توحید صفاتی از اقسام توحید است، به‌معنای اعتقاد به یگانگی مصداقی صفات ذاتی خداوند با یکدیگر و با ذات خدا. براساس توحید صفاتی، صفات ذات تنها یک مصداق (ذات خداوند) دارند و اختلاف آنها فقط به‌لحاظ مفهوم است. این دیدگاه که به عینیت صفات با ذات مشهور است، دیدگاه همه فیلسوفان مسلمان و متکلمان امامیه و گروهی از اهل‌سنت به شمار می‌رود. در مقابل، اشاعره و ماتُریدیه، از مذاهب کلامی اهل‌سنت، قائل به یکی‌نبودن صفات بر ذات و قدیم بودن صفات الهی هستند.
اعتقاد به مغایرت صفات با ذات را شرک صفاتی نامیده‌اند؛ اما گفته شده چون توحید صفاتی، مسئله بسیار دقیقی است و بیشتر در میان عالمان کلام مطرح می‌شود، شرک در صفات، شرک خفی شمرده شده و موجب خروج از اسلام نمی‌شود.
متکلمان شیعه برای اثبات توحید صفاتی، به دلایل عقلی و نقلی استناد کرده‌اند. به گفته جعفر سبحانی، متکلم شیعه، اجتناب از اعتقاد به تعددِ ذات و پرهیز از نیازمندی خدا به مخلوقاتش، عینیت صفات با ذات را اثبات می‌کند. از جمله ادله نقلی را نیز سخن امام علی(ع) در خطبه نخست نهج البلاغه دانسته‌اند که در آن، نفی صفات از خداوند، کمال اخلاص معرفی شده است.
جایگاه مسئله و تبیین آن
توحید صفاتی از اصول معارف اسلامی و عالی‌ترین اندیشه‌های بشری شمرده شده که به‌ویژه در مکتب شیعه تبلور یافته است.[۱] عالمان شیعه در تقسیم توحید به نظری و عملی، توحید صفاتی را جزو شاخه‌های توحید نظری دانسته‌اند.[۲]
مراد از توحید صفاتی، اعتقاد به یکی‌بودن صفات ذاتی خدا با ذات الهی و همچنین صفات با یکدیگر و نفی هرگونه کثرت و ترکیب از ذات خداوند است.[۳] بر این اساس، صفات الهی مصادیق جداگانه‌ای از یکدیگر و از ذات الهی ندارند؛ بلکه همه آنها مفاهیمی هستند برای مصداقِ واحدِ بسیطی که همان ذات خداوند است.[۴] طبق این دیدگاه، همه صفاتی که به خدا نسبت داده می‌شود مانند علم، قدرت و حیات، عین ذات خدا و عین یکدیگرند و تنها در مفهوم اختلاف دارند.[۵]
از نظر عبدالله جوادی آملی، فیلسوف و فقیه شیعی، مقصود از عینیت و یکی‌بودن صفات با ذات این است که ذات خدا در عین بساطت (مرکب‌نبودن از چیزی)، همه صفات کمال را بدون نیاز به چیز دیگری دارد؛ برخلاف صفات مخلوقات که عین ذاتشان نیست و قابلیت سلب آنها از ذاتشان وجود دارد.[۶]
به گفته علی ربانی گلپایگانی، کلام‌پژوه، موضوع بحث در توحید صفاتی، چگونگی ارتباط و نسبت صفات ذاتی با ذات الهی است. او قول به عینیت صفات با ذات خدا را توحید صفاتی و اعتقاد به زیادت و مغایرت آنها را شرک صفاتی می‌نامد.[۷]
دیدگاه مذاهب اسلامی دربارهٔ توحید صفاتی
همه فیلسوفان مسلمان و متکلمان امامیه[۸] و گروهی از اهل‌سنت[۹] معتقد به عینیت صفات با ذات، یعنی همان توحید صفاتی‌اند. در مقابل، اشاعره[۱۰] و ماتُریدیه[۱۱] از فرقه‌های اهل‌سنت قائل‌اند که صفات خدا غیر از ذات او و البته مانند ذات، قدیم هستند. در خصوص فرقهٔ کلامی معتزله اختلاف‌نظر هست: مرتضی مطهری و جوادی آملی می‌گویند معتزله معتقد به تنزیه صفات بودند؛[۱۲] یعنی صفات را از خدا نفی می‌کردند؛ اما علی ربانی گلپایگانی، کلام‌پژوه می‌گوید آن نیز همچون امامیه معتقد به عینیت صفات با ذات بودند.[۱۳]
از نظر جوادی آملی، چون توحید صفاتی، مسئله بسیار دقیقی است و بیشتر در میان عالمان کلام مطرح می‌شود و مردم عادی از آن آگاه نیستند، نپذیرفتن آن، شرک خفی شمرده می‌شود و موجب خروج از اسلام نیست.[۱۴]
دلایل
عالمان شیعه برای اثبات توحید صفاتی و عینیت صفات با ذات، دلایلی بیان کرده‌اند. برخی از این دلایل عقلی و برخی دیگر برگرفته از روایات‌اند:
دلایل عقلی
جعفر سبحانی متکلم شیعه یکی از دلایل عقلی توحید صفاتی را این‌گونه توضیح داده است: یکی‌بودن صفات با ذات مستلزمِ بی‌نیازی خداوند در صفاتش از غیرش می‌شود؛ اما لازمه اعتقاد به یکی‌نبودن صفات با ذات، نیازمندی خداوند به اموری غیر از ذاتش است. در این صورت، خداوند علم یا قدرت دارد؛ ولی به کمک علم و قدرتی که غیر از ذات اوست. بنابراین از آنجا که خداوند بی‌نیاز مطلق و پاک و منزه از احتیاج به غیر است، صفات خدا با ذاتش یکی است.[۱۵]
توضیح محمدتقی مصباح یزدی و عبدالله جوادی آملی هم چنین است: اگر هر یک از صفات الهی، مصداق جداگانه‌ای داشته باشد، از دو حال خارج نیست: یا مصادیق آنها در داخل ذات الهی فرض می‌شوند که لازمه‌اش این است که ذات الهی مرکّب از اجزاء باشد. این با توحید ذاتی ناسازگار و محال است. یا مصادیق آنها خارج از ذات الهی فرض می‌شوند. در این صورت، یا آن صفات، واجب‌الوجود و بی‌نیاز از آفریننده تصور می‌شوند که مستلزمِ تعدد ذات و شرک است یا ممکن‌الوجود و آفریدۀ خدا فرض می‌شوند. لازمۀ این فرض آن است که ذات خداوند که طبق فرض، فاقد این صفات است، آنها را بیافریند و سپس به آنها متصف شود. این صورت نیز محال است؛ زیرا محال است علّت هستی‌بخش، ذاتاً فاقد کمالاتِ مخلوقاتِ خود باشد. با بطلان همۀ این فرض‌ها، توحید صفاتی و عینیت صفات با ذات اثبات می‌شود.[۱۶]
دلایل روایی
به نظر محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف و مفسر شیعی، توحید صفاتی در احادیث با عنوان «نفی صفات» مطرح شده است.[۱۷] در خطبه نخست نهج البلاغه، از امام علی(ع) نقل شده است: «وَ كَمَالُ تَوْحِيدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَ كَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ؛ کمال توحیدِ خدا اخلاص به او و کمال اخلاص به او نفى صفات (زائد بر ذات) از اوست».[۱۸] آیت‌الله سبحانی این کلام را تصریح در عینیت صفات با ذات شمرده است.[۱۹]
علامه مجلسی گفته است بیشتر روایاتی که در باب صفات خدا نقل شده، بر نفی زیادت دلالت دارند؛ اما تصریحی به عینیت صفات با ذات ندارند.[۲۰] علامه طباطبایی این کلام را عجیب شمرده و گفته است که روایات بر عینیت صفات با ذات او دلالت دارند.[۲۱]
پانویس
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۰۱.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۴۱؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱؛ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۳-۵۴.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۶؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۰۱.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۶.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۶ش، ص۲۶۹.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۸.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تفصیلی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۵۹.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۷۲ش، ص۲۴۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تفصیلی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۵۹.
- ↑ سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۵؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۹-۳۰۲.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تفصیلی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۵۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۹۸؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۳۰۳ و ۳۰۴.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تفصیلی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۶۰-۶۲.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۷۹.
- ↑ سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۸.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۶؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۳۰۵ و ۳۰۶.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۶.
- ↑ نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، خطبه اول، ص۳۹.
- ↑ سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۶۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۶۲، پاورقی۱.
منابع
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن: تفسیر موضوعی قرآن کریم، تحقیق و تنظیم حیدرعلی ایوبی، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- خرازی، سید محسن، بدایة المعارف الالهیة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۷ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی (۱)؛ توحید، صفات و عدل الهی، قم، جامعه المصطفی(ص)، چاپ پنجم، ۱۳۹۹ش.
- سبحانی، جعفر، الإلهيات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۳ق.
- فیاض لاهیجی، ملاعبدالرزاق، گوهر مراد، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ هفدهم، ۱۳۸۴ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی، تحقیق و بازنگری امیررضا اشرفی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چاپ سوم، ۱۳۹۶ش.
- مطهری، مرتضی، جهان‌بینی توحیدی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، نشر صدرا، ۱۳۹۰ش.
- نهج‌البلاغه، گردآورنده سید رضی، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
پیوند به بیرون
- «توحید صفاتی»، جعفر سبحانی.
- «تبیین توحید صفاتی و نقد دیدگاه‌های نادرست درباره صفات ثبوتی ذاتی خداوند».