تبعید امام خمینی به ترکیه در ۱۳ آبان سال ۱۳۴۳ش از حوادث مهم در فرایند شکل‌گیری انقلاب اسلامی در ایران بود. دستگیری سید روح‌الله خمینی مرجع تقلید وقت شیعیان، اخراج از ایران و اقامت اجباری او در ترکیه توسط حکومت پهلوی در پی اعتراض او به تصویب قانون کاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی وقت انجام شد. خمینی در سخنرانی چهارم آبان که از آن به‌عنوان سرآغاز مرحله دوم رهبری نهضت اسلامی یاد شده است، این طرح را سند بردگی و اقرار به مستعمره بودن ایران دانست و سکوت در مقابل این طرح را گناه کبیره خواند.
 عکس مشهور لحظه دستگیری و تبعید امام خمینی به ترکیه | |
| شرح ماجرا | دستگیری و تبعید امام خمینی به دلیل سخنرانی علیه تصویب طرح کاپیتولاسیون |
|---|---|
| طرفین | امام خمینی و حکومت پهلوی |
| زمان | ۱۳ آبان ۱۳۴۳ش تا ۱۳ مهر ۱۳۴۴ش به مدت ۱۱ ماه |
| دوره | پهلوی |
| مکان | از قم به ترکیه |
| علت | سخنرانی علیه طرح کاپیتولاسیون |
| اهداف | فراموشی نهضت اسلامی و جایگاه رهبر آن |
| عاملان | ساواک |
| نتایج | افزایش محبوبیت و رهبری سید روح‌الله خمینی و زمینه‌سازی انقلاب اسلامی ایران |
| پیامدها | کشته‌شدن حسنعلی منصور، نخست وزیر محمدرضا شاه |
| واکنش‌ها | اعتراض مراجع، تعطیلی بازار و درس‌های حوزه علمیه در شهرهای قم، تهران و ... |
| مرتبط | صوت امام خمینی علیه کاپیتولاسیون ۴ آبان ۱۳۴۳ش |
تبعید امام خمینی به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران دانسته شده که تحولاتی را در مردم ایجاد کرد و تا سال‌ها بعد موجب حرکت‌های انقلابی شد. کشته‌شدن حسنعلی منصور در بهمن ۱۳۴۳ش، تعطیلی حوزه‌های علمیه، نماز جماعت و بازارها در شهرهای مختلف، تلگراف و اعلامیه حمایت علما و مراجع همچون مرعشی نجفی و گلپایگانی از سید روح‌الله خمینی برخی از واکنش‌ها پس از سخنرانی و تبعید او بود. امام خمینی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ش پس از ۱۱ ماه تبعید در ترکیه، به عراق منتقل شد.
اهمیت و جایگاه
سخنرانی امام خمینی علیه کاپیتولاسیون و تبعید او به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ش، به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ نهضت اسلامی ایران دانسته شده است.[۱] برخی دیگر نیز آن را، سرآغاز مرحله دوم رهبری نهضت اسلامی توسط ایشان معرفی می‌کنند.[۲] به نوشته سید محمد حسینی بهشتی از رهبران انقلاب اسلامی، تبعید امام به ترکیه شوری بین مردم ایجاد کرد که تا سال‌ها بعد موجب حرکت‌های انقلابی شد.[۳]
به باور برخی، کاپیتولاسیون غرور ملی مردم ایران را جریجه‌دار کرد[۴] و عدم مخالفت با آن، سکوت در برابر تسلط بیگانه بر ایران بود. امام خمینی نیز پس از اطلاع از تصویب در مجلس، با این طرح مخالفت کرد و تبعید شد؛ اما در بلندمدت ریشه سلطه بیگانگان را از ایران برکَند.[۵]
عده‌ای معتقدند، دستگیری و تبعید امام خمینی نه تنها موجب فراموشی نهضت و جایگاه و اعتبار رهبر آن نشد؛ بلکه زمینه‌ای شد برای فراگیری رهبری سیاسی در نظام روحانیت.[۶] تبعید امام خمینی به ترکیه به‌عنوان یکی از سه حادثه مهمی است که هر سال در روز ۱۳ آبان از آن نام برده می‌شود.[۷]
سخنرانی امام خمینی علیه کاپیتولاسیون در ۴ آبان ۱۳۴۳ش:
«بسم الله الرحمن الرحیم، انا لله و انا الیه راجعون، عید ایران را عزا کردند، من تاثرات قلبی خودم را نمی‌توانم اظهار کنم... این چند روزی که مسائل اخیر ایران را شنیده‌ام خوابم کم شده است. ناراحت هستم. قلبم در فشار است. با تاثرات قلبی روزشماری می‌کنم که چه وقت مرگ پیش بیاید. ایران دیگر عید ندارد ... ما را فروختند، استقلال ما را فروختند... عزت ما پایکوب شد؛ عظمت ایران از بین رفت.»[۸]
زمینه شکل‌گیری
۲۱ مهر ۱۳۴۳ش حسنعلی منصور نخست‌وزیر وقت حکومت پهلوی، طرحی در مجلس شورای ملی به نام کاپیتولاسیون (capitulation) یا قضاوت کنسولی[یادداشت ۱] تصویب کرد.[۹] با تصویب این قانون، حکومت پهلوی به مستشاران آمریکایی ساکن در ایران مصونیت قضایی می‌داد که هیچ دادگاهی در ایران حق رسیدگی به جرم‌های آن‌ها را ندارد.[۱۰]
مخالفت با کاپیتولاسیون
سید روح‌الله خمینی پس از اطلاع از تصویب این طرح، در ۴ آبان ۱۳۴۳ش مصادف با ۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۸۴ق روز ولادت حضرت زهرا(س)، در منزل خود سخنرانی کرد.[۱۱] وی سخنرانی خود را با آیه استرجاع آغاز کرد که نشان از رسیدن مصیبت بزرگی بود. او سپس با تشریح پیامدهای قانونی شدن این طرح، به مردم، ارتش، علما و ... هشدار داد.[۱۲] آیت‌الله خمینی سکوت در مقابل چنین طرحی را گناهی کبیره و مملکت را در اشغال آمریکایی دانست که تمام گرفتاری‌های مردم ایران به آن می‌رسد.[۱۳]
پس از سخنرانی، نوار آن در سراسر ایران پخش شد و حتی بر اساس اسناد سازمان امنیت وقت از رادیوی عراق نیز پخش گردید.[۱۴] پس از این سخنرانی، اعلامیه دیگری که سخنان امام خمینی در آن چاپ شده بود، در ۹ آبان ۱۳۴۳ش نیز منتشر گردید.[۱۵] در این اعلامیه خمینی رأی مجلس را ننگین دانسته و آن را مخالف اسلام و قرآن ذکر کرد و کاپیتولاسیون را سند بردگی و اقرار به مستعمره بودن ایران دانست.[۱۶]
تبعید
در شب ۱۳ آبان سال ۱۳۴۳ش، مأموران حکومت پهلوی به دلیل سخنرانی و اعلامیه سید روح‌الله خمینی در مخالفت با قانونی شدن کاپیتولاسیون در ایران، به منزل او در قم رفتند و پس از دستگیری، او را به تهران و سپس با هواپیمای نظامی به ترکیه تبعید کردند.[۱۷] آیت‌الله خمینی ابتدا در آنکارا و پس از مدتی در شهر بورسای ترکیه ساکن شد.[۱۸] پس از ۱۱ ماه زندگی، ترکیه تمایلی به ادامه حضور امام خمینی در آنجا نداشت؛ لذا وی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ش ترکیه را ترک و به عراق منتقل شد.[۱۹]
واکنش‌ها
به گزارش ساواک، روز ۱۴ آبان اعلامیه‌ای از طرف حوزه علمیه قم مبنی بر تبعید امام خمینی توسط حکومت پهلوی منتشر شد و در آن از مردم خواسته شده بود که مغازه‌ها را تعطیل و به اعتصاب عمومی بپیوندند. در مدرسه فیضیه نیز شعارهایی ضد حکومت محمدرضا شاه نوشته شد.[۲۰] تعطیلی بازارهای قم، مشهد، تهران و برخی شهرهای دیگر، اعتصاب و تظاهرات مردم در شهرهای مختلف، تعطیلی درس‌های حوزه‌های علمیه و نمازهای جماعت به‌عنوان اعتراض به مدت ۱۵ الی ۳۰روز، تلگراف و اعلامیه علمای ایران و مراجع قم، مشهد و نجف همچون مرعشی نجفی و گلپایگانی برخی از واکنش‌ها به تبعید سید روح‌الله خمینی بود.[۲۱]
کشتن حسنعلی منصور در کمتر از سه ماه پس از تبعید امام خمینی به دست اعضای هیئت‌های مؤتلفه اسلامی واکنش دیگری در مقابل ماجرای تبعید این مرجع تقلید بود که در رسانه‌های داخلی و بین‌المللی انعکاس پیدا کرد.[۲۲] در ۲۹ آذر ۱۳۴۳ش عده‌ای از روحانیون قم با همکاری جمعیت مؤتلفه اسلامی نشریه‌ای به نام انتقام چاپ و منتشر کردند. نشریه حاوی افشاگری درباره دولت حسنعلی منصور و تبعید امام خمینی، اخبار مربوط به بازتاب تبعید امام خمینی به ترکیه و فعالیت‌های داخلی و خارجی در اعتراض به این تبعید بود.[۲۳]
تک‌نگاری
درباره تبعید امام خمینی به ترکیه و طرح کاپیتولاسیون، چند کتاب به‌صورت مستقل به آن پرداخته است که برخی از آن‌ها به شرح ذیل است:
- تبعیدی ترکیه و ماجرای کاپیتولاسیون: تألیف امیرحسین زمانپور به شرح تصویب این طرح در مهرماه ۱۳۴۳ش در مجلس شورای ملی و بعد تبعید ۱۱ ماهه امام به ترکیه به دلیل واکنش به آن می‌پردازد. در این کتاب از خاطرات سید روح‌الله خمینی رهبر انقلاب ایران و نزدیکانش برای شرح ماجرا استفاده شده است. این کتاب در سال ۱۳۹۱ش توسط شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر در قطع رقعی و در تیراژ ۳۰۰۰ نسخه انتشار یافت.
- نشست تخصصی حق قضاوت کنسولی کاپیتولاسیون: مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات: که در سال ۱۳۸۳ش در تهران برگزار شد و در سال ۱۳۸۴ش در ۱۵۰۰ عدد توسط مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی در ۱۱۲صفحه منتشر شد.
داستان فروش استقلال، کاپیتولاسیون در ایران و کاپیتولاسیون در تاریخ ایران از جمله کتاب‌های چاپ شده دیگر در این زمینه است.[۲۴]
پانویس
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران؛ علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۹۱ش، ص۱۶۹-۱۷۰.
- ↑ نظرپور، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۹.
- ↑ حسینی بهشتی، ولایت، رهبری و روحانیت، ۱۳۸۳ش، ص۲۷۰.
- ↑ صدری، «خطای بزرگ منصور»، ص۱۹.
- ↑ صدری، «خطای بزرگ منصور»، ص۱۷.
- ↑ روح‌بخش، «صلوات سیاسی/ تبیین راهکارهای حفظ نام و یاد امام خمینی (ره) در دوره تبعید»، ص۴۰.
- ↑ ربیعی، «سیزده آبان: بستر سه رویداد برخاسته از ایمان خبر و گزارش»، ص۳۶.
- ↑ نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام خمینی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۵.
- ↑ گلی زواره، «کاپیتولاسیون؛ نمادی از نفوذ همه جانبه اجانب در ایران»، ص۶۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات سالهای ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، ۱۳۸۸ش، ص۳۸.
- ↑ پسندیده، «تبعید حضرت امام به ترکیه و نجف؛ از زبان آیت الله پسندیده»، ص۲۶.
- ↑ آقایی، «دوران تبعید امام خمینی(ره) در ترکیه»، ص۴۶-۴۷.
- ↑ نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام خمینی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۵-۴۲۴.
- ↑ آقایی، «دوران تبعید امام خمینی(ره) در ترکیه»، ص۴۷.
- ↑ «ماجرای توزیع نسخه چاپی سخنرانی امام علیه کاپیتولاسیون در سراسر کشور/ عملکرد دارالتبلیغ در جهت انحراف مبارزه پس از تبعید امام»، پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ صوفی‌آبادی، «کاپیتولاسیون؛ حق توحش امریکا از ملت ایران»، ص۴۷.
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران؛ علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۹۱ش، ص۱۷۰.
- ↑ آقایی، «دوران تبعید امام خمینی(ره) در ترکیه»، ص۴۸-۵۰.
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران؛ علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۹۱ش، ص۱۶۹-۱۷۰.
- ↑ شورای نویسندگان وزارت اطلاعات، حضرت آیت الله العظمی حاج سید محمدرضا گلپایگانی به روایت اسناد ساواک، ج۱، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۷.
- ↑ شورای نویسندگان وزارت اطلاعات، حضرت آیت الله العظمی حاج سید محمدرضا گلپایگانی به روایت اسناد ساواک، ج۱، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۱.
- ↑ منصوری، آشنايى با انقلاب اسلامى ايران، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۹-۱۸۰.
- ↑ شورای نویسندگان وزارت اطلاعات، حضرت آیت الله العظمی حاج سید محمدرضا گلپایگانی به روایت اسناد ساواک، ج۱، ۱۳۸۵ش، ص۲۵۶.
- ↑ «کتاب‌ها از حق قضاوت كنسولی کمتر سخن گفته‌اند/ از كاپيتولاسيون در تاريخ ايران تا داستان فروش استقلال»، سایت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا).
یادداشت
- ↑ کاپیتولاسیون، واژه‌ای فرانسوی به معنای قرارداد که به موجب آن، دولت‌ها حق ندارند که اتباع و کارگزاران کشورهای ابرقدرت را در صورت هرگونه تخلفی در دادگاه‌های کشور خود محاکمه کنند؛ بلکه باید این موضوع را به محاکم قضایی کشورهای خودشان بسپارند.(گلی زواره، غلامرضا، «کاپیتولاسیون؛ نمادی از نفوذ همه جانبه اجانب در ایران»، در مجله مبلغان، شماره ۲۰۹، آذر و دی ۱۳۹۵ش. ص۶۹.)
منابع
- آقایی، عبدالرضا، «دوران تبعید امام خمینی(ره) در ترکیه»، در مجله رشد آموزش تاریخ، شماره ۳۵، تابستان ۱۳۸۸ش.
- پسندیده، سید مرتضی، «تبعید حضرت امام به ترکیه و نجف؛ از زبان آیت الله پسندیده»، در مجله پاسدار اسلام، شماره ۸۹، اردیبهشت ۱۳۶۸ش.
- حسینی بهشتی، سید محمد، ولایت، رهبری و روحانیت، تهران، آثار اندیشه‌های شهید آیت‌الله دکتر بهشتی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- ربیعی، حمیرا، «سیزده آبان: بستر سه رویداد برخاسته از ایمان خبر و گزارش»، در مجله پیوند، شماره ۳۷۳، آبان ۱۳۸۹ش.
- روح‌بخش، رحیم، «صلوات سیاسی/ تبیین راهکارهای حفظ نام و یاد امام خمینی (ره) در دوره تبعید»، در مجله زمانه، شماره ۲۱، خرداد ۱۳۸۳ش.
- شورای نویسندگان وزارت اطلاعات، حضرت آیت الله العظمی حاج سید محمدرضا گلپایگانی به روایت اسناد ساواک، بی‌جا، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۸۵ش.
- صدری، منیژه، «خطای بزرگ منصور»، در مجله زمانه، شماره ۲۵، مهر ۱۳۸۳ش.
- صوفی‌آبادی، فاطمه، «کاپیتولاسیون؛ حق توحش امریکا از ملت ایران»، در مجله پانزده خرداد، شماره ۱۷، پائیز ۱۳۸۷ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران؛ علل، مسائل و نظام سیاسی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۱ش.
- «کتاب‌ها از حق قضاوت كنسولی کمتر سخن گفته‌اند/ از كاپيتولاسيون در تاريخ ايران تا داستان فروش استقلال»، سایت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، تاریخ درج مطلب: ۴ آبان ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- گلی زواره، غلامرضا، «کاپیتولاسیون؛ نمادی از نفوذ همه جانبه اجانب در ایران»، در مجله مبلغان، شماره ۲۰۹، آذر و دی ۱۳۹۵ش.
- «ماجرای توزیع نسخه چاپی سخنرانی امام علیه کاپیتولاسیون در سراسر کشور/ عملکرد دارالتبلیغ در جهت انحراف مبارزه پس از تبعید امام»، پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آبان ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- منصوری، جواد، آشنايى با انقلاب اسلامى ايران، قم، دفتر نشر معارف، چاپ پنجم، ۱۳۹۰ش.
- نظرپور، مهدی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، ۱۳۸۰ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات سالهای ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.