محمداسحاق فیاض

محمد اسحاق فیاض (زاده ۱۳۰۹ش) مرجع تقلید، استاد درس خارج در حوزه علمیه نجف و اهل افغانستان است. او در زمان مرجعیتِ سید ابوالقاسم خویی، از شاگردان نزدیک و همراهان وی به شمار می‌آمد.

محمداسحاق فیاض

اطلاعات فردی
نام کامل	محمداسحاق فیاض
لقب	آیت الله العظمی
تاریخ تولد	۱۳۰۹ش/۱۹۳۰م
محل زندگی	نجف
خویشاوندان سرشناس	مدرس افغانی (پدر همسر)
اطلاعات علمی
استادان	سید ابوالقاسم خویی • محمدعلی مدرس افغانی • میرزا علی فلسفی • مجتبی لنکرانی • سید اسدالله مدنی • کاظم تبریزی
شاگردان	هاشم صالحی (تركمانی) • محمد محقق بلخی • علی مروجی • سيد حسن مرعشی • مهدی مصلی
محل تحصیل	حوزه علمیه نجف
اجازه اجتهاد از	سید ابوالقاسم خويی
تألیفات	محاضرات فی اصول الفقه • منهج الحکومة الاسلامیة • احکام البنوک • موقع المراة فی نظام السیاسی الاسلامی • المسائل الطبیة
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
وبگاه رسمی	http://www.alfayadh.org

فیاض بیش از ۴۰ اثر در موضوعات فقهی، اصولی، اجتماعی و سیاسی نوشته است. محاضرات فی اصول الفقه، تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی، منهاج الصالحین، احکام البنوک(احکام بانکها)، منهج الحکومة الاسلامیة(حکومت اسلامی) و موقع المراة فی النظام السیاسی الاسلامی (جایگاه زنان در نظام سیاسی اسلامی) از این جمله‌اند که برخی به فارسی ترجمه شده‌اند. برخی از نظریات وی با دیدگاه‌های سنتی متفاوت است.

پس از سقوط حکومت صدام، آیت‌الله فیاض در حمایت از تدوین، تصویب و تایید قانون اساسی جدید عراق، و نیز شرکت مردم در همه‌پرسی آن و انتخابات پارلمان و رهنمود برای تشکیل دولت، نقش و فعالیت داشته و دارد.

به فتوای وی دختران قبل از ۱۳ سال تمام قمری تا زمانی که سایر علائم بلوغ در آنها وجود نداشته باشد مکلف نیستند. همچنین دختران پس از اتمام ۱۳ سال قمری حتی اگر سائر علائم بلوغ را نداشته باشند از نظر شرعی، بالغ و مکلف هستند.

ولادت

محمداسحاق فیاض (چپ) و فرزندش محمود (راست).

محمد اسحاق در ۱۳۰۹ش/۱۹۳۰م در روستای صوبه از بخش جاغوری در ولایت غزنی واقع در افغانستان به‌دنیا آمد.

خانواده

والدین محمداسحاق فیاض از قوم هزاره بودند. پدرش، محمدرضا (درگذشت ۱۳۶۸ش) کشاورز بود.

فیاض در ۳۰ سالگی ازدواج کرد و چهار دختر و سه پسر دارد. فرزند وی، محمود، نمایندگی او را برعهده دارد.

زندگی علمی

سید عبدالمجید خویی، فرزند سید ابوالقاسم خویی، زندگی‌نامه فیاض را به عربی نگاشته و به فارسی ترجمه شده است.

افغانستان

محمداسحاق در پنج سالگی به مکتب ده مجاور فرستاده شد تا قرآن بیاموزد. سپس آموزش کتاب جامع المقدمات را شروع کرد. او پس از مدتی به ده دورتر، حوت‌قل رفت که شیخ قربانعلی وحیدی، دانش‌آموخته حوزه نجف، در آنجا مدرسه دینی ایجاد کرده بود. تحصیل فیاض در این مدرسه، چهار سال طول کشید و کتاب‌های جامع المقدمات و سیوطی را تمام کرد. ملا اسماعیل و ملاحیدر علی اساتید وی بودند.

ایران

شیخ فیاض، پس از فوت مادرش، وارد ایران شد. او یک‌سال در مدرسه حاج‌حسن، محله بالا خیابان مشهد ماند و در آنجا حاشیه ملاعبدالله (درباره منطق) و بخشی از مطول (در علم معانی، بیان و بدیع) را نزد شیخ محمدحسین نیشابوری فرا گرفت. سپس به قم و از آنجا به اهواز رفت. فیاض در اهواز به کمک سید ابوالحسن بحرانی، به بصره رفت.

مهاجرت به نجف

محمداسحاق در بصره، مهمان شیخ عبدالمهدی مظفر بود که اسباب رفتن او را به سوی نجف مهیا کرد او در مدرسه سلیمیه در محله مشراق نجف ساکن شد.

تحصیل

شیخ فیاض در نجف کتاب مطول را با محمدعلی مدرس افغانی تکمیل کرد. قوانین الاصول، حاشیه ملاعبداللّه، و بخشی از شرح لمعه را نزد میرزا کاظم تبریزی خواند. ادامه شرح لمعه را با سید اسدالله مدنی و میرزا علی‌آقا فلسفی فراگرفت.

سپس شیخ محمداسحاق درس‌های سطوح عالی را آغاز کرد. کفایة الاصول، رسائل و مکاسب محرمه را از شیخ مجتبی لنکرانی فرا گرفت.

شیخ فیاض در ۲۰ سالگی به درس خارج در حوزه علمیه نجف راه یافت و در درس سید ابوالقاسم خویی شرکت می‌کرد.

شاگردی و همراهی آیت‌الله خویی

ارتباط و همراهی فیاض با آیت‌الله خویی حدود ۳۵ سال تا زمان فوت وی ادامه داشت. به نقل از محمود فیاض فرزند آیت‌الله فیاض، پدرش شخصیت آیت‌الله خویی را الگوی خود می‌داند و هر ساله مراسم گرامیداشت استاد خود را در نجف برگزار می‌کند.

حضور محمد اسحاق فیاض در درس سید خویی، ۱۵ سال طول کشید. از اواخر دوره شاگردی، فیاض در کارهای دفتر و سفر به شهرهای دور و نزدیک خویی را همراهی می‌کرد. او همچنین در شورای استفتای آیت الله خویی فعالیت می‌کرد. سید محمد روحانی، میرزا علی غروی، سید محمدباقر صدر، میرزا جواد تبریزی، حسین وحید خراسانی، سید محمدتقی قمی، میرزا علی‌آقا فلسفی و سید علی سیستانی از دیگر اعضای شورای استفتا بودند که برخی از آنها بعدها به مرجعیت رسیدند. فعالیت اصلی این شورا، پاسخ به پرسش‌ و مسائل فقهی روزانه بود که از نقاط مختلف عراق و خارج آن برای دفتر آیت الله خویی فرستاده می‌شد.

تدریس

فیاض در کنار تحصیل سطح عالی، تدریس کتاب‌هایی را که از تحصیل آن فارغ گردیده، برای طلاب مبتدی شروع کرد. این مدرس تا ۱۳۵۶ش/۱۹۷۸م کتاب‌های سطوح عالی معمول و رائج در حوزه یعنی رسائل، مکاسب و کفایه را در جلسات پیاپی در مسجد هندی تدریس می‌کرد. شیخ فیاض همچنین بیش از ۱۰ سال استاد سطوح عالی حوزه در جامعة الدینیة النجف بود که سید محمد کلانتر آن را تأسیس کرد.

در سال ۱۳۵۶ش شیخ فیاض شروع به ارائه درس خارج کرد. جلسات این درس در مدرسه سید یزدی واقع در محله عماره برگزار می‌گردید. بعد از افتتاح مدرسه دارالعلم توسط آیت‌الله خویی در ۱۳۵۹ش/۱۹۸۰م؛ مجلس درس وی به این مدرسه منتقل شد. پس از تخریب این مدرسه توسط صدام، مسجد هندی برای مدت کوتاهی مکان درس وی شد. ولی دوباره از آنجا به مدرسه سید یزدی منتقل شد و تا امروز در این مدرسه جلسات درس این مرجع ادامه دارد. تدریس وی به زبان عربی است.

مرجعیت

شروع مرجعیت محمداسحاق فیاض در زمان سید ابوالقاسم خویی بوده؛ ولی به احترام استاد خود، تا چند سال از چاپ و نشر توضیح المسائل خودداری می‌کند و مقلدین را به آیت‌الله خویی ارجاع می‌دهد؛ ولی پس از اصرار فراوان آنها، رساله علمیه خود را چاپ و توزیع می‌کند. هم‌چنین سید محمد صدر، پدر مقتدی صدر، به فرزندان و پیروان خود توصیه کرد که پس از وی، از سید کاظم حائری یا محمد اسحاق فیاض تقلید کنند. دفاتر این مرجع پس از سقوط صدام، در خارج از عراق، در ایران، افغانستان و پاکستان تأسیس شد.

جایگاه بین‌المللی

مرکز مطالعات استراتژیک سلطنتی اردن که از سال ۲۰۰۹م به این سو طی گزارشی سالانه ۵۰۰ چهره تأثیرگذار و متنفذ مسلمان در بخش‌های مختلف را معرفی می‌کند، محمداسحاق فیاض را به عنوان یکی از دانشمندان برجسته جهان اسلام معرفی کرده است. در گزارش سال ۲۰۲۲م این نهاد از فیاض به‌عنوان یکی از دو چهره‌ای یاد شده است که مهمترین کرسی تدریس در حوزه شیعه اثناعشری را در اختیار دارد و نزد مسلمانان شیعه مخصوصا در جنوب آسیا از احترام بالایی برخوردار است.

دیدگاه‌ها

برخی از نظرات و دیدگاه‌های محمداسحاق فیاض به این شرح است:

مذهب شیعه

از نظر فیاض، شیعه افراط ندارد و مبتنی بر اصول است؛ از این رو استقبال از آن در آینده بیشتر و بیشتر می‌شود. او هم‌چنین معتقد است که شیعه باید خود را با علم، تحصیل ثروتِ مشروع، سازمان‌دهی و نقش‌آفرینی قدرتمند کند. از نظر او اقلیت بودن دلیل بر ضعیف بودن نیست.

حکومت اسلامی

از دیدگاه فیاض، عنوان حکومت اسلامی را می‌توان به دو حکومت داد: نخست حکومتی که در راس آن ولی‌فقیه اعلم و دارای شرایط کامل قرار دارد و تمام نظام سیاسی و اجتماعی بر اساس اسلام ایجاد شده است؛ دوم حکومتی که ریاست به عهده ولی فقیه نیست، ولی قوانین مخالف اسلام نبوده و اکثریت مردم مسلمان هستند. او حکومت اسلامی از نوع دوم را برای عراق و افغانستان با توجه به پیچیدگی‌ها و ساختار جامعه مناسب می‌داند.

فیاض شایستگی فقیهان برای حکومت را دارای دلیل و استدلال عقلی می‌داند. او اعلمیت فقیه حاکم را شرط دانسته و اختیارات ولی فقیه را محدود به چارچوب شریعت تعریف می‌کند. فیاض همچنین ولی‌فقیه را موظف به تشکیل شورای مشاوران کارشناس می‌داند تا از اتلاف بیت‌المال مسلمانان جلوگیری شود.

نظر محمداسحاق فیاض درباره حکومت اسلامی به‌ویژه ولایت فقیه، در کتاب وی به نام الحکومة الاسلامیة که به فارسی و با نام حکومت اسلامی ترجمه شده، آمده است.

اقتصاد اسلامی

محمداسحاق فیاض اقتصاد اسلامی را براساس مالکیت‌های همگانی، فردی و اقتصاد آزاد در محدوده قوانین اسلامی تعریف کرده است.

زنان

فیاض درباره جایگاه اجتماعی و حقوق زنان، نقش ماهیت حکومت را مهم می‌داند. به عقیده او، در حکومت اسلامی به جز چند مقام خاص، زنان حق فعالیت در همه مشاغل و پست‌ها را دارند. فیاض به دست گرفتن تمامی پست‌ها و مقام‌ها را برای زنان شایسته در حکومت غیر اسلامی، جایز می‌داند. شیخ فیاض، حجاب را از رفتارهای واجب و تکلیف شرعی می‌شمارد، اما درباره رعایت آن فقط تذکر را مجاز می‌شمارد و قائل به اجبار نیست.

سن بلوغ دختران

مقالهٔ اصلی: بلوغ دختران

به فتوای وی دختران قبل از ۱۳ سال تمام قمری تا زمانی که سایر علائم بلوغ در آنها وجود نداشته باشد مکلف نیستند. همچنین دختران پس از اتمام ۱۳ سال قمری حتی اگر سائر علائم بلوغ را نداشته باشند از نظر شرعی، بالغ و مکلف هستند.

حفظ حوزه‌های علمیه

محمداسحاق فیاض معتقد است استقلال مالی و سیاسی، میانه‌روی و پژوهش علمی در حوزه‌های علمیه شیعه، مهم‌ترین شاخصه‌های این مراکز علمی است و باید حفظ شود.

عدم حمایت از گروه خاص

فیاض پس از سقوط صدام حسین و تشکیل اداره موقت عراق، از تدوین قانون اساسی عراق و تصویب و تأیید قوانین اسلامی در آن، و نیز شرکت و رأی مردم در همه‌پرسی آن حمایت کرد. همچنین او در اولین انتخابات پارلمانی عراق از ائتلاف گروه‌های شیعه‌ عراق حمایت کرد؛ ولی پس از آن، از روند طولانی شدن و مانع‌تراشی افراد سیاسی برای تشکیل دولت و نیز رواج فساد و عدم توجه به نیازهای عمومی، انتقاد کرد.

فیاض بر آزادی مردم و عدم دخالت روحانیت در امور سیاسی بخصوص در انتخابات تاکید دارد. دفتر محمداسحاق فیاض در اردیبهشت (ثور) ۱۳۹۷ش، پیش از انتخابات ۲۰۱۸م پارلمان عراق، اعلامیه‌ای منتشر کرد که در آن عدم حمایت او را از هیج جریان و گروه خاص سیاسی بیان داشت.

تألیفات

تعداد تالیفات آیت‌الله فیاض بیش از چهل اثر است. بیشتر این آثار در موضوعات فقهی، اصولی و نیز طرح دیدگاه‌های این مرجع درباره برخی مسائل اجتماعی و سیاسی مطرح در کشورهای اسلامی است:

• منهج الحکومة الاسلامیة: درباره حکومت اسلامی به‌ویژه ولایت فقیه. انگیزه فیاض از نگارش این کتاب پاسخ به پرسش‌ها و درخواست درباره نظر وی درباره ولایت فقیه بوده است. منهج الحکومة الاسلامیه در نخستین ماه‌های پس از سقوط صدام منتشر گردید و با عنوان حکومت اسلامی، به فارسی نیز ترجمه شده است.
• محاضرات فی اصول الفقه: این کتاب اولین تألیف آیت‌الله فیاض است که یادداشت‌های درس اصول آیت‌الله خویی است. خویی پس از خواندن نوشته‌های وی، آن را بهترین تقریر خواند و اجازه چاپ آن را داد (آبان(عقرب)۱۳۴۱ش/نوامبر۱۹۶۸م) در حالی که برخی از اطرافیان خویی به دلیل جوان بودن و تبار افغانستانی وی، راضی به این کار نبودند. در پیش‌گفتار این کتاب، آیت‌الله خویی از او به عنوان «نور چشمش» یاد کرده است. محاضرات در ۱۰ جلد نوشته شده که ۵ جلد آن به چاپ رسیده است.
• تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی: توضیح و شرح مطالب عروة الوثقی در ۱۰ جلد.
• احکام البنوک، که در آن به احکام اسلامی بانک‌ها، سهام، اوراق و بازارهای مالی (بورس) پرداخته شده است. این کتاب به فارسی ترجمه و با دو عنوان «بانک از نظر اسلام» و «بانکداری از نگاه اسلام» نشر شده است.
• منهاج الصالحین در ۳ جلد: رساله توضیح‌المسائل به زبان عربی
• المباحث الاصولیة در ۱۴ جلد: شرح و توضیح مسائل اصولی
• موقع المراة فی النظام السیاسی الاسلامی؛ این کتاب با عنوان جایگاه زن در نظام سیاسی اسلامی به فارسی ترجمه شده است.
• المسائل الطبیة. پرسش و پاسخ‌هایی در مسائل پزشکی مانند مرگ مغزی، اهدای عضو، اهدای رحم، تلقیح مصنوعی، خطای پزشکی، دیه و پزشکی قانونی. این کتاب به فارسی ترجمه شده است.
• نرم‌افزار مجموعه آثار آیت‌الله فیاض توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، تولید و عرضه شده است. متن ۲۷ عنوان کتاب در ۵۴ جلد از آثار شیخ محمداسحاق فیاض به زبان‌های عربی و فارسی در موضوع‌های فقه، اصول فقه، فتاوا و مسائل جدید، محتوای علمی این نرم‌افزار را تشکیل می‌دهد.

گالری

• 

  آیت‌الله فیاض و آیت‌الله صافی گلپایگانی، مرداد(اسد) ۱۳۹۴ش (مشهد)

• 

  آیت‌الله فیاض و آیت‌الله بشیر حسین نجفی (نجف)

• 

  آیت‌الله فیاض و آیت‌الله مکارم شیرازی، مرداد(اسد) ۱۳۹۴ش (مشهد)

• 

  آیت‌الله فیاض و آیت‌الله سیستانی (نجف)

• 

  آیت‌الله فیاض و آیت‌الله سید محمدسعید حکیم (نجف)

منابع

• سایت دفتر آیت‌الله فیاض، «تالیفات»، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۱ش
• پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله العظمی حاج شیخ محمداسحاق فیاض، خویی، سیدعبدالمجید، «نبذة مختصره من حیاة الشیخ الفیاض»، مترجم: احمد علی علیزاده، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۱ش
• وبگاه دفتر آیت‌الله فیاض، «شیعه باید خود را قدرتمند کند»، نشر:۱۳۹۱/۰۷/۱۲ش، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۰۱ش.
• وبگاه دفتر آیت الله فیاض، «در دیدار با نماینده سازمان ملل در عراق: وجود فساد گسترده تاسف بار است»، نشر:۱۳۹۵/۱/۱۸ش،بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۹ش.
• وبگاه مباحثات (مجله فکری تحلیلی حوزه و روحانیت)، «اندیشه سیاسی اجتماعی آیت‌الله‌العظمی شیخ محمداسحاق فیاض»، نشر:۱۳۹۲/۱۲/۲۴ش،بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۰۱ش.
• وبگاه شخصی سرور دانش (معاون دوم رییس جمهور افغانستان)، «حکومت اسلامی»، نشر:۱۳۹۲/۱۱/۱۶ش، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۹ش.
• خبرگزاری شفقنا، «موضع آیت‌الله فیاض درباره انتخابات عراق؛ از هیچ جریان سیاسی حمایت نمی‌کنم»، نشر«۱۳۹۷/۰۲/۲۱ش، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۰۱ش.
• خبرگزاری شفقنا، پایگاه بین المللی همکاری‌های خبری شیعه، «گفت‌وگوی ویژه شفقنا با فرزند آیت‌الله العظمی فیاض در مورد سلوک علمی و تربیتی و اجتماعی ایشان»، نشر:۱۳۹۲/۰۹/۰۷ش؛ بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۰۱ش.
• خبرگزاری شفقنا، پایگاه بین المللی همکاری‌های خبری شیعه، «مصاحبه با آیت‌الله فیاض»، نشر:تابستان ۱۳۹۶ش، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۰۱ش.
• «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲ خرداد ۱۴۰۰ش.
• وبگاه شبکه جامع کتاب گیسوم، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۹ش
• خبرگزاری ایسنا، «توافق چهار مرجع شیعی نجف برای حمایت نکردن از ائتلاف‌های سیاسی در انتخابات عراق»، نشر۱۳۸۴/۸/۹ش، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۹ش.
• خبرگزاری ایسنا، «توافق چهار مرجع شیعی نجف با حمایت نکردن از ائتلاف‌های سیاسی در انتخابات عراق»، نشر:۱۳۸۴/۸/۹ش، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۹.
• وبگاه خبر آنلاین، «مراجع نجف سیاستمداران عراق را تحریم کردند»، نشر:۱۳۹۰/۷/۳ش، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۹ش.
• وبگاه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، «مجموعه آثار آیت‌الله العظمی فیاض، عرضه شد»، نشر:۱۳۹۷/۳/۲۴ش، بازدید:۱۳۹۷/۱۰/۰۱ش.
• خسرو شاهین، هادی، «روحانی انقلابی»، نشریه شهروند،ش ۳۱، دی ۱۳۸۶ش.
• قاسمی، فرج‌الله، «مرجعیت و سیاست در عراق پس از اشغال؛ با تأکید بر اندیشه آیت الله سیستانی»، نشریه علوم سیاسی، سال دوازدهم، بهار ۱۳۸۸ش،ش ۱(پیاپی ۴۵).
• ناصری، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، انتشارات المصطفی(ص)، ۱۳۹۰ش.
• Muslim 500: The World’s 500 Most Influential Muslims, 2023