محمد خالصی‌زاده (۱۳۰۸ ـ ۱۳۸۳ق) فرزند مهدی خالصی، از علمای مبارز عراق علیه استعمار انگلیس در ایران و عراق بود. خالصی‌زاده بعد از حمله انگلیس به بندر فاو در ۱۳۳۲ق، به همراه پدرش و یکی از علمای کاظمین، مردم این شهر را برای جنگ با انگلیسی‌ها بسیج کردند. در قیام مردم عراق در ۴ شوال ۱۳۳۸/ ۱۹۲۰ به مردم انقلابی پیوست. حکومت عراق به خاطر تحریم انتخابات عراق، خالصی‌زاده و پدرش را به ایران تبعید کرد.
خالصی‌زاده در تهران، روزنامه اتحاد اسلام را منتشر کرد و به دلیل تحریک مردم به اغتشاش، زندانی و یا به مناطق مختلف کشور تبعید شد. دولت ایران سرانجام وی را به زادگاهش کاظمین تبعید کرد.
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ تولد | ۱۳۰۸ ق |
| محل زندگی | کاظمین • تهران • مشهد و دیگر شهرهای ایران |
| تاریخ وفات | ۱۹ رجب ۱۳۸۳ق |
| محل دفن | کاظمین |
| شهر وفات | بغداد |
| خویشاوندان سرشناس | مهدی خالصی |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | مهدی خالصی • صادق خالصی • راضی خالصی • آخوند خراسانی • محمد تقی شیرازی • عبدالحسین کاظمی |
| محل تحصیل | عراق |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | بسیج مردم برای جنگ با انگلیس • تاسیس حزب و چاپ روزنامه • مبارزه با استعمار و استبداد • تأسیس روزنامه اتحادالاسلام • برپایی نماز جمعه در ری |
| اجتماعی | تأسیس مدرسه جامعة مدینةالعلم در کاظمین |
ولادت و درگذشت
محمد خالصی‌زاده در ۱۳۰۸ق در کاظمین به دنیا آمد.[۱] پدرش شیخ مهدی خالصی از مراجع تقلید شیعه و از خاندان خالصی در کاظمین در عراق بود. او پس از مراجعت از مراسم سخنرانی به مناسبت جشن میلاد پیامبر اکرم(ص)، دچار عوارضی شبیه مسمومیت شد و مدتی بعد در ۱۳۸۳ق(آذر ۱۳۴۲ش) در بغداد درگذشت و در حجره درس خود در صحن حرم کاظمین به خاک سپرده شد.[۲]
اساتید
شیخ محمد، علوم اسلامی را نزد پدر و عموهایش شیخ صادق خالصی و شیخ راضی خالصی و سپس نزد محمدکاظم خراسانی، میرزا محمد تقی شیرازی و شیخ عبدالحسین کاظمی فرا گرفت و در جوانی به درجه اجتهاد نایل آمد. وی علاوه بر علوم اسلامی، علوم دیگر مانند ریاضیات، طبیعیات و طب را نیز فراگرفت و به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، ترکی و فارسی تسلط یافت.[۳]
فعالیت‌های سیاسی در عراق
بسیج مردم برای جنگ با انگلیس
پس از آغاز جنگ جهانی اول و حمله انگلیس به بندر فاو در ۱۳۳۲ق. خالصی‌زاده به همراه پدرش و آیت الله سیدمهدی حیدری، از علمای کاظمین، مردم این شهر را برای جنگ با انگلیسی‌ها بسیج کردند.[۴]
در انقلاب ۱۹۲۰ عراق در ۴ شوال ۱۳۳۸ق/ ۱۹۲۰م به رهبری میرزا محمدتقی شیرازی در کربلا، خالصی‌زاده به مردم انقلابی پیوست و در کنار رهبری این قیام، یکی از گردانندگان اصلی آن شد.[۵] انگلیسی‌ها برای سرکوب قیام، کربلا را محاصره کردند و تسلیم شدن هفده نفر از رهبران قیام را از شروط ترک مخاصمه دانستند و سرانجام وارد کربلا شدند، ولی نتوانستند شیخ محمد را دستگیر کنند.[۶]
در ۱۳۴۰ق/ ۱۹۲۱ ملک فیصل قرارداد تحت الحمایه بودن انگلیس را در قبال پادشاهی عراق پذیرفت که به اعتراضات گسترده مردمی انجامید. در پی آن، کمیته‌ای پنج نفره از شخصیت‌های سیاسی و مذهبی تشکیل شد که خالصی‌زاده نیز عضو آن بود. اعضای این کمیته در دیدار با ملک فیصل مخالفت مردم عراق با قیمومت انگلستان را اعلام نمودند.[۷]
تحریم انتخابات و تبعید به ایران
مراجع از جمله میرزای نایینی، مهدی خالصی و سیدابوالحسن اصفهانی در فتوایی انتخابات را تحریم کردند که این امر در نهایت به ناکامی فیصل در اجرای انتخابات عمومی و تشکیل مجلس مؤسسان منجر شد.[۸] حکومت با هجوم به خانه شیخ محمدمهدی خالصی و بازداشت وی و چند تن دیگر و سپس تبعید آنان به حجاز و قم، تلاش کرد تا جریان مخالفت علما را به بهانه ایرانی بودن برخی از آنان به مسائل قومی نسبت دهد.[۹] از سوی دیگر گسترش مبارزات مردمی علیه قیمومت انگلیس، به تبعید شیخ محمد خالصی‌زاده و سید محمد صدر از سوی مقامات انگلیسی به ایران انجامید.[۱۰]
حضور در ایران
تاسیس حزب و چاپ روزنامه
خالصی‌زاده با تشکیل جمعیتی به نام «نمایندگان عالی بین النهرین در ایران» توجه جهانی را به تجاوزات ملک فیصل و انگلیس در عراق جلب و پیام‌هایی تلگرافی به کشورها و مجامع مختلف مخابره کرد.[۱۱] همچنین وی از آذر ۱۳۰۲ به ترویج دیدگاه‌های خود در روزنامه لواء بین النهرین پرداخت.[۱۲]
تلاش برای بازگشت علمای عراق
خالصی‌زاده برای بازگشت علمای عراق و کمک به آنان با احمد شاه قاجار دیدار و گفتگو کرد.[۱۳] او از آیت الله عبدالکریم حائری که به تازگی حوزه علمیه قم را رونق داده بود، انتظار داشت که در بازگرداندن علما به عراق همکاری کند.[۱۴] در کنار این تلاش‌ها در اواخر ۱۳۰۲ش در ماجرای جمهوری‌خواهی رضاخان، مردم را به مخالفت با جمهوری فراخواند.[۱۵] و در نهایت در ناکامی جنبش جمهوری‌خواهی نقش اساسی داشت.[۱۶]
مهاجرت به مشهد
با تلاش‌های دربار ایران و سردار سپه (نخست وزیر) دولت عراق موافقت کرد به علمای تبعیدی در ایران در صورت تعهد کتبی به عدم دخالت در امورسیاسی عراق، اجازه بازگشت دهد. این موافقت شامل خالصی‌زاده و پدرش نمی‌شد. آن دو، ضمن انتقاد از علما به جهت پذیرفتن شرط دولت عراق، در اوایل ۱۳۰۳ش، به مشهد مهاجرت کردند.[۱۷]
در تهران
خالصی‌زاده پس از درگذشت پدرش در ۱۶ فروردین ۱۳۰۴،[۱۸] از مشهد به تهران بازگشت.[۱۹] او در تهران، به عنوان امام جماعت مسجد سلطانی (مسجد امام فعلی)، برای نظم بخشیدن به اجتماعات مسجد، کمیته مجتمعین مسجد سلطانی را تشکیل داد[۲۰] و برای تحقق اهداف کمیته، از خرداد ۱۳۰۳، روزنامه اتحاد اسلام را همراه با شیخ حسین لنکرانی منتشر کرد.[۲۱]
تبعید به مناطق مختلف ایران
خالصی‌زاده در سالهای ۱۳۰۳ تا ۱۳۲۴ش، بارها به دلیل دخالت در امور سیاسی یا تحریک مردم به اغتشاش، زندانی یا به نقاط مختلف کشور از جمله خواف، تویسرکان، نهاوند و کاشان تبعید شد. او در این شهرها نیز فعالیت‌هایی شامل کارهای عمرانی، تألیف چندین کتاب و بسیج مردم در اعتراض به برخی امورانجام داد.[۲۲] پاره‌ای از تحریکات خالصی‌زاده که به اعتراضات مردمی در نقاط مختلف کشور منجر شد، در اسناد موجود منعکس است.[۲۳]
برپایی نمازجمعه در شهر ری
او در تهران «جمعیت ستمدیدگان دوره دیکتاتوری رضاخان» را در ۱۳۲۳ش تشکیل داد[۲۴] و با برپایی نماز جمعه در شهر ری، در سخنرانی‌های خود از شاه، دولت و مجلس ایران انتقاد کرد. به همین دلیل اداره نظمیه پس از اقامه دومین نماز جمعه از برپایی آن جلوگیری کرد.[۲۵]
انتشار مجله نور
او در ادامه فعالیت‌های خود در ۱۳۲۴ش، به عنوان مدیرمسئول مجله نور و سردبیر مجله منشور نور به بیان افکار و عقاید خود پرداخت. پس از توقیف مجله نور در اردیبهشت ۱۳۲۵، مدتی با روزنامه وظیفه همکاری کرد.[۲۶]
تبعید به یزد
انتقادهای وی از محمدرضا شاه و دولت باعث شد دوباره در ۱۳۲۵ش در حدود دو سال به یزد تبعید شود.
بازگشت به عراق
در روزهای آخر اقامتش در یزد، به دلیل ادامه فعالیت‌هایش به تهران منتقل شد،[۲۷] تا اینکه دولت ایران وی را در ۱۳ آبان ۱۳۲۸ به زادگاهش کاظمین تبعید کرد.
فعالیت‌ها در کاظمین
از جمله اقدامات خالصی‌زاده در کاظمین تأسیس مدرسه بزرگ جامعة مدینةالعلم و برگزاری نماز جمعه بود. عاقبت حکومت عبدالکریم قاسم وی را به دلیل ایراد سخنرانی برضد دولت در خطبه‌های نماز جمعه دستگیر و مدتی زندانی کرد، ولی وی با وساطت علما و تظاهرات مردم آزاد شد.
اندیشه‌ها
خالصی‌زاده به دلیل پاره‌ای از اظهارنظرها درباره آیین‌ها و رسومات دینی مردم مورد انتقاد برخی افراد بود تا آنجا که وی را متهم به وهابیت، یا دنباله روی از کسروی می‌کردند.[۲۸] از آن میان ایرادات وی به برخی دعاها یا تقبیح رسومی چون زنجیرزنی و گل‌مالی در عزاداری امام حسین در خور ذکر است[۲۹] او خواهان اتحاد دنیای اسلام و تشکیل حکومت بزرگ اسلامی بود.[۳۰] خالصی‌زاده برای ترویج اندیشه اتحاد اسلام علاوه بر تألیف کتاب و مقاله و ایراد سخنرانی به حجاز، سوریه، مصر، فلسطین و لبنان مسافرت کرد و با بزرگان اهل تسنن در این مناطق به گفتگو پرداخت.[۳۱] او در راه تحقق آرمان‌های خود، با حکومت‌های وقت ایران و عراق و با دولت‌های استعمارگر انگلیس و شوروی مبارزه کرد.[۳۲] او در کنار مبارزات سیاسی به تحقیق و پژوهش نیز مشغول بود و حدود یکصد جلد کتاب و رساله در زمینه‌های گوناگون به زبان فارسی و عربی تألیف کرد.[۳۳]
تک‌نگاری‌ها
دربارهٔ زندگی، آثار و اندیشه‌های محمد خالصی‌زاده کتاب «فقیه اصلاحگر: زندگی و زمانه آیت الله شیخ محمد خالصی‌زاده» به قلم رضا مختاری اصفهانی منتشر شده است. این کتاب را نشر نی در سال ۱۴۰۱ ضمن مجموعه رجال عصر پهلوی منتشر کرده است.[۳۴]
مبارزات آیت‌الله شیخ محمد خالصی‌زاده به روایت اسناد،[۳۵] در احوال و اندیشه‌های آیت‌الله علامه شیخ محمد خالصی‌زاده (قدس سره) بر اساس خاطرات آیت‌الله شیخ محمدمهدی خالصی،[۳۶] رسائل سیاسی آیت‌الله شیخ محمد خالصی‌زاده،[۳۷] شیخ‌محمد خالصی‌زاده (روحانیت در مصاف با انگلیس)[۳۸] و «آه از این راه: زندگی‌نامه و خاطرات جهادی شیخ‌محمد خالصی‌زاده»[۳۹] از دیگر آثار مرتبط به زندگی و اندیشه‌های او هستند.
همچنین پایان‌نامه‌ای با عنوان بررسی اندیشه‌های سیاسی محمد خالصی‌زاده در دانشگاه تربیت مدرس نوشته و دفاع شده است.[۴۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۵؛ بصیرت منش، ص۳۵۱
- ↑ اسلام دباغ، ص۱۹۵
- ↑ اسلام دباغ، ص۱۸۹؛ تبریزی خیابانی، ص۴۰۳؛ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۵
- ↑ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷
- ↑ ر.ک:اسلام دباغ، ص۱۸۹؛ آل فرعون، الحقائق الناصعة فی الثورة العراقیة سنة ۱۹۲۰ و نتائجها، ۱۴۱۵ق، ص۱۷۷ـ۱۷۹.
- ↑ ر.ک:آل فرعون، الحقائق الناصعة فی الثورة العراقیة سنة ۱۹۲۰ و نتائجها، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۴ـ۴۲۶.
- ↑ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲؛ عبدالهادی حائری، ص۱۷۳ـ۱۷۴؛رهیمی، ص۲۵۳ـ۲۵۴
- ↑ ر.ک:عبدالهادی حائری، ص۱۷۴؛ رهیمی، ص۲۶۰، ۲۶۲ـ۲۶۳
- ↑ رهیمی، ص۲۷۱ـ۲۷۲؛ وردی، ج۶، ص۲۲۱ـ۲۲۴
- ↑ رهیمی، ص۲۵۸؛ عبدالهادی حائری، ص۱۷۵؛ کاتب، ص۸۵ـ۸۶
- ↑ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۴۳ـ۱۴۴؛ اسلام دباغ، ص۱۹۲
- ↑ صدرهاشمی، ج۴، ص۱۸۰
- ↑ عبدالهادی حائری، ص۱۸۷
- ↑ وردی، ج۶، ص۲۴۸؛ عبدالحسین حائری، مصاحبه مورخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶
- ↑ سالور، ج۹، ص۶۸۱۷؛ بهار، ج۲، ص۴۴
- ↑ ر.ک:بهار، ج۱، ص۳۶۰؛ مستوفی، ج۳، ص۵۹۵
- ↑ عبدالهادی حائری، ص۱۸۳؛ بهار، ج۱، ص۳۶۰
- ↑ اصغری نژاد، ص۱۰۵؛ وردی، ج۶، ص۲۵۱
- ↑ بهار، ج۱، ص۳۶۰
- ↑ اسلام دباغ، ص۱۸۹؛ جعفریان، ص۱۲۶
- ↑ صدرهاشمی، ج۱، ص۴۹
- ↑ ر.ک:بصیرت منش، ص۳۵۲ـ۳۵۴، ۳۶۱ـ۳۶۶؛ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۴۸، ۱۵۴ـ۱۵۶؛ اسلام دباغ، ص۱۹۲ـ۱۹۳
- ↑ ر.ک:سازمان اسناد ملی ایران، آرشیو، سندش ۲۹۳۰۰۸۵۵۰، ۲۹۳۰۰۲۸۷۳، ۲۹۳۰۰۲۸۹۹؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو،ش ۱۰۱۲۴، پرونده «خالصی‌زاده»
- ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو،ش ۱۰۱۲۴، پرونده «خالصی‌زاده»
- ↑ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۵۹
- ↑ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۶۰؛ ابوترابیان، ص۱۴۷، ۱۵۸
- ↑ جعفریان، ص۱۲۶؛ صفائی، ص۱۱۱، پانویس
- ↑ ر.ک:یاد، سال۲، ش ۷، تابستان ۱۳۶۶
- ↑ ر.ک:خالصی‌زاده، ص۱۵۰، ۱۵۴؛ هاشم دباغ، ج۱، ص۱۵۹
- ↑ خالصی‌زاده، ص۱۳۲؛ صفائی، ص۱۰۹؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، ش ۱۰۱۲۴، پرونده «خالصی‌زاده»
- ↑ ر.ک: اسلام دباغ، ص۱۹۴؛ هاشم دباغ، ج۱، ص۵۶ـ۹۲
- ↑ ر.ک: احمدی، ص۲۸ـ۳۰، ۳۶ـ۴۳، ۶۹ـ۷۰
- ↑ هاشم دباغ، ج۱، ص۲۷ـ۳۳؛ احمدی، ص۱۲۵
- ↑ سایت نشر نی
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران
- ↑ پایان‌نامه بررسی اندیشه‌های سیاسی محمد خالصی‌زاده. سامانه گنج. مرور ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
منابع
- آل فرعون، فریق مزهر، الحقائق الناصعة فی الثورة العراقیة سنة ۱۹۲۰ و نتائجها، بغداد، ۱۹۹۵م/۱۴۱۵ق.
- ابوترابیان، حسین، مطبوعات ایران از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۶، تهران، ۱۳۶۶ش.
- احمدی، علی، شیخ محمد خالصی‌زاده: روحانیت در مصاف با انگلیس، تهران ۱۳۸۳ش.
- اصغری نژاد، محمد، محمدمهدی خالصی: خصم استعمار، تهران، ۱۳۷۳ش.
- بصیرت منش، حمید، علما و رژیم رضاشاه: نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سالهای ۱۳۰۵ـ۱۳۲۰ش، تهران، ۱۳۷۶ش.
- بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، ۱۳۷۱ش؛
- تبریزی خیابانی، علی، علمای معاصر، قم، چاپ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ۱۳۸۲ش.
- جعفریان، رسول، جریانها و سازمانهای مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی (سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷)، تهران، نشر علم، ۱۳۸۳ش.
- حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، ۱۳۶۴ش.
- خالصی‌زاده، محمد، رسائل سیاسی آیت للّه شیخ محمد خالصی‌زاده، تدوین اسلام دباغ، تهران، ۱۳۸۶ش.
- دباغ، اسلام، «فقیه مصلح و مجاهد»، نشریه کیهان اندیشه، ش ۷۵، آذر و دی ۱۳۷۶ش.
- دباغ، هاشم، صفحات مشرقه من الجهاد الدینی و السیاسی لعلماء العراق، تهران، ۱۴۱۹ق.
- رهیمی، عبدالحلیم، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت، ۱۹۸۵م.
- میرزا سالور، قهرمان، روزنامه خاطرات عین السلطنه، چاپ مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۹ش.
- صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش.
- صفائی، ابراهیم، پنجاه خاطره از پنجاه سال، تهران، ۱۳۷۱ش.
- کاتب، احمد، تجربة الثورة الاسلامیة فی العراق، تهران، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
- وردی، علی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، بغداد، ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹م؛ قم، چاپ افست، ۱۳۷۱ش.
- اسناد موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران و مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: «خالصی زاده محمد»، دانشنامه جهان اسلام.
- فراز و فرود یک اصلاحگر شیعی.
- «محمد خالصی‌زاده»، سایت فرهیختگان تمدن شیعه.