محمد مؤمن قمی

محمد دانش‌زادهٔ قمی (۱۳۱۶-۱۳۹۷ش) مشهور به محمد مؤمن یا آیت‌الله مؤمن فقیه شیعه قرن پانزدهم هجری قمری بود، او از نظریه‌پردازان ولایت فقیه، از فقهای شورای نگهبان، نماینده مجلس خبرگان رهبری و عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت بود. مؤمن همچنین از روحانیان مبارز علیه حکومت پهلوی بود و از سال ۱۳۴۲ش تا پایان عمر، در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم عضویت داشت. در سال ۱۳۵۳ش در دوره حکومت محمدرضا پهلوی در ایران سه سال در شهداد از توابع کرمان و تویسرکان در تبعید زندگی کرد.

محمد مؤمن قمی

اطلاعات فردی
نام کامل	محمد دانش‌زاده قمی
تاریخ تولد	۲۲ دی ۱۳۱۶ش
محل زندگی	قم تهران
تاریخ وفات	۲ اسفند ۱۳۹۷ش
اطلاعات علمی
استادان	امام خمینی، سید محمد محقق داماد، علامه طباطبایی، مرتضی حائری یزدی، علی مشکینی
شاگردان	حسن روحانی، محسن اراکی
محل تحصیل	قم
تألیفات	الولایة الالهیة الاسلامیة او الحکومة الاسلامیة، تسدید الاصول، کلمات سدیدة،جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه
سایر	تدریس
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	عضو شورای عالی قضائی، عضو فقهای شورای نگهبان، نماینده مجلس خبرگان رهبری

مؤمن پس از پیروزی انقلاب در شکل‌گیری قوه قضائیه نقش مؤثری داشت. او عضو شورای عالی قضایی، عضو شورای عالی حوزه، عضو شورای بازنگری قانون اساسی و مدیر حوزه علمیه قم بود. مؤمن آثار متعددی دربارهٔ حکومت اسلامی تألیف کرد. کتاب «الحکومة الاسلامیة» در سه جلد از آثار مهم او در تبیین ولایت معصومان و ولایت فقیه است.

زندگی‌نامه

محمد مؤمن در ۲۲ دی ۱۳۱۶ش در قم متولد شد. پدرش عباس مؤمن، کشاورز بود. پس از تحصیل در مکتب‌خانه و مدرسهٔ جامع تعلیمات دینی، وارد حوزه شد. در سال‌های اول حوزه، همزمان با تحصیل برای معیشت، آموزگاری می‌کرد. امام خمینی، محمدحسین طباطبایی، علی مشکینی از اساتید وی در حوزه علمیه قم بودند.

پیش از انقلاب، از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود. از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ش در تبعید به سر برد. پس از انقلاب در قوهٔ قضائیه، شورای نگهبان، مدیریت حوزه علمیه مسئولیت داشت و پنج دوره نماینده مجلس خبرگان بود.

وفات

مراسم تشییع آیت‌الله مؤمن در قم حدفاصل مسجد امام حسن عسکری تا حرم حضرت معصومه(س) (۴ اسفند ۱۳۹۷ش)

محمد مؤمن، ۲ اسفند ۱۳۹۷ش پس از یک دوره بیماری، در یکی از بیمارستان‌های تهران درگذشت. شنبه ۴ اسفند در قم تشییع شد و پس از اقامه نماز میت توسط آیت‌الله سبحانی، در حرم حضرت معصومه به‌خاک سپرده شد.

زیست علمی

درس خارج محمد مؤمن در مدرسه علمیه آیت‌الله گلپایگانی در قم (مهر ۱۳۹۱ش)

محمد مؤمن در سال ۱۳۳۰ش دروس حوزوی را آغاز کرد. دروس مقدمات و سطح را در ۵ سال طی کرد و در درس خارج فقه امام خمینی حاضر شد. در درس امام خمینی، سید محمد محقق داماد، مرتضی حائری یزدی، سید محمدحسین طباطبائی و ... حاضر شده است. پس از تدریس کتاب‌های مکاسب و رسائل در فقه و اصول و شرح تجرید و بدایة و نهایة الحکمه و اسفار و عرشیه در کلام و فلسفه، از سال ۱۳۶۲ش تدریس خارج اصول و از سال ۱۳۶۴ش خارج فقه را آغاز کرد. او در خارج فقه مباحث معاملات، قضا، شهادات، حدود و مسائل مستحدثه را که مرتبط با حکومت‌داری بودند، تدریس می‌کرد. در سال ۱۳۷۱ش آیت الله خامنه‌ای، محمد مؤمن و تنی چند از علما را به عنوان عضو هیئت بررسی مسائل جدید فقهی منصوب کرد. محمد مؤمن یکی از اعضای مباحثهٔ فقهی‌ با آیت الله خامنه‌ای بود. مؤمن بعضی از این مسائل مطرح‌شده در این مباحثه‌ها را در کتاب کلمات سدیده آورده است.

استادان

• محمدتقی ستوده (شرح لمعه)
• محمد واعظ‌زاده خراسانی (شرح منظومه)
• علی مشکینی (مکاسب)
• محمد شاه‌آبادی (مکاسب)
• ابوالفضل خوانساری (مکاسب)
• محمدباقر سلطانی (کفایه)
• محمد مجاهدی تبریزی (کفایه)
• آیت الله بروجردی (خارج فقه -به مدت چند ماه)
• امام خمینی (خارج فقه و اصول)
• محقق داماد (خارج فقه و اصول)
• مرتضی حائری یزدی (خارج فقه و اصول)
• سید مصطفی خمینی (منظومه)
• محمدحسین طباطبائی (اسفار)
• محی‌الدین فاضل هرندی
• سید محمود یثربی قمی

محمد مؤمن پس از تبعید امام خمینی، در آبان سال ۱۳۴۳ش شش ماه در نجف حاضر شد. در طی حضور امام خمینی در نجف، محمد مؤمن به آنجا رفت و آمد می‌کرد و در درس امام خمینی و نیز در درس سید ابوالقاسم خوئی، حسین حلی، سید محمود شاهرودی و اندکی از درس سید محسن حکیم حاضر شد.

شاگردان

• مهدی شب‌زنده‌دار
• حسن روحانی
• محسن اراکی
• غلامرضا فیاضی
• محمدحسن اختری

آثار

آثار محمد مؤمن در سه دستهٔ فقهی، اصولی و فلسفی نگاشته شده است. بخشی از آثار او تقریر درس‌های استادان اوست او درس خارج اصول امام خمینی و درس خارج فقه امام خمینی و محقق داماد را تقریر کرده است. تسدید الاصول در دو جلد کتاب اصولی مؤمن است. دیگر آثار او، غالباً دربارهٔ حکومت اسلامی و وظایف ولی فقیه است. الولایة الالهیة در ۳ جلد کتاب مهم او دربارهٔ حکومت اسلامی در زمان حضور و غیبت امام معصوم است. مؤمن در «حکومت حکیمانه» کتاب «حکمت و حکومت» نوشتهٔ مهدی حائری یزدی را نقد می‌کند.

آثار مرتبط با حکومت اسلامی

1. الولایة الالهیة الاسلامیة او الحکومة الاسلامیة زمن حضور المعصوم و زمن الغیبة (۳ج)
2. ولایت امام و پیامبر بر امر قانون‌گذاری کلی
3. ولایت امام و پیامبر بر جامعه اسلامی
4. جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه
5. بررسی وظایف و حدود اختیارات ولی فقیه
6. منابع مالی در حاکمیت فقیه
7. اموال و ثروت‌های عمومی در حکومت اسلامی
8. حکومت حکیمانه؛ نقد و بررسی نظریه حکمت و حکومت

سایر آثار

1. تقریرات درس‌های اصول، مکاسب محرمه و بیع امام خمینی با حواشی امام خمینی
2. تقریرات کتاب صوم و صلاة محقق داماد؛ محمد مؤمن به پیشنهاد محقق داماد درس‌های کتاب صلاة را تقریر کرد.
3. تسدید الاصول؛ دورهٔ کامل اصول استدلالی
4. کلمات سدیده؛ ده رسالهٔ فقهی در مسائل مستحدثه
5. فقه و احکام پزشکی
6. حاشیه بر اسفار و شواهد الربوبیة

فعالیت‌های سیاسی

محمد مؤمن پیش از انقلاب از سال ۱۳۴۲ش از اعضای جامعه مدرسین بود. در سال ۱۳۴۹ش جامعه مدرسین، پس از وفات سید محسن حکیم، مرجعیت امام خمینی را اعلام می‌کند. ساواک در مرداد ۱۳۵۲ قصد دستگیری او را داشت اما به او دست نیافت. مؤمن در فروردین ۱۳۵۳ش دستگیر و سه سال به شهداد و تویسرکان تبعید شد.

پس از انقلاب

پس از انقلاب، مسئولیت‌هایی در نظام جمهوری اسلامی داشت.ریاست دادگاه عالی انقلاب اسلامی، عضویت شورای عالی قضایی، نمایندگی در پنج‌ دوره مجلس خبرگان، عضو فقهای شورای نگهبان، مدیریت حوزه علمیه قم محمد مؤمن از ممتحنان داوطلبان مجلس خبرگان بود. و عضویت شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت از جمله این مسئولیت‌ها بود.

محمد مؤمن به همراه آیت‌الله بهشتی و دیگر مسئولان برجسته قضایی جمهوری اسلامی در دیدار با امام خمینی.

مسئولیت‌های قضایی
پس از انقلاب، محمد مؤمن در شکل‌گیری قوه قضائیه نقش مهمی داشت و تا سال ۱۳۶۲ش در انتخاب قضات، تجدید نظر برخی احکام قضایی و شورای عالی قضایی همکاری داشت. پس از قوه قضائیه او عضو فقیه شورای نگهبان و نیز در پنج دوره نماینده مجلس خبرگان رهبری بود. به غیر از مسئولیت‌های حکومتی، محمد مؤمن در مدیریت حوزه علمیه نیز مسئولیت‌هایی را عهده‌دار بوده است.

• مسئول انتخاب و اعزام قضات شرع دادگاه‌های انقلاب در سراسر کشور به دستور امام خمینی. به گفته مؤمن، امام خمینی پس از انقلاب تعیین قضات دادگاه‌ها را به حسینعلی منتظری و علی مشکینی واگذار کرد و آن‌ها شناسایی قضات را به عهده محمد مؤمن گذاردند. همچنین محمد مؤمن در تعیین قضات دادگاه به قدوسی دادستان انقلاب کمک می‌کرد. محمد مؤمن و ربانی املشی پیش از در سال ۱۳۵۸ش مسئول رسیدگی و تجدیدنظر دربارهٔ احکام اعدام و مصادره بودند و تا تشکیل شورای عالی قضایی این مسئولیت ادامه داشت.
• رئیس دادگاه عالی انقلاب اسلامی
• عضو شورای عالی قضایی تا سال ۱۳۶۲ش.

آیت‌الله مؤمن در جلسه شورای نگهبان

شورای نگهبان و مجلس خبرگان

• عضویت در شورای نگهبان با حکم امام خمینی از سال ۱۳۶۲ تا پایان عمر(۱۳۹۷ش)
• نماینده خبرگان رهبری در پنج دوره (دوره اول و دوم از سمنان و دوره‌های سوم و چهارم و پنجم از قم)

مسئولیت‌های حوزوی

• مدیریت حوزه علمیه قم
• عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه از ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۴ش
• عضو دوره چهارم شورای عالی حوزه‌های علمیه
• رئیس مجمع فقه اهل بیت

دیدگاه‌های فقهی-سیاسی

مهم‌ترین اثر محمد مؤمن در فقه سیاسی، کتاب «الولایة الالهیة الاسلامیة او الحکومة الاسلامیة» است.

از دیدگاه مؤمن همهٔ احکام در دست ولی امر متمرکز است و امکان حضور دیگر فقهیان در قضا و حکومت منتفی است. فعلیت حاکمیت معصوم و ولایت فقیه به مشورت، بیعت و رأی مشروط نیست؛‌ بلکه انتخابات مشروعیت خود را از نظر حاکم منصوب اخذ می‌کند. مشروعیت، بقاء و زوال مجلس قانو‌ن‌گذاری و همه نهادها وابسته به تصمیم رهبری است و رهبری اصل است و این نهادها تنها «بازوی تقنینی» فقیه‌اند؛ نه وکیل مردم و تابع اراده ولی امرند. مؤمن با اشاره به عدم شناخت نمایندگان مجلس شورای اسلامی نسبت به احکام شرعی، راه بهتر و موافق اصول شرعی را تشکیل گروهی اسلام‌شناس و فقیه برای تدوین احکام فراگیر اسلام می‌داند. بیعت نه در اصل ولایت و نه در وجوب اطاعت مردم شرط نیست. ولایت امر مشروط به شورا و مشورت نیست و آیات قرآن بر این امر دلالت نمی‌کنند. جهاد ابتدایی برای ولی امر در زمان غیبت جایز است.

در دیدگاه محمد مؤمن، حاکمیت ولی امر مطلق است و همهٔ مکان‌ها و زمان‌ها تحت حکومت اوست. زمین و هر چه روی آن است در اختیار ولایی ولی امر است. فیرحی این دیدگاه را با مردم‌سالاری دینی و غیردینی ناسازگار می‌داند. به نظر او، امور کل جامعه اعم از کشور، استان، شهر و روستا، قضاوت، نصب مسئولان، وزیران، فرماندهان نظامی و هر چه مربوط به امور سرزمین‌های اسلامی است به دست ولی امر و تحت ولایت اوست. ولی امر می‌تواند حکم به جهاد ابتدایی بدهد.

مؤمن اموالی مانند انفال و خمس را ملک شخصی ولی امر می‌داند با این تفاوت که قابل انتقال به ورثه نیست. ولی امر می‌تواند در این اموال تصرف مالکانه کند. برخی اموال اگرچه ملک ولی‌ امر نیست؛ اما ولی امر بر این اموال ولایت دارد و باید به او پرداخت کرد مانند زکات، زکات فطره و عواید موقوفه‌های بدون تولیت. محمد مؤمن بر خلاف دیدگاهی که تصرف ولی فقیه را مشروط به شرایط اضطرار و مشروط به جلب رضایت شهروندان می‌داند، معتقد است ولی امر در اموال شخصی مردم، در صورتی که به مصلحت -نه ضرورت- جامعه باشد، می‌تواند بدون اخذ رضایت آنان تصرف کند و این تصرف از باب احکام ثانویه نیست. او تصرف ولی امر را نه تنها در اموال شهروندان، بلکه به تمام حقوق غیرمالی آنان نیز سرایت می‌دهد.

بر اساس تحلیل فیرحی دیدگاه آیت‌الله مؤمن اقتدارگراترین تبیین از نظریهٔ نصب و اختیارات فقه است. با توجه به حضور طولانی او در شورای نگهبان و تأثیر اندیشهٔ او بر قوانین و تصمیم‌ها،‌ دیدگاه وی حائز اهمیت است.