مخالفت امام خمینی با کاپیتولاسیون اعتراض آیت‌الله خمینی به مصوبه مجلس شورای ملی، مبنی بر مصونیت قضایی نظامیان و اتباع آمریکایی در ایران در دولت حسنعلی منصور بود. امام خمینی پس از اطلاع از تصویب این لایحه، در ۴ آبان ۱۳۴۳ش، در مخالفت با آن، پیامی صادر نمود و در اجتماع مردم در منزلش، علیه آن سخنرانی کرد. او، لایحه کاپیتولاسیون را بر اساس آیه نفی سبیل مخالف اسلام و قرآن دانست و آن را سند استعمار و بردگی ملت ایران معرفی نمود.
حکومت پهلوی افشاگری‌های امام خمینی را اقدامی علیه امنیت، استقلال و تمامیت ارضی کشور ایران اعلام کرد و در شب ۱۳ آبان ۱۳۴۳ش، وی را بازداشت و به ترکیه تبعید کرد.
 تصویری از مصوّبه کاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی | |
| شرح ماجرا | مخالفت و اعتراض امام خمینی به لایحه کاپیتولاسیون |
|---|---|
| زمان | ۴ آبان ۱۳۴۳ش |
| دوره | پهلوی |
| علت | مصوبه مجلس شورای ملی مبنی بر مصونیت قضایی نظامیان و اتباع آمریکایی در ایران |
| پیامدها | بازداشت و تبعید امام خمینی به ترکیه |
| مرتبط | تبعید امام خمینی به ترکیه |
معرفی و جایگاه
لایحهٔ کاپیتولاسیون پیشنهادی برای مصونیت قضایی نظامیان و اتباع آمریکایی در ایران بود[۱] که در ۳ مرداد ۱۳۴۳ش از سوی دولت حسنعلی منصور (نخست‌ویز وقت ایران) به مجلس شورای ملی ارائه و در ۲۱ مهر همان سال، به تصویب رسید.[۲]
امام خمینی پس از اطلاع از تصویب این لایحه، در ۴ آبان ۱۳۴۳ش، مصادف با سالروز ولادت حضرت فاطمه(س)، در مخالفت با آن پیامی صادر نمود[۳] و در اجتماع روحانیون و سایر اقشار مردم سخنرانی کرد و اعتراض خود به این لایحه را اعلام داشت.[۴]
امام این سخنرانی را که در منزلش در قم ایراد کرد، با آیه استرجاع که نشان از رسیدن مصیبتی بزرگ است آغاز کرد.[۵] وی در بخشی از سخنانش، به تبیین لایحهٔ کاپیتولاسیون پرداخت و نتایج سیاسی و اجتماعی آن را با ذکر مثال‌هایی چنین توصیف نمود که به موجب این قانون، اگر یک آمریکایی یکی از مراجع تقلید یا شاه ایران را ترور کند، دولت و قوه قضائیه ایران حق محاکمه او را ندارد؛ ولی اگر کسی یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد، بازخواست خواهد شد.[۶]
با اعلام مخالفت امام خمینی، سایر علما و نیروهای مذهبی و ملی نیز به مخالفت با این لایحه پرداختند و لغو آن را خواستار شدند.[۷] آیت‌الله مرعشی از حرکت امام تمجید کرد و در خصوص وی، عبارت «عزت الاسلام و المسلمین» (مایه عزت اسلام و مسلمانان) را به‌کار برد.[۸]
کاپیتولاسیون (به فرانسوی: capitulation) حقی است که در کشوری به اتباع خارجی داده می‌شود، مبنی بر اینکه در صورت ارتکاب جُرم، در دادگاه آن کشور محاکمه نشوند؛ بلکه در دادگاه مربوط به دولت خودشان محاکمه گردند.[۹]
سخنرانی امام خمینی علیه کاپیتولاسیون:
«بسم الله الرحمن الرحیم، انا لله و انا الیه راجعون، من تاثّرات قلبی خودم را نمی‌توانم اظهار کنم... این چند روزی که مسائل اخیر ایران را شنیده‌ام، خوابم کم شده است. ناراحت هستم. قلبم در فشار است. با تاثرات قلبی روزشماری می‌کنم که چه وقت مرگ پیش بیاید. ایران دیگر عید ندارد، عید ایران را عزا کرده‌اند، ... ما را فروختند، استقلال ما را فروختند... عزت ما پایکوب شد. عظمت ایران از بین رفت.»[۱۰]
مبنای فقهی مخالفت با کاپیتولاسیون
امام خمینی در پیامی که به‌دنبال تصویب لایحه کاپیتولاسیون صادر کرد، آن را مخالف اسلام و قرآن دانست[۱۱] و با استناد به قاعده نفی سبیل،[۱۲] پیام خود را با آیه «لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا؛ خداوند هرگز اجازه نداده که کافران کمترین تسلطی بر مؤمنان داشته باشند»[۱۳] آغاز کرد.[۱۴]
فقیهان بر اساس این آیه و قاعده نفی سبیل معتقدند هر حکم و قانونی که سبب تسلط کافران بر مؤمنان شود، اعتبار و جایگاهی در دین ندارد.[۱۵] امام خمینی تصویب لایحه کاپیتولاسیون را سند استعمار و بردگی ملت ایران و سبب تسلط بیگانگان معرفی نمود و سکوت در برابر آن را گناه کبیره شمرد[۱۶] و از مردم و ارتش ایران خواست که آن را نپذیرند.[۱۷]
واکنش حکومت پهلوی به موضع‌گیری امام‌خمینی
در واکنش به سخنرانی و پیام امام خمینی، حسنعلی منصور نخست‌وزیر وقت ایران، در ۹ آبان ۱۳۴۳ش ضمن توجیه تصویب لایحه و سابقه‌داردانستن پذیرش آن در کشورهای همسایه، از مخالفت با آن اظهار تأسف کرد و آن را موجب پایین‌آوردن شأن مملکت شمرد و مخالفان را ستون پنجم دشمن خواند.[۱۸] حکومت پهلوی به‌جهت بازتاب افشاگری‌های امام خمینی، تصمیم به بازداشت و تبعید وی گرفت.[۱۹] به‌دنبال آن، شب ۱۳ آبان ۱۳۴۳ش تعداد زیادی کماندو به خانه امام وارد شدند و وی را بازداشت و سپس به ترکیه تبعید کردند.[۲۰]
ساواک (سازمان اطلاعات حکومت پهلوی) صبح روز ۱۳ آبان، طی اطلاعیه‌ای، اقدامات امام خمینی را علیه امنیت، استقلال و تمامیت ارضی کشور دانست و آن را دلیل تبعید وی شمرد.[۲۱] شماری از روحانیان و سخنرانان، از جمله سید کاظم قرشی نیز به جُرم اعتراض علیه کاپیتولاسیون و آگاه‌کردن مردم از پیامدهای آن، بازداشت و شکنجه شدند.[۲۲]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران طی لایحه پیشنهادی دولت موقت به شورای انقلاب، در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۸ش کاپیتولاسیون در ایران لغو شد.[۲۳]
پانویس
- ↑ مهدوی، سیاست خارجی ایران، ۱۳۷۳ش، ص۳۰۹-۳۱۳.
- ↑ مهدوی، سیاست خارجی ایران، ۱۳۷۳ش، ص۳۱۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۵.
- ↑ آقایی، «دوران تبعید امام خمینی(ره) در ترکیه»، ص۴۶-۴۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۶.
- ↑ طباطبائی، فقیهان و انقلاب ایران، ۱۳۹۶ش، ص۱۵.
- ↑ طباطبائی، فقیهان و انقلاب ایران، ۱۳۹۶ش، ص۱۵.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج ۱۱، ص۱۵۷۶۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۱.
- ↑ کامران و امیری‌فرد، «قاعده نفی سبیل و تطبیقات آن»، ص۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ سورهٔ نساء، آیهٔ۱۴۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ بجنوردی، القواعد الفقهیه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۸۷-۱۸۸؛ فاضل لنکرانی، القواعد الفقهیه، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۰۹-۴۱۲.
- ↑ اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۱۳۷۳ش، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۱۳۷۳ش، ص۹۶-۹۸.
- ↑ طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۹۵.
- ↑ طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۹۵.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۱۰۴۷.
- ↑ روزنامه اطلاعات، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۵۸ش، ص۴.
منابع
- آقایی، عبدالرضا، «دوران تبعید امام خمینی(ره) در ترکیه»، در مجله رشد آموزش تاریخ، شماره ۳۵، تابستان ۱۳۸۸ش.
- اسداللهی، مسعود، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- امام‌خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بجنوردی، سیدحسن، القواعد الفقهیه، تحقیق مهدی مهریزی و محمدحسن درایتی، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- روحانی، سید حمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
- روزنامه اطلاعات، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۵۸ش.
- طباطبائی، سید هادی، فقیهان و انقلاب ایران، تهران، کویر، چاپ سوم، ۱۳۹۶ش.
- طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تهران، علم، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیه، قم، مرکز فقه ائمه اطهار، ۱۳۸۳ش.
- کامران، حسن و امیری‌فرد، زهرا، «قاعده نفی سبیل و تطبیقات آن»، در دوفصلنامه فقه و اجتهاد، شمارهٔ ۳، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش.
- مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
