سید محمدتقی خوانساری

سید محمدتقی خوانساری
از مراجع تقلید شیعه
اطلاعات فردی
نسب	خاندان خوانساری
تاریخ تولد	سال ۱۲۶۷ شمسی
تاریخ وفات	۷ ذی‌الحجه ۱۳۷۱ق (۷ شهریور ۱۳۳۱ش)
محل دفن	مسجد بالاسر در حرم حضرت معصومه(س)
شهر وفات	همدان
خویشاوندان; سرشناس	محمدعلی اراکی (پدر خانم) • سید احمد خوانساری (پسر عمو)
اطلاعات علمی
استادان	محمدکاظم خراسانی • سید محمدکاظم طباطبایی یزدی • فتح‌الله غروی اصفهانی • محمدحسین غروی نائینی • آقا ضیاء عراقی و ...
شاگردان	امام خمینی • سید محمد محقق داماد • مرتضی حائری یزدی • عبدالکریم حق‌شناس و ...
محل تحصیل	خوانسار• نجف • قم
تألیفات	حاشیه بر عروة الوثقی • رساله علمیه • مختصر الاحکام و ...
سایر	سرپرستی حوزه علمیه قم
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	مقابله با حضور انگلستان در عراق • اقامه نماز جمعه در قم

برای دیگر کاربردها خوانساری را ببینید.

محمدتقی خوانساری (۱۳۰۵-۱۳۷۱ق) فقیه و مرجع تقلید شیعی قرن چهاردهم هجری بود. در ۱۳۳۲ق با شروع جنگ جهانی اول و درگیر شدن حکومت عثمانی با دولت انگلیس و اشغال شدن بعضی از مناطق جنوبی عراق، خوانساری با تعدادی از طلبه‌ها و علمای نجف به مقابله با اشغالگران برخاستند. او در این جنگ مجروح و به مدت چهار سال به سنگاپور تبعید شد. خوانساری به اراک و سپس به قم رفت.

خوانساری بعد از درگذشت شیخ عبدالکریم حائری و قبل از ورود آیت الله بروجردی از مراجع تقلید بود. او در برابر اقدامات رژیم محمدرضا پهلوی موضع‌گیری می‌کرد. یکی از حوادث معروف زندگی خوانساری، اقامه نماز باران توسط وی در منطقه خاکفرج قم است که پس از سه روز خواندن نماز، باران زیاد از آسمان بارید.

سید محمد تقی خوانساری داماد آیت الله اراکی بوده است.^[۱]

زندگی و خانواده

محمدتقی خوانساری در ۱۳۰۵ق (۱۲۶۷ش) در خانواده‌ای که به علم، فضل و ادب مشهور بود در خوانسار به دنیا آمد. پدر او سید اسدالله موسوی خوانساری از تبار ابوالقاسم جعفر بن حسین خوانساری بود که نسب او به خاندان خوانساری و در نهایت به امام کاظم(ع) می‌رسد.^[۲]
خوانساری در ۷ ذی‌الحجه ۱۳۷۱ق، ۷ شهریور (۱۳۳۱ش)^[۳] در سفری که به همدان داشت بر اثر بیماری گوارشی و قلبی درگذشت و در مسجد بالاسر در حرم حضرت معصومه پس از نماز آیت الله بروجردی بر پیکر او در کنار قبر استادش حائری یزدی به خاک سپرده شد.^[۴]
از فرزندان خوانساری دو تن یعنی سیدمحمدباقر و سیدمحمدعلی، عالم دینی بودند.^[۵] سید محمدباقر فرزند سید محمدتقی خوانساری ساکن تهران بود که در سه‌شنبه ۲۷ بهمن ۱۳۹۴ش، در تهران درگذشت^[۶] و بر طبق وصیتش، پیکر او در نجف دفن گردید.^[۷] آیت الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی ایران در پی درگذشت او پیامی صادر کرد.^[۸]

تحصیلات

محمدتقی، تحصیل مقدمات علوم دینی را در خوانسار به پایان برد و در ۱۳۲۲ق برای ادامه تحصیل به عراق رفت. او نزد محمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، شیخ الشریعه اصفهانی، محمد حسین نائینی، و آقا ضیاء عراقی، فقه و اصول آموخت و از عراقی اجازه اجتهاد نیز دریافت کرد. همچنین در حکمت و فلسفه اسلامی از درس شیخ علی قوچانی (از شاگردان آخوند خراسانی درگذشت:۱۳۳۳ق.)استفاده کرد.^[۹]

مرجعیت

خوانساری سپس به زادگاهش بازگشت و به دعوت عبدالکریم حائری یزدی راهی اراک شد و در مدرسه علمیه آنجا به تدریس پرداخت. محمدتقی در ۱۳۴۰ق همراه با حایری به قم رفت و ضمن تدریس دروس فقه و اصول، در درس حائری یزدی نیز حضور یافت.^[۱۰]

پس از وفات حائری، گروهی از علما و مردم مرجعیت او را پذیرفتند و او همراه با سید محمد حجت کوه کمره ای و سید صدرالدین صدر تا ورود سید حسین طباطبایی بروجردی به قم، مسئولیت رسیدگی به وضع طلاب و سرپرستی حوزه علمیه قم را برعهده داشت.^[۱۱] خوانساری در تثبیت مرجعیت حاج آقا حسین بروجردی و اقامت او در قم نقش جدی داشت.^[۱۲]

شاگردان

خوانساری چه در دوره سطح و چه در درس خارج شاگردان متعددی داشت از جمله؛ سید روح‌الله موسوی خمینی، سید محمد محقق داماد، مرتضی حائری، سید رضا بهاءالدینی، موسی زنجانی، ابراهیم خوئی،^[۱۳] عبدالکریم حق‌شناس.^[۱۴]

آثار

حاشیه بر عروة الوثقی، اثر سید محمد کاظم طباطبایی که نتیجه مباحثات او با محمدعلی اراکی بوده و همراه با حواشی علمای دیگر در سال ۱۳۷۱ق. در قم چاپ سنگی و بعدها به نام اراکی نیز چاپ شده است.
رساله علمیه با عنوان منتخب الاحکام اثر فتوایی و حاشیه بر ذخیرة العباد میرزا محمدتقی شیرازی که مبسوط تر از منتخب است.
حاشیه بر مناسک الحج شیخ انصاری
مختصر الاحکام
رساله تقویم الصلاة.^[۱۵]

فعالیت‌ها

مقابله با حضور انگلستان در عراق

در ۱۳۳۲ق با شروع جنگ جهانی اول و درگیر شدن حکومت عثمانی با دولت انگلیس و آمدن نیروهای انگلیسی به بصره، شماری از طلاب و علمای نجف از جمله خوانساری، اسلحه بدست گرفتند. او در جبهه جنگ مجروح شد و پس از غلبه نیروهای انگلستان بر مجاهدان عراقی اسیر شد و به مدت چهار سال به منطقه سنگاپور (هند و چین)که بخشی از آن، مستعمره انگلیس بود ـ تبعید شد.^[۱۶]
دیگر فعالیت‌های وی: حمایت از فدائیان اسلام، حمایت از جنبش ملی شدن صنعت نفت، فتوا به وجوب مشارکت در هفدهمین انتخابات مجلس شورای ملی ایران، معارضه با کشف حجاب زنان و حمایت از فلسطینیان در پی اشغال سرزمینشان در سال ۱۳۲۷ـ۱۳۲۶ش.^[۱۷]

نماز باران

در سال ۱۳۲۳ش که بخش‌های مرکز ایران در اشغال متفقین بود، مردم با خشکسالی و قحطی بی‌سابقه‌ای مواجه شدند؛ از این رو مردم قم در شهریور آن سال از خوانساری خواستند که به برگزاری نماز استسقاء اقدام کند، او سه روز پیاپی به همراه گروه فراوان از مردم (که برخی آن را ۲۰۰۰۰ نفر تخمین زده‌اند) راهی بیابان شد و نماز را به جا آورد در سومین روز باران تندی بارید و حتی لشکریان خارجی مقیم منطقه را شگفت‌زده کرد به طوری که خبر آن در مطبوعات آن زمان انعکاس گسترده‌ای یافت. چند تن از شاعران معاصر او در اشعاری که پس از درگذشت وی در مدحش سروده‌اند به این واقعه اشاره کرده‌اند.^{[یادداشت ۱]}^[۱۹] آیت الله شبیری که خود در واقعه نماز باران حضور داشته است در خاطرات خود گفته است که مردم برای نماز، دو روز بیرون رفتند و شب دوم باران بارید. به گفته او جمعیت ۲۰۰۰۰ نفر نبود. ^[۲۰]

نماز جمعه

سید موسی شبیری زنجانی از پدرش نقل کرده است که: هنگامی که نظر آقای خوانساری، وجوب نماز جمعه می‌شود (به صورت فتوا یا احتیاط)، چون در قم نماز جمعه خوانده نمی‌شد، به من (یعنی سید احمد حسینی زنجانی، پدر سید موسی) پیشنهاد کرد که شما امامت جمعه کنید و ما هم شرکت می‌کنیم. طبق این نقل، هنگامی که سید احمد زنجانی می‌بیند جمعیت زیاد شرکت کرده اند، به اصرار از آقای خوانساری می‌خواهد که خودش امامت کند و وی نیز می‌پذیرد. پس از آن، هر وقت آقای خوانساری در قم نبود، آقای اراکی نماز جمعه را برگزار می‌کرد و هنگامی که هیچ یک از این دو نبودند سید احمد زنجانی نماز جمعه را برگزار می‌کرده است.^[۲۱]

پانویس

↑ استادی، رضا، یادنامه آیت الله العظمی اراکی (ره)، ص۱۳۵.
↑ ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، قسم۱، ص۲۴۶، شریف رازی، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۲، حسینی یزدی و همکاران، ص۴۳۳.
↑ حائری، علی، روزشمار شمسی، ص ۳۹۰
↑ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱۵۷؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، ۵۵، آقا بزرگ طهرانی، قسم۱، ص۲۴۶، حسینی یزدی و همکاران، ص۴۲۷، موسوعه طبقات الفقهاء، ج۱۴، قسم۲، ص۶۲۸.
↑ شریف رازی ج۱، ص۳۲۶، ابن الرضا، ج۱، ص۵۱۴.
↑ خبرگزری ابنا
↑ شیعه نیوز
↑ خبرگزاری ابنا
↑ ر.ک: عراقی ج۱، مقدمه آصفی، ص۲۰، تبریزی خیابانی، ص۲۱۱، حسینی یزدی و همکاران، ص۴۲۴.
↑ تبریزی خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ش، ص ۲۱۳؛ شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۲۲.
↑ تبریزی خیابانی، ص۲۱۳، شریف رازی، ج۱، ص۳۲۲، حسینی یزدی و همکاران، ص۴۲۶.
↑ ر.ک: بدلا، ص۹۴.
↑ ر.ک: امام خمینی، ج۱، مقدمه هاشمی، ص۶، حائری یزدی، مقدمه امراللهی، ص۷، حسینی اشکوری، ج۲، ص۸۳۲، موسوعه مولفی الامامیه، ج۱، ص۴۱۸، موسوعه طبقات الفقهاء ج۱۴، قسم۱، ص۵۱۷.
↑ وب‌سایت رسمی میرزا عبدالکریم حق‌شناس.
↑ ر.ک: تبریزی خیابانی، ص۲۱۲، مشار ۱۳۴۴ش، ستون۶۲۲، همو، ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش، ج۲، ستون۲۳۹۹، ج۴، ستون۴۹۵۵، ۴۹۷۲، آقا بزرگ تهرانی، همانجا، امینی ج۲، ص۵۴۶، استادی، ص۱۷۱.
↑ ر.ک: حسینی یزدی و همکاران، ص۴۲۴ـ۴۲۵ آیت الله سید محمدتقی خوانساری، ص۹۹ـ۱۰۰، ابن الرضا، ج۱، ص۴۹۹ که تبعیدگاه او را هند دانسته است.
↑ ر.ک: د.اسلام چاپ دوم، د.ا.ترک، ذیل ماده؛ استادی، ص۶۰۷، خوانساری، ص۱۲۹.
↑ محمدتقی ادهم نژاد نام نشریه: مبلغان، شماره 93
↑ ر.ک: تبریزی خیابانی، ص۲۱۳، شریف رازی، ج۱، ص۳۲۵ـ۳۲۴، نیز برای گزارش شاهدان این واقعه، نوری، ص۳۶، ابن الرضا، ج۱، ص۵۱۱؛ https://www.balagh.ir/content/18456
↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۵۶۷
↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، نشر موسسه کتاب شناسی شیعه، ج۲، ص۶۲۵.

یادداشت

↑ آیت الله اراکی در خاطراتش می‌گوید: پس از نماز باران توسط آیت الله خوانساری آقاى اشراقى (ره)(میرزا محمدتقی درگذشت:۱۳۲۸ش) بالاى منبر رفتند و دعا نمودند^[۱۸] و دو کلمه گفتند یکى اینکه گفتند هر قطره این باران به منزل تیر هزار شعبه است به قلب و سینه منحرفین و یک کلمه دیگر گفتند که: گر نماز آن است که این مظلوم کرد دیگران را زین عمل محروم کرد.https://www.jamaran.news/بخش-تاریخ-14/15974-نماز-مظلوم؛ https://irdc.ir/fa/news/8218/روایت-آیت‌الله-العظمی-ارا

منابع

این مقاله تلخیصی از دانشنامه جهان اسلام است.
محمدمحسن آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم۱ـ۴، ۱۴۰۴ق.
آیت الله سیدمحمدتقی خوانساری «قدس سره» نور علم، ش۶، مهر ۱۳۶۳ش.
مهدی ابن الرضا، ضیاءالابصار فی ترجمة علماء خوانسار، قم، ۱۳۸۲ش.
رضا استادی، یادنامه حضرت آیت الله العظمی اراکی (ره) اراک، ۱۳۷۵ش.
امام خمینی، المکاسب المحرمه، قم، ۱۴۱۵ق.
محمد هادی امینی، معجم رجال الفکر والادب فی النجف خلال عام، نجف، ۱۴۱۳ق.
حسین بدلا، مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین سید حسین بدلا، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ فروردین ـ تیر ۱۳۷۰ش.
شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه ای از دریا، ج۱، قم: مؤسسه کتاب شناسی شیعه، ۱۳۸۹ش.
شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه ای از دریا، ج۲، قم: مؤسسه کتاب شناسی شیعه، ۱۳۹۴ش.
علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، چاپ سنگی، تهران، ۱۳۶۶ش.
مرتضی حائری یزدی، کتاب الخمس، تحقیق محمد حسین امراللهی، قم، ۱۴۱۸ق.
احمد حسینی اشکوری، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق.
محمد حسینی یزدی، رسول علوی و علی اکبر زمانی نژاد، دانشمندان خوانسار، قم، ۱۳۷۸ ش.
محمدتقی خوانساری، جایگاه مجلس در نگاه آیت الله العظمی سیدمحمد تقی خوانساری، حوزه، سال ۸، ش ۵ آذر و دی ۱۳۷۰ش.
علی رضا ریحان یزدی آینه دانشوران، با مقدمه و تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم، ۱۳۷۲ش.
محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، تهران، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
ضیاءالدین عراقی، مقالات الاصول، ج۱، چاپ محسن عراقی و منذر حکیم، قم، ۱۴۱۴ق.
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی عربی، تهران، ۱۳۴۴ش.
خانبابا مشار، فهرست کتاب های چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
موسوعه طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم، موسسه الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴ق.
حسین نوری، مصاحبه با استاد آیت الله حسین نوری، حوزه، سال ۵، ش ۳ مرداد و شهریور ۱۳۶۷ش.
حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۶ش.
وبسایت رسمی عبدالکریم حق‎شناس.

EI, s.v. "Kh ansari, Sayyid Muhammad Taki (by abdul-hadi hairi).
TDVIA, s.v.Hansari, Muhammad Taki (by Avin Ilhan).

پیوند به بیرون

منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام
دایره المعارف بزرگ اسلامی
زندگی سید محمد تقی خوانساری در پایگاه اطلاع رسانی حوزه
آیت الله سید محمدتقی خوانساری

[1] استادی، رضا، یادنامه آیت الله العظمی اراکی (ره)، ص۱۳۵.

[2] ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، قسم۱، ص۲۴۶، شریف رازی، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۲، حسینی یزدی و همکاران، ص۴۳۳.

[3] حائری، علی، روزشمار شمسی، ص ۳۹۰

[4] شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱۵۷؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، ۵۵، آقا بزرگ طهرانی، قسم۱، ص۲۴۶، حسینی یزدی و همکاران، ص۴۲۷، موسوعه طبقات الفقهاء، ج۱۴، قسم۲، ص۶۲۸.

[5] شریف رازی ج۱، ص۳۲۶، ابن الرضا، ج۱، ص۵۱۴.

[6] خبرگزری ابنا

[7] شیعه نیوز

[8] خبرگزاری ابنا

[9] ر.ک: عراقی ج۱، مقدمه آصفی، ص۲۰، تبریزی خیابانی، ص۲۱۱، حسینی یزدی و همکاران، ص۴۲۴.

[10] تبریزی خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ش، ص ۲۱۳؛ شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۲۲.

[11] تبریزی خیابانی، ص۲۱۳، شریف رازی، ج۱، ص۳۲۲، حسینی یزدی و همکاران، ص۴۲۶.

[12] ر.ک: بدلا، ص۹۴.

[13] ر.ک: امام خمینی، ج۱، مقدمه هاشمی، ص۶، حائری یزدی، مقدمه امراللهی، ص۷، حسینی اشکوری، ج۲، ص۸۳۲، موسوعه مولفی الامامیه، ج۱، ص۴۱۸، موسوعه طبقات الفقهاء ج۱۴، قسم۱، ص۵۱۷.

[14] وب‌سایت رسمی میرزا عبدالکریم حق‌شناس.

[15] ر.ک: تبریزی خیابانی، ص۲۱۲، مشار ۱۳۴۴ش، ستون۶۲۲، همو، ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش، ج۲، ستون۲۳۹۹، ج۴، ستون۴۹۵۵، ۴۹۷۲، آقا بزرگ تهرانی، همانجا، امینی ج۲، ص۵۴۶، استادی، ص۱۷۱.

[16] ر.ک: حسینی یزدی و همکاران، ص۴۲۴ـ۴۲۵ آیت الله سید محمدتقی خوانساری، ص۹۹ـ۱۰۰، ابن الرضا، ج۱، ص۴۹۹ که تبعیدگاه او را هند دانسته است.

[17] ر.ک: د.اسلام چاپ دوم، د.ا.ترک، ذیل ماده؛ استادی، ص۶۰۷، خوانساری، ص۱۲۹.

[18] محمدتقی ادهم نژاد نام نشریه: مبلغان، شماره 93

[20] ر.ک: تبریزی خیابانی، ص۲۱۳، شریف رازی، ج۱، ص۳۲۵ـ۳۲۴، نیز برای گزارش شاهدان این واقعه، نوری، ص۳۶، ابن الرضا، ج۱، ص۵۱۱؛ https://www.balagh.ir/content/18456

[21] شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۵۶۷

[22] شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، نشر موسسه کتاب شناسی شیعه، ج۲، ص۶۲۵.

[19] آیت الله اراکی در خاطراتش می‌گوید: پس از نماز باران توسط آیت الله خوانساری آقاى اشراقى (ره)(میرزا محمدتقی درگذشت:۱۳۲۸ش) بالاى منبر رفتند و دعا نمودند^[۱۸] و دو کلمه گفتند یکى اینکه گفتند هر قطره این باران به منزل تیر هزار شعبه است به قلب و سینه منحرفین و یک کلمه دیگر گفتند که: گر نماز آن است که این مظلوم کرد دیگران را زین عمل محروم کرد.https://www.jamaran.news/بخش-تاریخ-14/15974-نماز-مظلوم؛ https://irdc.ir/fa/news/8218/روایت-آیت‌الله-العظمی-ارا

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[یادداشت ۱]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۱۸]

ن ب و فقیهان شیعه (قرن ۱۴ قمری) بر اساس سال درگذشت
ساکن ایران	احمد خوئینی(۱۳۰۷ق) • سید محمدباقر خوانساری(۱۳۱۳ق) • سید علی‌اصغر جاپلقی(۱۳۱۳ق) • محمدباقر فشارکی(۱۳۱۴ق) • سید محمد فشارکی(١٣١۶ق) • محمد اشرفی مازندرانی (حجت اشرفی)(۱۳۱۵ق) • ابوالفضل تهرانی(۱۳۱۷ق) • سید محمدهاشم خوانساری(۱۳۱۸ق) • علی شریعتمدار استرآبادی(۱۳۱۸ق) • محمدحسن آشتیانی(۱۳۱۹ق) • سید محمدمهدی خوانساری(۱۳۲۴ق) • حبیب‌الله خویی(۱۳۲۴ق) • حسنعلی تهرانی(۱۳۲۵ق) • شیخ فضل‌الله نوری(۱۳۲۷ق) • حبیب خراسانی(۱۳۲۷ق) • ملا قربانعلی زنجانی(۱۳۲۸ق) • محمدشفیع بوشهری(۱۳۲۹ق) • محمدتقی آقانجفی اصفهانی(۱۳۳۲ق) • حبیب‌الله شریف کاشانی(۱۳۴۰ق) • محمد ارباب قمی(۱۳۴۱ق) • سید محمدباقر درچه‌ای(۱۳۴۲ق) • جواد ملکی تبریزی(۱۳۴۳ق) • نورالله نجفی اصفهانی(۱۳۴۶ق) • صادق آقا تبریزی(۱۳۵۱ق) • محمدباقر آیتی(۱۳۵۲ق) • سید ابوالقاسم دهکردی(۱۳۵۳ق) • عبدالکریم حائری یزدی(۱۳۵۵ق) • سید ابوالحسن انگجی تبریزی(۱۳۵۷ق) • سید حسن مدرس(۱۳۵۷ق) • ابوعبدالله زنجانی(۱۳۶۰ق) • محمدرضا مسجدشاهی(۱۳٦٢ق) • آقا نجفی قوچانی(۱۳۶۳ق) • یحیی خویی(۱۳۶۴ق) • مهدی اصفهانی(۱۳۶۵ق) • میرزا محمد فیض قمی (۱۳۷۰ق) • سید محمدتقی خوانساری(۱۳۷۱ق) • عبدالکریم خوئینی زنجانی(۱۳۷۱ق) • سید محمد حجت کوه‌کمری(۱۳۷۲ق) • مهدی آشتیانی(۱۳۷۲ق) • سید صدرالدین صدر(۱۳۷۳ق) • محمدجواد انصاری همدانی(۱۳۷۹ق) • سید حسین طباطبایی بروجردی(۱۳۸۰ق) • فاضل تونی(۱۳۸۰ق) • سید ابوالقاسم کاشانی(١٣٨١ق) • هاشم قزوینی (۱۳۸۱ق) • سید محمد بهبهانی(۱۳۸۳ق) • میرزا حسین فقیه سبزواری(۱۳۸۶ق) • مجتبی قزوینی(۱۳۸۶ق) • سید محمد محقق داماد(۱۳۸۸ق) • محمدتقی آملی(۱۳۹۱ق) • محمدصالح حائری مازندرانی(۱۳۹۱ق) • محمد کوهستانی مازندرانی (۱۳۹۲ق) • سید احمد شبیری زنجانی(۱۳۹۳ق) • ابوالحسن شعرانی(۱۳۹۳ق) • سید ابوالحسن رفیعی قزوینی(۱۳۹۵ق) • سید محمدهادی میلانی(۱۳۹۵ق) • میرزا احمد آشتیانی(۱۳۹۵ق) • رحیم ارباب(۱۳۹۶ق) • علی معصومی همدانی(۱۳۹۸ق) • عبدالرحیم ربانی شیرازی(۱۴۰۱ق) • سید محمدحسین طباطبائی(۱۴۰۲ق) • سید عبدالحسین دستغیب(۱۴۰۲ق) • سید اسدالله مدنی(۱۴۰۲ق) • محمد صدوقی(۱۴۰۲ق) • عطاءالله اشرفی اصفهانی(۱۴۰۲ق) • سیده نصرت امین(۱۴۰۳ق) • سید محمدکاظم شریعتمداری(۱۴۰۶ق) • محمدباقر اصطهباناتی (۱۳۲۶ق) • سید یونس موسوی اردبیلی (۱۳۷۷ق)
ساکن عراق	زین‌العابدین مازندرانی(۱۳۰۹ق) • حسین‌قلی همدانی(۱۳۱۱ق) • سیدمحمدحسن شیرازی (میرزای شیرازی)(۱۳۱۲ق) • سیدمحمدحسین شهرستانی (شهرستانی ثانی)(۱۳۱۵ق) • محمدحسن مامقانی(۱۳۲۰ق) • محمدهادی تهرانی(۱۳۲۱ق) • محمدطه نجف(۱۳۲۳ق) • حسین خلیلی تهرانی(۱۳۲۶ق) • محمدکاظم خراسانی (آخوند خراسانی)(۱۳۲۹ق) • عبدالله مازندرانی(۱۳۳۰ق) • سید محمدسعید حبوبی (حَبّوبی کبیر)(۱۳۳۳ق) • سید اسماعیل صدر(۱۳۳۸ق) • سید علی داماد(۱۳۳۶ق) • سید محمدکاظم طباطبایی(۱۳۳۷ق) • محمدتقی شیرازی (میرزای دوم)(۱۳۳۸ق) • فتح‌الله غروی اصفهانی (شیخ الشریعة)(۱۳۳۹ق) • مهدی خالصی(۱۳۴۳ق) • ابوتراب خوانساری(۱۳۴۶ق) • شعبان گیلانی(۱۳۴۸ق) • سید حسن صدر(۱۳۵۴ق) • محمدحسین نائینی(۱۳۵۵ق) • ابوالحسن مشکینی(۱۳۵۸ق) • محمدحسین غروی اصفهانی(۱۳۶۱ق) • آقا ضیاء عراقی(۱۳۶۱ق) • سید ابوالحسن اصفهانی(۱۳۶۵ق) • محمد حرزالدین(۱۳۶۵ق) • سید علی قاضی طباطبایی(۱۳۶۶ق) • محمدحسین کاشف‌الغطاء(۱۳۷۳ق) • سید حسین آل‌علی شاهرودی(۱۳۷۳ق) • محمدحسن مظفر(۱۳۷۵ق) • سید عبدالحسین شرف‌الدین(۱۳۷۷ق) • سید جمال‌الدین گلپایگانی(۱۳۷۷ق) • محمدعلی غروی اردوبادی(۱۳۸۰ق) •سیدمحمدحسن حائری(۱۳۸۰ق) • سید عبدالهادی شیرازی(۱۳۸۲ق) • محمدرضا مظفر(۱۳۸۳ق) • محمد خالصی‌زاده(۱۳۸۳ق) • آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق) • عبدالحسین امینی(۱۳۹۰ق) • سید محسن حکیم (۱۳۹۰ق) • سید محمود حسینی شاهرودی(۱۳۹۴ق) • حسین حلی(۱۳۹۴ق) • سید حسن موسوی بجنوردی(۱۳۹۶ق) • سید مصطفی خمینی(۱۳۹۷ق) • سید محمدباقر صدر(۱۴۰۰ق)
ساکن هند	سیدعلی‌محمد نقوی (تاج‌العلماء)(۱۳۱۲ق)
ساکن عربستان	علی بن حسنعلی خنیزی(۱۳۶۲ق) • علی بن حسن خنیزی(۱۳۶۳ق)
ساکن سوریه	سید محسن امین(۱۳۷۱ق)
ساکن افغانستان	سید محمدسرور واعظ بهسودی(۱۳۹۸ق)
مراجع تقلید شیعه / رجالیان شیعه / متکلمان شیعه / مفسران شیعه / فقیهان شیعه

ن ب و امام خمینی
بستگان	سید احمد خمینی • سید مصطفی خمینی • سید مرتضی پسندیده • خدیجه ثقفی • محمد ثقفی تهرانی
استادان	عبدالکریم حائری یزدی • محمدعلی شاه‌آبادی • آیت الله بروجردی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید ابوالحسن رفیعی قزوینی • علی‌اکبر حکمی یزدی • سید محمدتقی خوانساری
شاگردان	سید علی خامنه‌ای • مرتضی مطهری • سید محمد بهشتی • محمد فاضل لنکرانی • اکبر هاشمی رفسنجانی • حسینعلی منتظری • سید جعفر کریمی • سایر شاگردان امام خمینی
نظریات	ولایت فقیه • نقش زمان و مکان در اجتهاد • حکم قتل سلمان رشدی • اسلام ناب محمدی • اسلام آمریکایی
آثار مکتوب	تحریر الوسیله • صحیفه امام • شرح چهل حدیث • دیوان امام • مصباح الهدایه • کشف اسرار • ولایت فقیه • نامه امام خمینی به میخائیل گورباچف • منشور روحانیت • تبیان • سایر
سیاست	انقلاب اسلامی ایران • جمهوری اسلامی ایران • روز جهانی قدس • سخنرانی امام خمینی در عاشورای سال ۱۳۴۲ش • قیام ۱۵ خرداد • تبعید امام خمینی به ترکیه • مبارزات امام خمینی(روزشمار) • مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون • جمهوری اسلامی
نمایندگان	نصرالله خلخالی • سید حسن طاهری خرم‌آبادی • سید عباس خاتم یزدی • عباس واعظ طبسی • سید علی غیوری • فضل‌الله محلاتی • سید عارف حسین حسینی • سید عباس مُهری • سید هاشم رسولی محلاتی • سید مجتبی موسوی لاری • ادامه
مکان‌های مرتبط	مسجد سلماسی • مسجد شیخ انصاری • حسینیه جماران • مرقد امام
وابسته	میرزا ابوالفضل کلانتر • میرزا ابوالقاسم تهرانی • سلمان رشدی • مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی • علی‌پناه اشتهاردی • غلامرضا رضوانی • قیام ۱۹ دی • دانشنامه امام خمینی • مراسم برائت از مشرکین • شیطان بزرگ • بنیاد ۱۵ خرداد • مراسم سالگرد رحلت امام خمینی • سال امام خمینی (۱۳۷۸ش)
آیت‌الله خامنه‌ای