انکار و اعتقاد در حقیقت همان تکذیب پیامبر(ص) است. خویی امام خمینی،و فاضل لنکرانی از فقیهان مشهور معاصر(درگذشت:۱۳۸۶ش) نیز معتقد به این نظریه هستند.

خروج از دین

بحرالعلوم معتقد است که در کتاب و سنت عنوان خروج از دین یکی از معیارها و ملاک‌های صدق کفر دانسته شده است. بدین صورت که حکمی آنگونه از ضروریات دین باشد که انکارش مستلزم خروج از دین و موجب کفر باشد. خواه انکار اصول اعتقادی باشد یا احکام فرعی و در احکام فرعی خواه ضروری دین باشد یا غیر ضروری. ایشان روایت امام صادق(ع) را به عنوان دلیل بر دیدگاه خود عنوان می‌کند. ایشان با این استدلال خروج از دین را عین کفر دانسته است.

ملاک و معیار کفر در نگاه متکلمان

متکلمان ملاک و معیار کفر را در سه چیز دانسته‌اند

1. انکار امری که لازمه ایمان است مانند انکار توحید، نبوت و معاد.
2. انکار امری که منجر به انکار رسالت پیامبر اکرم(ص) شود مانند انکار امامت و ولایت و انکار وجوب نماز.
3. انکار امری که علم و یقین دارد (از روی شبهه نباشد) از ضروریات دین اسلام است. زیرا لازمه انکارش، انکار رسالت پیامبر(ص) است.

فرقه‌های اسلامی محکوم به کفر

باتوجه به اینکه انکار احکامی که ضروری دین باشد موجب کفر می‌شود از این جهت در بحث طهارت به عقیده شیخ طوسی مشبهه، مجبره و مُجَسِّمه، (معتقدان به جسمانی بودن خداوند)کافرند. علامه حلی، شهید اول، محقق کرکی به نجاست ناصبی‌ها، غلات، خوارج و مجسِّمه فتوا داده‌اند.

در موضوع غسل و نماز میت، شیخ مفید، شیخ طوسی و قاضی ابن‌براج معتقدند نباید هیچ یک از مخالفان شیعه را (در غیر حالت تقیه) غسل داد و نمی‌شود بر آنها نماز میت خواند. ابن‌ادریس برای جایز نبودن نماز بر مرده مخالفانِ تشیع به آیه ۸۴ سوره توبه استناد می‌کند و معتقد است که در این حکم هیچ اختلافی در بین فقها نیست.

تکفیر اهل قبله

مقالهٔ اصلی: تکفیر اهل قبله

تعبیر اهل قبله در صدر اسلام در سخنان امام علی(ع) آمده است به عقیده شیخ محمد عبده شارح نهج‌البلاغه اهل قبله کسی است که به خدا اعتقاد دارد و به درستی آنچه پیامبر(ص) آورده است و به سوی قبله واحد نماز بخواند.

تکفیر به معنای نسبت دادن یکی از اهل قبله به کفر است. خاستگاه مسئله تکفیر کلامی و اعتقادى است تا فقهى، اما به دلیل آثار و پیامدهایى که در فقه دارد، این مسئله همواره مورد توجه فقها قرار گرفته و فتاوى آنان در این زمینه بسیار حایز اهمیت است.

اولین‌بار در اسلام، قبیله بنی المطلق توسط ولید بن عقبه، به کفر متهم شدند که تعبیر به کفر در برخی روایات ذیل آیه ۶ سوره حجرات آمده است. خالد بن ولید نیز مردم قبیله بنی جذیمه را متهم به کفر نمود عمر نیز حاطب بن ابی‌بلتعه را محکوم به کفر نمود و از پیامبر(ص) درخواست نمود تا او را بکشد. حاکمان بنی‌امیه زمانی که خواستند حجر بن عدی را بکشند ابتدا او را به مانند امام علی(ع) به کفر محکوم کردند.

اقسام کفر

کفر گاهی در مقابل اسلام قرار می‌گیرد و گاهی در مقابل ایمان و گاهی در مقابل اطاعت از فرامین الهی.

کفر فقهی

کفر فقهی، کفر در مقابل اسلام است که بیانگر تمایز دینی است حد نصاب مسلمان بودن و خروج از مرز کفر جاری نمودن شهادتین بر زبان است و کسی که شهادتین را نگفته باشد کافر محسوب می گردد و احکام فقهی خاصی در تعاملات اجتماعی و معاملاتی مسلمانان با کافران است. نظیر ارث نبردن کافر از مسلمان و جایز نبودن ازدواج کافر با مسلمان. اکثر فقها شیعه حدِّ نصابِ اسلام را اظهار شهادتین و اعتقاد به معاد دانسته‌اند و منکران این سه اصل(توحید، نبوت و معاد) را کافر فقهی می‌نامند

کافر

نویسنده کتاب العروة الوثقی کافر را کسی می‌داند که الوهیّت، یا توحید، یا رسالت و یا ضروری دین را (در عین یقین به ضروری بودن آن) انکار کند به گونه‌ای که به انکار رسالت بینجامد. اما خویی در کتاب التنقیح قید جحود (تسلیم نشدن و قبول نکردن) را مربوط به کسی می‌داند که مسلمان بوده و بخواهد از مسلمان بودن خارج شود.

صاحب جواهر صاحب حدائق محقق همدانی و امام خمینی شخص غیر مسلمان را کافر می‌دانند و ملاک کافر بودن را شک کردن در وجود خدا و رسالت دانسته‌اند امام خمینی در کتاب الطهارة معتقد است که اگر قاضی و حاکم بخواهد بر آن شخص حد جاری کند و حکم به کفرش نماید، جحود لازم است.

کفر کلامی

کفر کلامی، کفر در مقابل ایمان است که به معنی خودداری کردن از پذیرش حق و انکار آن است. در اندیشه شیعیان، اهل سنت مؤمن نیستند و کفر در برابر ایمان دارند و انکار آن(حق) را موجب خروج از ایمان و کفر کلامی می‌دانند.

فقها اعتقاد به امامت و ولایت را از اصول مذهب شیعه برمی‌شمارند نه اصول دین

برخی از علما نظیر بحرانی محدث و نویسنده الحدائق الناضرة به سه دلیل (روایات مستفیضه، ناصبی بودن منکر امامت و از ضروریات دین بودن امامت) امامت را جزء اصول دین دانسته و هر کسی را که از روی علم و عناد با آن مخالفت کند، کافر دانسته است اما مستضعفان را از دایره کفار خارج دانسته است.

دیدگاه شیعه درباره اسلام اهل سنت

علمای شیعه، تنها ناصبی‌های اهل سنت را از دایره مسلمان بودن خارج می‌دانند و احکام اسلام را بر کسانی که اظهار شهادتین کنند و با اهل بیت(ع) دشمنی نداشته باشند، جاری کرده‌اند. اختلاف بین علما در تعیین محدوده ناصبی بودن است برای نمونه شیخ یوسف بحرانی به خاطر مشی اخباری گری خود، معنای ناصبی را توسعه داده و بر این باور است که بر اساس روایات هر دشمن اهل بیت ناصبی است و همین که کسی را در امامت بر اهل بیت مقدم کند بغض و دشمنی با اهل بیت کرده و ناصبی است و البته علمای زیادی با او مخالفت و کلامش را نقد کرده‌اند.

دلایل حکم به اسلام اهل سنت

روایات اهل بیت(ع)

در اکثر روایات اهل بیت(ع) حد نصاب اسلام شهادتین ذکر شده است. در نامه امام رضا(ع) به مأمون عباسی، اسلام خالص شهادت بر یگانگی خدا ذکر شده است.

سیره اهل بیت(ع)

ائمه(ع) مخالفان و منکران امامتشان را کافر نمی‌دانستند و در رفتارشان با مخالفان هیچ تفاوتی با هم‌مذهبان خودشان نداشته‌اند. نظیر این سیره در بیان امام صادق(ع) به زید شحام در معاشرت با اهل سنت با اخلاق خودشان، شرکت کردن در مساجدشان، شرکت در تشییع جنازه‌هایشان، عیادت از مریض‌هایشان و در صورت امکان به عنوان امام جماعت یا مؤذن آن‌ها شوید.

فتوای فقها در ابواب مختلف فقه

• حکم به طهارت فرقه‌های اسلامی: فقها با استفاده از روایات حکم به طهارت فرقه‌های مسلمانان، غیر از فرقه‌های محکوم به کفر کرده‌اند. همینطور حکم به مطهر بودن باقی‌مانده غذایشان به دلیل اسلامشان کرده‌اند و معتقدند ائمه(ع) اجتناب از باقی‌مانده غذاهایشان نمی‌کردند و این از باب تقیه نبوده است.
• حکم به خرید و فروش در بازار مسلمانان: درباره بازار مسلمانان به صرف اطلاق بازار مسلمانان مجوز خرید از آن را داده‌اند و در این حکم قید تشیع یا مؤمنین وجود ندارد.
• فتوا به حلال بودن ذبح حیوان: فقها در بحث شرایط ذبح حیوان، قید مسلمان بودن را شرط دانسته‌اند و قید ایمان به معنای خاص شیعی مطرح نکرده‌اند
• جایز بودن ازدواج: در ازدواج، فقها شیعه ازدواج شیعیان با غیر از گروه‌های محکوم به کفر جایز می‌دانند و برخی ازدواج زن شیعه با غیر شیعه را مکروه می‌دانند.

دیدگاه اهل سنت درباره اسلام شیعیان

علمای اهل سنت معتقدند که شیعیان دوازده امامی مسلمان هستند ابن‌تیمیه در کتاب دقائق التفسیر معتقد است که شیعیان از مسلمانان اهل بدعت هستند اما کافر نیستند. اشعری نیز در مقالات الاسلامیین شیعه را یکی از فرقه‌های مسلمانان ذکر می‌کند. محدثان اهل سنت در کتب حدیثی خود، از راویان شیعه نقل حدیث کرده‌اند و از شروط پذیرش حدیث، مسلمان بودن راوی عنوان کرده‌اند

اما طَرطوسی (از رهبران فکری سلفی‌های جهادی القاعده‌ای) شیعیان را کافر می‌داند و از دلایل کفر شیعه، اعتقادات شیعیان نسبت به امامان(ع) در توسل، اعتقاد به تحریف قرآن کریم، ناسزا گویی به اصحاب پیامبر(ص) می‌داند. و معتقد است که شیعیان چون اهل سنت را کافر می‌دانند بنابراین خودشان نیز کافرند. این در حالی است که محمود شلتوت از علمای اهل تسنن مصر ، مذهب شیعه را به عنوان یکی از فرقه‌های اسلامی ذکر کرده و طی صدور فتوایی تقلید از مذهب فقهی شیعه را جایز دانسته است.

کفر در اطاعت خداوند

کفر در مقابل اطاعت از فرمان‌های خداوند متعال، که در برخی از آیات قرآن کریم نظیر آیه ۳ سوره انسان ، کفر به این معنا آمده است و در تفسیر این آیه از امام صادق(ع) کافر کسی دانسته شده است که اطاعت امر الهی نمی‌کند.

اقسام کفر از منظر متکلمان اسلامی

متکلمان اسلامی در کتب مختلف کلامی برای کفر اقسامی بیان شده است.

• کفر انکار: انکار خدا و پیامبر اکرم(ص) با قلب و زبان
• کفر جحود: انکار زبانی ولی اعتقاد قلبی داشتن به خدا و پیامبر اکرم(ص)
• کفر عناد: انکار از روی لج‌بازی
• کفر نفاق: اقرار زبانی به خدا و پیامبر اکرم(ص) ولی اعتقاد قلبی نداشتن

همچنین عین القضات همدانی ( عبد الله بن محمد بن علي بن علي الميانجي. درگذشت:۵۲۵ق.)در کتاب تمهیدات یا کتاب «زبدة الحقائق في كشف الدقائق» که چون دارای ده بخش تحت عنوان تمهید است به نام تمهیدات مشهور است. کفر را به سه دسته تقسیم نموده است:

1. ظاهری: کفر به وجود خدا
2. قلبی: انکار نبوت پیامبر اکرم(ص)
3. نفسانی: انکار یکی از ضروریات دین اسلام به جهت جهل، ضعف و ناتوانی فکری و یا فهم نادرست شخص، مانند انکار وجوب نماز

در آثار برخی از متکلمان از کفر نفسانی، به کفر استخفافی تعبیر شده است و کفر شیطان را از همین نوع کفر دانسته‌اند که شیطان در برابر امر خداوند به سجده برای آدم احتجاج و مخالفت کرد و خداوند هم او را لعنت و کفرش را اعلام کرد «وکان من الکافرین». نجم رازی در کتاب مرصاد العباد کفر را به حقیقی (کفر از روی علم و آگاهی) و تقلیدی (به تبعیت از پدر و مادر بدون علم) تقسیم می‌کند.

جستارهای وابسته

• شرک
• نجاست کافر