حوزه علمیه قم

مرکزیت حوزه‌های علمیه

حوزه علمیه   دورهٔ مرجعیت
حوزه علمیه قم	قرن سوم و چهارم
حوزه علمیه بغداد	قرن چهارم و پنجم
حوزه علمیه نجف	قرن پنجم و ششم
حوزه علمیه حله	قرن هفتم تا نهم
حوزه علمیه نجف	قرن دهم
حوزه علمیه اصفهان	قرن یازدهم و دوازدهم
حوزه علمیه نجف	سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم
حوزه علمیه قم	چهاردهم و پانزدهم
حوزه‌های علمیه ایران • حوزه‌های علمیه عراق • حوزه‌های علمیه لبنان

مدرسه فیضیه قم

حوزه علمیه قم یکی از دو حوزه علمیه بزرگ جهان تشیع که در سده‌های نخستین ظهور اسلام شکل گرفت، و در سال ۱۳۰۱ شمسی، به دست عبدالکریم حائری یزدی، بازتأسیس و احیا شد. این نهاد علمی در طول قرن چهاردهم شمسی و با حضور و زعامت سید حسین طباطبایی بروجردی، یکی از دو حوزه بزرگ جهان تشیع و هم‌تراز حوزه علمیه نجف شد، و پس از تنگناهای حوزه نجف و مهاجرت بخشی از استادان و شاگردان نجف به قم، به‌تدریج حوزه علمیه قم به مرکز محوری علوم دینی تشیع تبدیل شد.

مراجع تقلید فراوانی در حوزه علمیه قم حضور داشته‌‌اند؛ از جمله عبدالکریم حائری یزدی، سید محمدرضا گلپایگانی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید احمد خوانساری، سید کاظم شریعتمداری، سید روح‌الله خمینی، محمدعلی اراکی، و سپس حسین وحید خراسانی، ناصر مکارم شیرازی، سید علی خامنه‌ای، محمدتقی بهجت، حسینعلی منتظری، و لطف‌الله صافی گلپایگانی. همچنین بسیاری از عالمان شیعه، چه ایرانی و چه غیرایرانی، در حوزه علمیه قم تحصیل کرده‌ و یا در آن حضور داشته‌اند؛ از جمله سید موسی صدر، مرتضی مطهری، سید محمدحسین طباطبائی، سید رضا بهاءالدینی، محمدتقی فلسفی، علی مشکینی، سید جعفر مرتضی عاملی، محمدتقی مصباح یزدی، حسن حسن‌زاده آملی، محمد محمدی ری‌شهری، عبدالله جوادی آملی، غلامحسین ابراهیمی دینانی، عیسی قاسم، سید ساجدعلی نقوی، حسین انصاریان، محسن قرائتی و ابراهیم زکزاکی.

بسیاری از آثار تفسیری، فقهی، تاریخی، فلسفی و دائرةالمعارفی شیعیان در حوزه علمیه قم نگارش یافته است؛ از جمله تفسیر المیزان و نمونه و تسنیم، تحریر الوسیله، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، اصول فلسفه و روش رئالیسم، و جامع احادیث الشیعه. بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی همایش کتاب سال حوزه، تا سال ۱۴۰۲ش، بیش از ۲۳ هزار اثر مکتوب به این همایش ارسال شده است.

حوزه علمیه قم در نظام جمهوری اسلامی ایران، تابعی از مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه ایران است که سیاستگذاری آن در شورای عالی حوزه‌های علمیه انجام می‌شود. در همین راستا، مؤسسات و مراکز آموزشی و پژوهشی نیز از سوی رهبر ایران، مراجع تقلید یا عالمان حوزه تأسیس شده است؛ از جمله مؤسسه اسراء، مرکز فقهی ائمه اطهار، مؤسسه امام خمینی، دانشگاه مفید، دانشگاه باقرالعلوم و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

نقش‌آفرینی سیاسی حوزه علمیه قم در دوره پهلوی، عمدتاً در راستای پیشبرد امور دینی و حوزوی بوده و در همین راستا پیشنهاد گنجاندن آموزش دینی در آموزش‌های رسمی، از سوی سید حسین بروجردی به حکومت ارائه شد. پس از بروجردی، گروهی از عالمان حوزه علمیه قم، از جمله سید محمدرضا گلپایگانی و سید کاظم شریعتمداری، در عین مخالفت با حکومت، از مبارزه تند با آن پرهیز می‌کردند، اما گروه دیگری از جمله سید روح‌الله خمینی و سید محمد محقق داماد، با جدیت به مخالفت علیه حکومت پهلوی پرداختند. گفته شده که روحانیان حوزه علمیه قم، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، عمدتاً به همراهی با نظام جمهوری اسلامی پرداخته و در بسیاری از مناصب نظارتی، اجرایی و تقنینی حضور داشته‌اند.

مراجع تقلید و عالمان شیعه در حوزه علمیه قم، در کنار ایجاد نهادهایی در خارج از ایران برای تبلیغ تشیع، در راستای حضور طلاب خارجی در قم گام برداشته و نهادهایی نیز در این زمینه برای آموزش طلاب غیرایرانی تأسیس کرده‌اند. گرچه محور نظام درسی حوزه علمیه قم مبتنی بر آموزش فقه و تربیت مجتهدان است، اما دانش‌های دیگری از جمله کلام، فلسفه، تفسیر، اخلاق و رجال نیز در آن جاری بوده است. جریان‌های فکری مختلفی در حوزه علمیه قم حضور داشته‌اند و در موارد متعددی به صف‌بندی علیه یکدیگر پرداخته‌اند؛ از جمله در مواجهه با فدائیان اسلام، در برابر اندیشه‌های علی شریعتی، اختلافات درباره مرجعیت سید کاظم شریعتمداری پس از پیروزی انقلاب، و نیز درگیری‌های سیاسی درباره سخنرانی حسینعلی منتظری در سال ‍۱۳۷۶ش.

عالمان حوزه علمیه قم، در برابر جریان‌های رقیب و دگراندیشان به فعالیت علمی پرداخته‌اند؛ از جمله مخالفت با احمد کسروی و کتاب اسرار هزار ساله در دهه ۱۳۳۰ش، مبارزه با بهائیت و تفکرات الحادی و مارکسیستی در دهه‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰، مواجهه با اهل‌سنت و وهابیت، و نیز نقد آرا و اندیشه‌های روشنفکران دینی مانند مهدی بازرگان، عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری.

جایگاه

حوزه علمیه قم، مهمترین و بزرگترین حوزه علمیه تشیع در ایران در قرن چهارده و پانزده شمسی است که به‌عنوان پدیده‌ای بی‌نظیر در تاریخ تشیع و یگانه نهاد جامعه مدنی در طول تاریخ ایران توصیف شده است. پس از تنگناهای پیش آمده در قرن چهاردهم شمسی برای حوزه نجف، و انتقال بخشی از استادان و شاگردان نجف به قم، حوزه قم به حوزه علمیه اصلی تشیع تبدیل شد، و با ترکیبی از مراجع تقلید، مجتهدان، استادان، شاگردان، پژوهشگران و نویسندگان، و صدها مدرسه، کتابخانه، پژوهشگاه، مؤسسه علمی-فرهنگی، که در رشته‌های مختلف دینی فعالیت دارند، کانون اصلی تولید، آموزش و ترویج اندیشه دینی در ایران است.

رونق حوزه علمیه قم در قرن چهارده شمسی زمینه انتقال بخشی از مرجعیت تقلید شیعه از نجف به قم را فراهم کرد؛ به‌طوری که سید حسین طباطبایی بروجردی (درگذشتهٔ ۱۳۴۰ش) مرجع تقلید شیعیان در قم، ۱۵ سال بزرگترین و تنها مرجع تقلید عام در جهان تشیع به شمار می‌رفت.

گفته شده که حوزه علمیه قم با مخالفت با حکومت پهلوی، عامل انقلاب و دگرگونی نظام سیاسی ایران در سال ۱۳۵۷ش و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی شد. مخالفت‌های مذهبی با حکومت پهلوی را بیش از همه، روحانیان قم با پشتیبانی مراجع تقلید به‌ویژه سید روح‌الله خمینی هدایت می‌کردند.

شخصیت‌های مشهور حوزه علمیه قم

در حوزه علمیه قم به جز مراجع تقلید، روحانیان شناخته‌شده‌ دیگری نیز حضور داشته و دارند که به‌عنوان نویسنده، سخنران، مفسر، متکلم و مانند آن شناخته می‌شوند؛

• سید موسی صدر (ناپدیدشده ۱۳۵۷ش)، رهبر شیعیان لبنان
• مرتضی مطهری (درگذشتهٔ ۱۳۵۸ش)، فیلسوف، الاهی‌دان و نویسنده آثار متعددی در علوم دینی
• سید محمدحسین طباطبائی (درگذشتهٔ ۱۳۶۰ش)، فیلسوف، الاهی‌دان و نویسنده تفسیر المیزان
• سید رضا بهاءالدینی(درگذشتهٔ ۱۳۷۶ش)، فقیه و استاد اخلاق و عرفان عملی
• محمدتقی فلسفی (درگذشتهٔ ۱۳۷۷ش)، سخنران شناخته‌شده
• علی مشکینی (درگذشتهٔ ۱۳۸۶ش)، مجتهد، امام جمعه قم، رئیس مجلس خبرگان رهبری و مترجم قرآن
• سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشتهٔ ۱۳۹۸ش)، تاریخ‌پژوه لبنانی و نویسنده الصحیح من سیرة النبی الاعظم
• محمدتقی مصباح یزدی (درگذشتهٔ ۱۳۹۹ش)، فیلسوف، مفسر و نظریه‌پرداز علوم اسلامی
• حسن حسن‌زاده آملی (درگذشتهٔ ۱۴۰۰ش)، استاد فلسفه و عرفان
• محمد محمدی ری‌شهری (درگذشتهٔ ۱۴۰۱ش)، حدیث‌شناس و سیاستمدار ایرانی
• عبدالله جوادی آملی (زاده ۱۳۱۲ش)، فیلسوف، الاهی‌دان و نویسنده تفسیر تسنیم
• غلامحسین ابراهیمی دینانی (زاده ۱۳۱۳ش)، استاد فلسفه و حکمت
• عیسی قاسم (زاده ۱۳۱۵ش)، روحانی بحرینی و رهبر اعتراضات بحرین در فوریه ۲۰۱۱م
• سید ساجدعلی نقوی (زاده ۱۳۱۹ش)، روحانی پاکستانی و رهبر نهضت جعفریه پاکستان
• حسین انصاریان (زاده ۱۳۲۰ش)، سخنران مذهبی
• محسن قرائتی (زاده ۱۳۲۴ش)، مفسر و سخنران برنامه درس‌هایی از قرآن
• ابراهیم زکزاکی (زاده ۱۳۳۲ش)، روحانی اهل نیجریه و رهبر شیعیان نیجریه

تولید و نشر آثار علمی

حوزه علمیه قم مهم‌ترین و اصلی‌ترین مرکز تولید و نشر اندیشه دینی است.و با الزامی‌شدن پایان‌نامه نویسی در حوزه علمیه قم، تا سال ۱۴۰۱ بیش از ۶۰۰۰ پایان‌نامه در سطح سه و چهار علمی دفاع شده است.

نشر کتاب

آثار علمی شناخته‌شده‌ای مثل کتاب‌های تفسیری المیزان، نمونه و تسنیم، جامع احادیث الشیعه، تحریر الوسیله و شرح‌های آن، مجموعه ۴۱جلدی فقه الصادق، مجموعه التمهید با موضوع علوم قرآن، مجموعه فلسفی رحیق مختوم، دائرة المعارف قرآن کریم، کتاب ۳۵ جلدی الصحیح من سیرة النبی الاعظم با موضوع تاریخ زندگی پیامبر اکرم(ص)، از آثار علمی تولید شده در حوزه علمیه قم هستند.

در دوران پهلوی دوم، کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم نوشته سید محمدحسین طباطبایی در سال ۱۳۳۲شمسی و کتاب فیلسوف‌نماها نوشته ناصر مکارم شیرازی در سال ۱۳۳۳، و کاوش‌‌های عقل نظری نوشته مهدی حائری یزدی در سال ۱۳۴۷ش، برنده جایزه سلطنتی کتاب سال شدند. در دوران جمهوری اسلامی نیز کتاب‌های متعددی که محصول حوزه قم بودند برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی شده‌اند. بخش زیادی از آثار علمی در حوزه علمیه قم به همایش کتاب سال حوزه ارسال می‌شود. به گزارش برگزارکنندگان این همایش، تا سال ۱۴۰۲ش بیش از ۲۳ هزار اثر مکتوب به این همایش ارسال شده است.

در مقاله «شخصیت‌های تفسیری حوزه علمیه قم در سده اخیر» که در سال ۱۴۰۳ش منتشر شده، به جز پنج مفسر شناخته‌شده (طباطبایی، جوادی آملی، مصباح یزدی، سبحانی و مکارم شیرازی)، ۴۲ پژوهشگر دیگر نیز فهرست شده که هر یک دارای آثار تفسیری هستند. همچنین در مقاله دیگری در سال ۱۴۰۳ش، اسامی ۵۶ پژوهشگر علوم قرآنی حوزه علمیه قم به همراه آثارشان معرفی شده است. در همان مقاله به ۲۴ ترجمه فارسی قرآن کریم اشاره شده که در حوزه علمیه قم انجام شده است.

نشر مجلات ادواری

ویژگی دوران متأخر حوزه علمیه قم (از دهه ۱۳۷۰شمسی به بعد) را در زمینه نشر مجلات، موضوع‌محوری و تخصصی‌شدن دانسته‌اند. بر اساس یک پژوهش در سال ۱۴۰۲ تعداد ۱۰۲ مجله در ۱۵ موضوع و رشته کلان دسته‌بندی شده که هم زیر نظر حوزویان قم منتشر می‌شوند.

نشر دیجیتال

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز تا سال ۱۴۰۴ش در همه دانش‌های دینی از جمله حدیث، تفسیر، فقه و تاریخ، بیش از ۶۰۰ نرم‌افزار تولید کرده است. نرم‌افزارهای جامع التفاسیر، جامع فقه، جامع الاحادیث و درایة النور از جمله این نرم‌افزارهای علمی هستند. بنابر یک گزارش حجم نشریات الکترونیک در حوزه علمیه قم در دهه ۱۳۹۰ش به بیش از ۴۰۰۰ نشریه رسید.

حوزه قم، پایگاه مرجعیت شیعه

پس از احیاء حوزه علمیه قم در سال ۱۳۰۱ش، بخشی از مرجعیت تقلید شیعه در قم متمرکز شد و بسیاری از شیعیان ایران و بخشی از ایرانیان مقیم عراق از عبدالکریم حائری تقلید می‌کردند. بروجردی در سال‌های ۱۳۲۵ تا ش۱۳۴۰ مرجع واحد جهان تشیع محسوب می‌شد.

پس از درگذشت بروجردی در سال ۱۳۴۰ش، دانش‌آموختگان حوزه علمیه قم از جمله سید محمدرضا گلپایگانی، سید احمد خوانساری، سید کاظم شریعتمداری و سید روح‌الله خمینی به عنوان مهم‌ترین مراجع قم معرفی شدند. پس از آن نیز همیشه مجتهدان حوزه علمیه قم بخشی از مرجعیت تقلید شیعه را بر عهده داشته‌اند و در فاصله زمانی سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۳ش، به نوعی مرجعیت در اختیار سید محمدرضا گلپایگانی و محمدعلی اراکی بود که دانش‌آموخته حوزه قم بودند.

با درگذشت محمدعلی اراکی که آخرین مرجع از نسل شاگردان حائری یزدی بود، برخی نهادهای حوزوی افرادی را برای مرجعیت معرفی کردند که همه ساکن یا تحصیل‌کرده قم بودند. به جز مراجع ساکن نجف، معروف‌ترین مراجع تقلید این دوره که برآمده از حوزه قم بودند عبارتند از:

• حسین وحید خراسانی (زاده ۱۳۰۰ش)
• حسین نوری همدانی (زاده ۱۳۰۴ش)
• سید موسی شبیری زنجانی (زاده ۱۳۰۶ش)
• ناصر مکارم شیرازی (زاده ۱۳۰۵ش)
• سید علی خامنه‌ای (زاده ۱۳۱۸ش)
• جواد تبریزی (درگذشتهٔ ۱۳۸۵ش)
• محمد فاضل لنکرانی (درگذشتهٔ ۱۳۸۶ش)
• محمدتقی بهجت (درگذشتهٔ ۱۳۸۸ش)
• حسینعلی منتظری (درگذشتهٔ ۱۳۸۸ش)
• یوسف صانعی (درگذشتهٔ ۱۳۹۹ش)
• لطف‌الله صافی گلپایگانی (درگذشتهٔ ۱۴۰۰ش)

تاریخچه

مقالهٔ اصلی: حوزه علمیه قم (تاریخچه)

حوزه علمیه قم را دارای پیشینه‌ای کهن می‌دانند که از سده‌های نخستین هجری قمری و با مهاجرت عالمان شیعه به قم آغاز می‌شود. این حوزه ادوار مختلف و فراز و فرودهایی را از سر گذرانده است و پس از قرن چهارم هجری قمری که نفوذ اشعریان در قم از بین رفت، تا قرن هفتم و حمله مغول را دوران رکود علمی حوزه علمیه قم، و دوران پس از هجوم مغولان در سال ۶۲۱ق را دوران افول و اضمحلال حوزه علمیه قم نامگذاری کرده‌اند. از آغاز دوران صفویه و تثبیت تشیع به‌عنوان مذهب رسمی ایرانیان تا پایان قرن ۱۳ هجری شمسی را دوران احیاء این حوزه نامیده‌اند. در دوران صفویه و قاجار حوزه علمیه قم به صورت محدود دایر بود و عالمان چندی در آن فعال بودند. معروف‌ترین عالم ساکن قم در این دوره میرزای قمی (۱۱۵۰-۱۲۳۱ق) است که با دوره قاجاریه هم‌زمان است.

پاره‌ای از مهمترین مدارس علمیه در حوزه علمیه قم، از سده هفتم هجری تأسیس شده و همچنان پابرجا هستند؛ از جمله مدرسه رضویه، فیضیه، دارالشفا، و حجتیه.

بازتأسیس

مقالهٔ اصلی: بازتأسیس حوزه علمیه قم

در اواخر قرن سیزده هجری شمسی هر چند عالمانی مثل شیخ ابوالقاسم قمی و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، در حوزه علمیه قم حضور داشتند ولی با این حال مدارس علمیه این شهر، سامان‌یافته نبودند. با پیگیری و دعوت عالمان ساکن در قم، عبدالکریم حائری یزدی که در اراک حوزه‌ای دایر کرده بود، در ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۰ش وارد قم شد و حوزه علمیه جدید قم را برپا کرد.

با ورود حائری و شاگردانش به قم، تعدادی از علمای شهرهای دیگر نیز در قم ساکن شدند و برخی حوادث دیگر مثل سفر تبعیدگونه مراجع تقلید نجف، مهاجرت اعتراضی علمای اصفهان، دو بار سفر احمدشاه قاجار و مشورت رضاخان با علمای قم در سال ۱۳۰۳ش زمینه‌ساز تثبیت حوزه قم شد.

پس از درگذشت شیخ عبدالکریم حائری در ۱۳۱۵ش، سه تن از استادان بزرگ این حوزه که به مراجع ثلاث شناخته شدند مدیریت حوزه قم را بر عهده گرفتند. در این دوره، به دلیل فشار حکومت وقت، و نیز عدم تمرکز در زعامت و مرجعیت حوزه، وضع عمومی حوزه علمیه قم نابسامان بود، و شمار طلاب حوزه علمیه قم از حدود هزار نفر به حدود چهارصد تن کاهش یافت.

مرجعیت عامه سید حسین بروجردی و زعامت حوزه

در اوایل دهه ۱۳۲۰ شمسی، شماری از بزرگان و استادان قم که از عدم مدیریت متمرکز این حوزه نگران بودند، از سید حسین بروجردی خواستند که از بروجرد به قم مهاجرت کند و زعامت حوزه قم را بر عهده بگیرد. بروجردی در محرّم ۱۳۶۴/ آذر ۱۳۲۳ش در قم ساکن شد. مدیریت متمرکز بروجردی موجب شد که شمار طلاب این حوزه که در ۱۳۲۶ش، بالغ بر دو هزار تن بود در دهه ۱۳۴۰ شمسی به ۸۷۰۰ تن برسد.

در پایان زندگی بروجردی، شمار استادان خارج فقه و اصول حوزه قم افزایش قابل توجهی یافته بود و به ویژه تعدادی از شاگردان برجسته حائری، چون اراکی، گلپایگانی، سید محمد داماد، خمینی، شریعتمداری و مرعشی نجفی حوزه درسی خارج داشتند. این تغییرات حوزه قم را عملاً هم‌تراز معتبرترین حوزه آن عهد، یعنی حوزه علمیه نجف، قرار داد. پس از درگذشت بروجردی در فروردین ۱۳۴۰ش مدیریت حوزه علمیه قم بر عهده چهار نفر از استادان قم، خمینی، گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی قرار گرفت که با تبعید امام خمینی در سال ۱۳۴۳ش، عملاً حوزه قم با مدیریت سه نفر دیگر اداره می‌شد.

تحولات در دوران جمهوری اسلامی

پس از تثبیت نظام جمهوی اسلامی در ایران، ساختار مدیریتی حوزه علمیه قم از مجموعه واحدهای متفرقه زیر نظر مراجع تقلید به یک مرکز مدیریت متمرکز تغییر یافت. اعضای نخستین شورای مدیریت حوزه در ۸ اسفند ۱۳۵۹ به فرمان امام خمینی و با هماهنگی دیگر مراجع انتخاب شدند. ده سال بعد با سفر سید علی خامنه‌ای، رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران به قم، ساختار سازمانی حوزه قم بار دیگر تغییر یافت، شورای عالی حوزه علمیه قم تأسیس شد و محمد مؤمن برای مدیریت حوزه تعیین گردید.

به گفته علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه از ۱۳۹۵ش، در دوران جمهوری اسلامی حوزه علمیه از جهت تعداد طلاب و اساتید، مدارس و امکانات و ظرفیت‌ها رشد فراوانی کرد، نظام آموزشی بر اساس مرحله‌بندی و تخصص سامان‌دهی شد، رشته‌های تخصصی در علوم اسلامی گوناگون تعریف شد، مؤسسات گوناگون در درون ساختار حوزه و پیرامون آن ایجاد شد که در پژوهش و آموزش فعال هستند، به رشته‌های ادیان و مذاهب توجه شده، و طلبه‌های زیادی نیز با زبان‌های خارجی آشنا شده‌اند. ارتباطات بین‌المللی حوزه علمیه با مراکز و شخصیت‌ها و توده‌های مردم برقرار شده است. افزایش چشمگیر تألیف و ترجمه و انبوه تولیدات به صورت کتاب، مجله و نرم‌افزار نیز از ویژگی‌های این دوران است.

در این دوران همچنین حوزه‌های علمیه خواهران گسترش یافت، کتابخانه‌های متعددی تأسیس و گسترش پیدا کرد. در سال ۱۳۹۴ تعداد حوزه‌های علمیه فعال در سراسر کشور حدود ۴۸۰ مدرسه، تعداد اساتید فعال در حوزه‌های علمیه سراسر کشور ۷ هزار استاد و تعداد حوزه‌های علمیه در دست ساخت ۱۷۰ واحد اعلام شده است.

حوزه علمیه قم از نظر اداری و تشکیلاتی، زیرنظر مرکز مدیریت حوزه علمیه قم اداره می‌شود که خود بخشی از مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه سراسر ایران است. همچنین شورای عالی حوزه‌های علمیه، که شورایی هفت نفره است، سیاستگذاری برای حوزه‌های علمیه را بر عهده دارد. اعضای این شورا به پیشنهاد جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و با هماهنگی با مراجع تقلید انتخاب شده و به رهبر جمهوری اسلامی معرفی می‌شوند، و سپس رهبر جمهوری اسلامی احکام این افراد را صادر می‌کند.

مراکزی آموزشی و پژوهشی، از سوی رهبری نظام جمهوری اسلامی، مراجع تقلید، برخی استادان حوزه، برخی از نهادهای دولتی یا سازمان‌های حوزوی، تأسیس شده است که دانش‌آموختگان حوزه علمیه قم در رشته‌های گوناگون حوزوی یا مباحث بین‌رشته‌ای تحصیل می‌کنند؛ از جمله مؤسسه اسراء، مرکز فقهی ائمه اطهار، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، دانشگاه مفید، دانشگاه باقرالعلوم، و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

حوزه علمیه قم و سیاست

حائری و تنش‌های سیاسی

شیخ عبدالکریم حائری (۱۲۳۸-۱۳۱۵ش) در نخستین سال‌های ورودش به قم، با همراهی سید ابوالحسن اصفهانی و محمدحسین نائینی، با تبدیل سلطنت به جمهوریت که از سوی رضا پهلوی، نخست‌وزیر وقت، دنبال می‌شد، مخالفت کرد.

حائری، در طول اقامت پانزده ساله (۱۳۴۰-۱۳۵۵ق) در قم، برای حفظ و ارتقای حوزه، از تنش‌های سیاسی کناره می‌گرفت؛ چنان‌که در ماجرای تعرض پهلوی اول به شیخ محمدتقی بافقی در قم، واکنش آشکاری نشان نداد. همچنین هنگامی که رژیم پهلوی قصد داشت برای حوزویان امتحان علمی برگزار کند، حائری بدون اظهار مخالفت، تنها خواستار آن شد که امتحانات در قم برگزار شود و خود او بر آن نظارت کند. با این حال، در ماجرای کشف حجاب و اتحاد لباس، حائری با جدیت و حساسیت بیشتری مداخله کرد؛ از جمله طی تلگرافی در ۱۱ تیر ۱۳۱۴ کشف حجاب را خلاف مذهب شیعه اعلام کرد.

اقدامات سیاسی و اجتماعی بروجردی

سید حسین بروجردی (۱۲۵۴-۱۳۴۰ش)، زعیم حوزه علمیه قم از ۱۳۲۳ش، برای پیشبرد امور دینی و حوزوی، کسانی را رابط خود با حکومت قرار داده بود و پیام‌ها یا اعتراضات و تذکرات خود را از طریق آنان به محمدرضا پهلوی، پادشاه وقت، یا مقامات دیگر می‌رساند؛ از جمله پیشنهاد گنجاندن آموزش دینی در دروس مدارس، و توقف قطارها در ایستگاه برای اقامه نماز. مقابله با نفوذ بهائیت در مراکز دولتی نیز جزو فعالیت‌های سیاسی حوزه در این دوره دانسته شده، و نیز حمایت از مردم فلسطین و صدور اعلامیه در این باب در سال ۱۳۲۷ش (سال تأسیس اسرائیل).

اندیشه ولایت فقیه و اسلام سیاسی

نظریه ولایت فقیه و اسلام سیاسی مشهورترین نظریه سیاسی مذهبی در بین شیعیان در قرن چهاردهم شمسی، از سوی سید روح‌الله خمینی، یکی از مراجع تقلید حوزه قم نظریه‌پردازی شد؛ او مرجع تقلید ایرانی و درس‌آموخته حوزه قم و شاگرد شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود؛ هر چند درس‌های ولایت فقیه خود را در نجف بیان کرد. با این حال مروجان اصلی این نظریه حوزویان قم بودند.

سیاسی‌ترین دوره حوزه علمیه قم؛ مخالفت با حکومت پهلوی

دوره مبارزه با سیاست‌ها و اصل حکومت پهلوی در مقطع زمانی ۱۳۴۰ش تا ۱۳۵۷ش، سیاسی‌ترین دوره فعالیت و حیات حوزه علمیه قم دانسته‌ شده است. گروهی از روحانیان قم از جمله سید محمدرضا گلپایگانی، سید کاظم شریعتمداری و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، در عین مخالفت با رژیم پهلوی، از مبارزه تند با آن پرهیز می‌کردند، اما گروه دیگری مثل سید روح‌الله خمینی و بخشی از شاگردان سید حسین بروجردی و سید محمد محقق داماد، به جِدّ وارد صحنه سیاست شدند.

در سال ۱۳۴۱ش، موضع‌گیری مراجع تقلید قم درباره تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی باعث شد دولت به‌طور رسمی در تلگرامی به سید محمدرضا گلپایگانی، اجرایی‌نشدن آن را اعلام کند. در همین سال مراجع قم با همه‌پرسی برای انقلاب سفید نیز مخالفت کردند. در سفر بهمن ۱۳۴۱ش محمدرضا پهلوی به قم، علما و طلاب به استقبال شاه نرفتند، و در نتیجه، شاه بدون استقبال جدّی وارد قم شد و در سخنرانی‌ خود علیه روحانیت سخن گفت.

حمله نیروهای حکومت پهلوی به مدرسه فیضیه در ۲ فروردین سال ۱۳۴۲، مصادف با روز شهادت امام صادق(ع)، باعث واکنش شدید علما و مراجع قم و مراجع نجف مثل سید ابوالقاسم خوئی و سید عبدالله شیرازی و سید محسن حکیم شد. حکومت پهلوی پس از این ماجرا سربازی اجباری را برای طلاب علوم دینی الزامی کرد.

سخنرانی اعتراضی و تند روز عاشورای سید روح‌الله خمینی در سال ۱۳۴۲ش در مدرسه فیضیه، که در مخالفت با شاه و اسرائیل بیان شد، موجب دستگیری وی در شب ۱۵ خرداد شد. دولت وقت راهپیمایی گروه‌هایی از مردم در اعتراض به دستگیری او را سرکوب کرد. در اثر تلاش مراجع و علمای قم و دیگر شهرها، امام خمینی در ۱۵ فروردین ۱۳۴۳ آزاد شد و به قم بازگشت. اما پس از سخنرانی بر ضد کاپیتولاسیون در ۴ آبان همان سال در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ دستگیر و به ترکیه تبعید شد.

تأکید دوازده تن از مدرّسان قم بر مرجعیت سید روح‌الله خمینی پس از درگذشت سید محسن حکیم در نجف در سال ۱۳۴۹ش، تبعید ۲۵ تن از روحانیان و مدرّسان قم به مدت سه سال، هجوم نظامیان در خرداد ۱۳۵۴ به مراسم بزرگداشت واقعه مدرسه فیضیه و دستگیری و زندانی شدن و تبعید عده‌ای از حوزویان، و مخالفت حوزه با تغییر تقویم هجری خورشیدی به تقویم شاهنشاهی از دیگر تحرکات سیاسی در حوزه علمیه قم به شمار می‌رود.

انتشار مقاله‌ای که گفته شد حاوی توهین به امام خمینی است، در ۱۷ دی ۱۳۵۶ در روزنامه اطلاعات، مایه حرکت اعتراضی حوزویان در ۱۹ دی و دستگیری و کشته‌شدن برخی از طلاب و تبعید جمعی از مدرسان حوزه شد. مجموعه تحرکات در حوزه قم با هدایت امام خمینی و عموم طلاب و استادان حوزه، به شکل‌گیری جمهوری اسلامی ایران انجامید.

همراهی با نظام جمهوری اسلامی

حوزه قم با نظام جمهوری اسلامی ایران پیوند خورده، و اکثریت حوزه‌های علمیه و به‌ویژه حوزه علمیه قم، حامی نظام حاکم محسوب می‌شوند. به جز نقش فعال روحانیان و مراجع تقلید در فروپاشی نظام پهلوی، تعدادی از مراجع تقلید وقت همچون سید محمدرضا گلپایگانی و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از رأی دادن به شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی حمایت کردند.

در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی در سال ۱۳۵۸ش، روحانیان بلندپایه متعددی عضو مجلس خبرگان قانون اساسی بودند. در ساختار قانونی نظام جمهوری اسلامی جایگاه‌های گوناگونی تعریف شده‌اند که باید توسط روحانیان اداره شود، یا روحانیان نیز می‌توانند در آن فعال باشند؛ مناصبی مثل فقیهان شورای نگهبان، ریاست قوه قضائیه، نمایندگان مجلس خبرگان، امامان جمعه نمونه‌های این مناصب هستند. لطف‌الله صافی گلپایگانی (بعدتر مرجع تقلید شیعه)، مدت‌ها دبیر شورای نگهبان بود و منعکس‌کننده نظر سید محمدرضا گلپایگانی به عنوان مرجع تقلید و زعیم حوزه علمیه قم به شمار می‌رفت.

در ساختار سیاسی و اجرایی نظام جمهوری اسلامی مناصبی تعریف شده که در عمل روحانیان عهده‌دار آن شده‌اند؛ مثل نمایندگان ولی فقیه در دانشگاه‌ها یا برخی سازمان‌های دولتی، و بخش عقیدتی سیاسی نهادهای نظامی و انتظامی. به‌علاوه، روحانیان در مناصب دیگری مثل ریاست جمهوری، وزارتخانه‌های آموزش و پروش، فرهنگ و ارشاد، کشور، و نمایندگی مجلس شورای اسلامی نیز حضور دارند. در دو دوره نخست مجلس شورای اسلامی اکثریت مطلق نمایندگان را روحانیان تشکیل می‌دادند.

حوزویان قم در موارد مختلف مثل جنگ عراق علیه ایران حضور جدی داشتند و یک تیپ اختصاصی طلاب برای حضور در جنگ سامان داده شد. علاوه بر این، در انتخابات‌ها، راهپیمایی‌ها و مراسم‌های اجتماعی حضور جدی دارند، و در راستای حمایت از نظام جمهوری اسلامی فعالیت تبلیغی دارند، سخنرانی می‌کنند و محتوای علمی یا ترویجی تولید می‌کنند. کتاب‌ها و مقالات بسیار زیادی در حوزه فقه سیاسی با مضمون دفاع از اسلام سیاسی، نظریه ولایت فقیه و سایر مباحث مرتبط با حکومت اسلامی در حوزه علمیه قم منتشر شده است.

تعامل با جهان اسلام

مراجع و علمای حوزه علمیه قم فعالیت‌های بسیاری را پس از دوران بازتأسیس حوزه در ارتباط و تعامل با دیگر نهادهای دینی جهان داشته و به تأسیس مراکز فرهنگی و گسترش معارف اسلامی در کشورهای مختلف پرداخته‌اند. جذب طلاب غیرایرانی و آموزش آنها در حوزه علمیه قم نیز در همین راستا صورت گرفته است.

نمایندگی در خارج از ایران

سید حسین بروجردی، زعیم حوزه علمیه قم، سیدمحمدتقی طالقانی آل‌احمد (برادر جلال آل‌احمد) را در ۱۳۳۱ش برای سرپرستی شیعیان مدینه، و پس از او سید احمد لواسانی و سپس عبدالحسین فقیهی رشتی را اعزام کرد. همچنین سید زین‌العابدین کاشانی را به کویت، محمدحسن ناشرالاسلام شوشتری را به زنگبار، شریعت‌زاده اصفهانی را به پاکستان، مهدی حائری یزدی را به آمریکا و سید صدرالدین بلاغی را به‌عنوان نماینده سیار خود به اروپا فرستاد. مرکز اسلامی هامبورگ نیز در همین دوره و با حمایت بروجردی شکل گرفت. همچنین سید محمدرضا گلپایگانی در سال ۱۳۵۲ش مجمع اسلامی جهانی در لندن را تأسیس کرد.

از دیگر اقدامات بین المللی بروجردی، جلب حمایت و تأیید محمدتقی قمی برای تأسیس دارالتقریب در مصر بود و گفته شده که در نتیجه تلاش‌های قمی، محمود شلتوت، شیخ دانشگاه الازهر در ۱۳۳۷ش مذهب شیعه را در کنار دیگر مذاهب فقهی اهل‌سنّت به رسمیت شناخت. سید موسی صدر رهبر شیعیان لبنان نیز دانش‌آموخته حوزه قم بود که از سال ۱۳۳۸ش به توصیه بروجردی و برخی عالمان دیگر در لبنان ساکن شد و درخشان‌ترین نام در تبلیغ بین‌المللی اسلام دانسته‌ شده است.

تبلیغ دینی در خارج از ایران

مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، از قم مدیریت شده و به انجام فعالیت‌های تبلیغی جهانی مشغول‌اند. دو مؤسسه بین‌المللی مطالعات اسلامی و جامعة المرتضی و مراکزی مانند مؤسسه انتشاراتی آثار سید مجتبی موسوی لاری و انتشارات انصاریان در راستای تبلیغ بین‌المللی تأسیس شده‌اند.

همچنین شبکه ماهواره‌ای ولایت از سوی ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید ساکن قم، حمایت می‌شود. شبکه ماهواره‌ای مرجعیت نیز به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی، با حمایت سید صادق شیرازی، برنامه تولید می‌کند.

تحصیل طلاب غیرایرانی

در دوران مرجعیت سید حسین بروجردی (۱۳۲۴-۱۳۴۰ش)، طلبه‌هایی از کشورهای دیگر در قم به تحصیل پرداختند. جذب طلاب غیرایرانی در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ش، از طریق دارالتبلیغ اسلامی، و در دوران جمهوری اسلامی، توسط «سازمان مدارس خارج از کشور» و «مرکز جهانی علوم اسلامی» انجام شد. دو سازمان مذکور، در سال ۱۳۸۶ش در جامعة المصطفی العالمیة ادغام شدند.

دانش‌های رایج در حوزه علمیه قم

مقالهٔ اصلی: نظام درسی حوزه علمیه

نظام درسی حوزه علمیه قم همچون دیگر حوزه‌های علمیه، بر محور دانش فقه و تربیت مجتهدان در فقه شکل گرفته است. در کنار درس‌های مقدماتی مثل ادبیات عرب و منطق و درس‌های فقه، اصول فقه، کلام اسلامی و فلسفه اسلامی و تفسیر قرآن، تدریس اخلاق، علم رجال و برخی دیگر از علوم کاربردی مانند ریاضیات و نجوم نیز با دامنه‌ای محدودتر در حوزه قم معمول بوده است.

مکتب فقهی قم

مقالهٔ اصلی: مکتب فقهی قم

گفته شده که مکتب فقهی قم، ثمره شکل‌گیری حوزه قم در قرن چهاردهم بوده که با اندیشه‌های شیخ عبدالکریم حائری و سید حسین بروجردی آغاز شده و توسط شاگردان آنان گسترش یافته است. مکتب فقهی قم، در برابر مکتب فقهی نجف، با ویژگی‌های توصیف می‌شود که عبارتند از: توجه به فضای صدور، نحوه صدور و ذهنیت راویان حدیث، نسبت‌شناسی میان روایات ائمه(ع) و فتاوای فقیهان اهل‌سنت، نسبت‌شناسی میان روایات شیعه و اهل‌سنت، توجه گسترده‌تر به قرآن، مراجعه اندک به اصول عملیه، و تکیه بر تراکم ظنون.

فلسفه

تا پیش از آغاز فعالیت سید محمدحسین طباطبائی در قم، درس فلسفه در این شهر مهجور بود. گفته شده جلسات تفسیری سید محمدحسین طباطبائی و سبک ویژه او در تفسیر قرآن، به پرورش چندین مفسر و نیز احیای مباحث قرآنی در حوزه قم انجامید و روحانیانی مثل علی مشکینی، ناصر مکارم شیرازی و نیز تعدادی از شاگردان طباطبایی مثل عبدالله جوادی آملی، محمدتقی مصباح یزدی و جعفر سبحانی به تدریس یا نگارش تفسیر قرآن پرداختند.

فلسفه در حوزه علمیه قم بیشتر توسط شاگردان طباطبایی تدریس شده که همگی متعلق به مکتب فلسفی ملاصدرا هستند و با نام فیلسوفان نوصدرایی شناخته می‌شوند. به علاوه، گفته شده که با این اقدام طباطبائی، زمینه برای ورود مباحث جدید فلسفه غرب به حوزه قم فراهم شد.

جریان‌های فکری در حوزه علمیه قم

جریان‌های اندیشه‌ای متکثری در حوزه علمیه قم حضور دارند. تفاوت مبانی نظری و رویکردهای مدرسان و طلاب حوزه قم، گاه صورت بیرونی و اجتماعی نیز پیدا کرده و به موضع‌گیری‌های علنی انجامیده است؛ از جمله مخالفت‌ها و موافقت‌ها با روش‌های فدائیان اسلام و رهبر این گروه نواب صفوی در دهه ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ شمسی، ماجرای انتشار کتاب شهید جاوید در سال ۱۳۴۹ش، موافقت‌ها و مخالفت‌ها با اندیشه‌های علی شریعتی در سال‌های دهه ۱۳۵۰ش، اختلافات درباره مرجعیت سید کاظم شریعتمداری در سال‌های نخستین دهه ۱۳۶۰ شمسی، و سخنرانی حسینعلی منتظری در سال ۱۳۷۶ش و واکنش‌های بعد از آن.

از سوی دیگر، بروز اختلافات و دیدگاه‌های متنوع فکری در حوزه علمیه قم، ناشی از مواردی تحلیل شده که پاره‌ای از آنها عبارتند از: سازوکارهای اجتهاد در شریعت، ابزارهای علمی‌ای که اصالت دینی ندارند و میزان امکان بهره‌وری از آن در فقه، نوگرایی دینی، مطبوعات مدرن، مسائل زنان، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مدرن، و نیز پدیده انقلاب و جمهوری اسلامی.

جریان‌های فکری کلان حوزه قم

محسن طباطبائی‌فر، نویسنده کتاب جریان‌های فکری در حوزه معاصر قم، بر آن است که سه گرایش اصلی نص‌گرا، اجتهادی و عقل‌محور در این حوزه وجود دارد. او گرایش اجتهادی را در دو مکتب اجتهاد سنتی و اجتهاد پویا، گرایش نص‌گرا را در دو جریان بی‌توجه به عقلانیت و توجه نسبی به عقلانیت، و بالاخره گرایش عقل‌محور را نیز در دو رویکرد عقلانیت کلامی و عقلانیت فلسفی دسته‌بندی می‌کند.

در پژوهشی دیگر، جریان‌های حدیثی در حوزه قمِ متأخر، به میانه‌رو، حدیث‌گرا (اخبارگرا)، قرآن‌بسنده و قرآن‌محور تقسیم شده، و همچنین جریانی با نام «نقد حدیث شیعه» معرفی شده که در سه حوزه سند، منبع و متن به ارزیابی و نقد حدیث می‌پردازند.

همچنین، عبدالوهاب فراتی، جریان‌های فکری حوزه علمیه قم را به سنتی و تجدیدنظرطلب تقسیم کرده، سپس سنتی‌ها را در سه گروه سنتی‌های ناب، سنتی‌های عملگرا و سنتی‌های بنیان‌گرا دسته‌بندی می‌کند و نمایندگان این گروه سنتی را فرهنگستان علوم اسلامی قم با رهبری سید منیرالدین حسینی الهاشمی و سید مهدی میرباقری و همچنین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و تفکرات محمدتقی مصباح یزدی تعریف می‌کند. از نظر او، جریان تجدیدنظرطلب در دو رویکرد بازگشت به قرآن با نمایندگی محمد صادقی تهرانی و رویکرد گفت‌وگوی انتقادی با سنت با نمایندگی نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی شناخته می‌شوند.

پژوهش‌های مرتبط

رسول جعفریان در کتاب جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران که به مطالعه سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ می‌پردازد، به برخی از جریان‌های اندیشگی در حوزه قم اشاره کرده است. همچنین عبدالوهاب فراتی پژوهش‌گر حوزه فقه سیاسی در کتاب‌های روحانیت و تجدد، روحانیت و سیاست، روحانیت و دولت مدرن، و نیز گونه‌شناسی فکری-سیاسی حوزه علمیه قم، تفاوت‌های فکری روحانیان حوزه قم را مطالعه کرده است.

کتاب‌های «جریان‌های فکری در حوزه معاصر قم»، و «گونه‌شناسی جریان‌های فکری حوزه و نسبت آن با اندیشه انقلاب اسلامی»، هر دو نوشته سید محسن طباطبائی‌فر، کتاب «گونه‌شناسی رفتار سیاسی مراجع تقلید شیعه» نوشته سید حسن هاشمیان‌فر، و همچنین کتاب «فقیهان و انقلاب ایران» به قلم سید هادی طباطبایی پژوهش‌هایی هستند که موضوع اصلی آنها مطالعه تفاوت مبانی نظری، رویکردها و روش‌های گوناگون حوزویان به‌ویژه روحانیان حوزه علمیه قم است.

حوزه علمیه قم و جریان‌های فکری رقیب

نقد و رد اندیشه‌های مخالفان دینی، مذهبی و دگراندیشان درون‌مذهبی، همچون سایر حوزه‌های علمیه، در حوزه علمیه قم نیز جریان داشته است. قدیمی‌ترین فعالیت علیه دگراندیشان از سوی حوزه علمیه قم، پاسخ‌های متعدد به نگاشته‌های احمد کسروی و سپس کتاب اسرار هزار ساله، نوشته علی‌‌اکبر حکمی‌زاده، بوده است. نگارش کتاب کشف اسرار به قلم سید روح‌الله خمینی در سال ۱۳۲۳شمسی، محصول همین دوره است.

بخشی از نیروی حوزه علمیه قم در دهه‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰، صرف مبارزه با بهائیت شده است. در یک مورد به دستور سید حسین بروجردی، فلسفی، سخنران مشهور یک ماه در رادیو علیه فرقه بهائیت سخنرانی کرد. همچنین مراجع قم معامله با بهائیان را با صدور فتوا ممنوع اعلام کرده، و با صدور اجازه استفاده از وجوهات شرعی، انجمن حجتیه را که علیه بهائیت فعالیت می‌کرد تقویت کردند.

مبارزه با اندیشه‌های مارکسیستی

مبارزه با تفکرات الحادی و غیردینی در حوزه علمیه قم، در دهه ۱۳۳۰ در قالب مبارزه با مارکسیسم و کمونیسم به اجرا درآمد. گفته شده که روحانیت مارکسیسم را از هر اندیشه‌ای، حتی لیبرالیسم و سکولاریسم خطرناک‌تر می‌دانست و به همین دلیل حوزه‌ها، به‌ویژه حوزه علمیه قم، تمرکز اصلی خود را بر نقد و مبارزه با مارکسیسم گذاشتند.

سید محمدحسین طباطبایی، مرتضی مطهری، و دیگر شاگردان طباطبایی، معروف‌ترین روحانیان فعال در عرصه نقد تفکرات غیردینی محسوب می‌شوند، و کتاب‌های اصول فلسفه و روش رئالیسم، نوشته طباطبایی با پاورقی‌های مطهری، و فیلسوف‌نماها، نوشته ناصر مکارم شیرازی، آثار شناخته‌شده در این عرصه هستند که در حوزه علمیه قم تألیف شده‌اند. مطهری نیز جلسات فراوانی در نقد مارکسیسم برگزار کرد و این جلسات سال‌ها بعد در قالب کتاب نقدی بر مارکسیسم منتشر شد. در همین راستا کتاب پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک، نوشته محمدتقی مصباح یزدی نیز در دهه ۱۳۵۰ نوشته و در سال ۱۳۶۰ منتشر شد.

مواجهه با اهل‌سنت و وهابیت

نقدنگاری بر اندیشه‌های دیگر مذاهب اسلامی، جزو کارویژه‌های عالمان دینی بوده است. در حوزه علمیه قم نیز مؤسسات آموزشی، پژوهشی و تبلیغی متعددی در راستای نقد باورهای غیرشیعی فعال هستند و مجلات و کتاب‌های بسیاری نیز در این باره منتشر شده است. بیشترین تلاش در این حوزه صرف نقد اهل‌سنت و به‌ویژه جریان سلفی و وهابی می‌شود. بازنشر کتاب احقاق الحق به همراه ملحقات آن، انتشار مجموعه الغدیر با تحقیق جدید از سوی مؤسسه فقه اهل‌بیت، نگارش صدها جلد کتاب و مقالات بی‌شمار در نقد وهابیت نمونه‌ای از فعالیت‌های حوزویان قم در نقد باورهای مذهبی رقیب به ‌شمار می‌رود؛ چنانکه ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید شیعه، مؤسسه دار الإعلام لمدرسة اهل‌البیت را با همین هدف راه‌اندازی کرده است.

در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ش کنگره بین‌المللی مقابله با جریان‌های افراطی و تکفیری از سوی مراجع قم برگزار شد. در یک گزارش در سال ۱۳۹۳ش، تعداد ۲۰۲ پایان‌نامه با موضوع نقد وهابیت گزارش شده است که بخشی از آن پایان‌نامه‌های سطح سه و چهار حوزوی است.

نقد دگراندیشان و روشنفکران

نقدهای منتشر شده بر گفتارها و نوشتاری علی شریعتی، از جمله مقاله‌های نشریه مکتب اسلام در دهه ۱۳۵۰ شمسی، و نیز سخنرانی‌ها، مقاله‌ها و کتاب‌هایی که در پاسخ به نظرات مهدی بازرگان، عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری نوشته و منتشر شده، نمونه‌های رویکرد حوزویان قم در مقابل گرایش‌های دگراندیشانه است. همچنین گفته شده که اندیشمندان حوزه علمیه قم بخشی از کارهای علمی خود را به نقد آن دسته از روش‌های تفسیری اختصاص داده‌اند که با روش‌های رایج حوزوی متفاوت بوده و آنها را انحرافی می‌دانسته‌اند.

پیوند به بیرون

• دانشنامه جهان اسلام
• حوزه علمیه قم
• مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران
• جامعةالزهراء (حوزه علمیه خواهران - قم)
• جامعه مدرسین حوزه قم