مجتبی قزوینی

مجتبی قزوینی معروف به شیخ مجتبی قزوینی (۱۲۷۹-۱۳۴۶ش) فقیه، عارف و از منتقدان فلسفه و عرفان و از سرآمدان مکتب تفکیک بود. وی از شاگردان میرزا مهدی اصفهانی بنیانگذار مکتب تفکیک و سید موسی زرآبادی و اندیشه‌هایش تلفیقی از نظریات آن دو بود. قزوینی را در مخالفت با فلسفه و عرفان، معتدل‌تر از استادش میرزا مهدی دانسته‌اند؛ با این حال،‌ او معتقد بود راه فلسفه و عرفان، مخالف با راه قرآن و سنت است. ازاین‌رو، باید راه قرآن را پیمود نه راه فلسفه و عرفان را.

شیخ مجتبی قزوینی

از سرآمدان مکتب تفکیک
اطلاعات فردی
تاریخ تولد	۱۳۱۸ق/۱۲۷۹ش
زادگاه	قزوین
تاریخ وفات	۱۳۸۶ق/۱۳۴۶ش
محل دفن	حرم امام رضا(ع)
شهر وفات	مشهد
اطلاعات علمی
استادان	میرزا مهدی اصفهانی، سید موسی زرآبادی، میرزای نائینی، عبدالکریم حائری یزدی، آقابزرگ حکیم شهیدی و...
شاگردان	سید علی سیستانی، سید علی خامنه‌ای، محمد واعظ‌زاده خراسانی، ابوالقاسم خزعلی، محمدباقر ملکی میانجی، سید جعفر سیدان، محمدرضا حکیمی و...
محل تحصیل	نجف، قم، مشهد
اجازه روایت از	میرزای نائینی
اجازه اجتهاد از	عبدالکریم حائری یزدی
تألیفات	بیان الفرقان

وی هفت سال در نجف از استادانی همچون سید محمدکاظم یزدی، میرزا محمدتقی شیرازی و میرزا محمدحسین نائینی دانش آموخت و در قم نیز در درس فقه شیخ عبدالکریم حائری یزدی شرکت و از او اجازه اجتهاد دریافت کرد. از میرزای نائینی نیز اجازه روایت داشت. او در مشهد نیز از استادان متعددی بهره برد و چهارده سال از آقابزرگ حکیم شهیدی فلسفه آموخت.

شیخ مجتبی از سال ۱۳۴۷ق تا ‌آخر عمر در حوزه مشهد به تدریس فقه و اصول فقه و معارف قرآنی و ترویج مکتب تفکیک و نقد فلسفه و عرفان پرداخت و شاگردان متعددی را تربیت کرد. سید علی سیستانی، سید علی خامنه‌ای، محمد واعظ‌زاده خراسانی، ابوالقاسم خزعلی، محمدباقر ملکی میانجی، سید جعفر سیدان، محمدرضا حکیمی، سید محمدرضا سعیدی و سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد از جمله شاگردان او بودند.

بیان الفرقان، مهم‌ترین تألیف او به‌شمار می‌رود. کتاب‌های «متأله قرآنی»، «آموزگار حکمت وحیانی» و «فرزانه فروزنده دل‌ها و جان‌ها» از جمله کتاب‌هایی هستند که در شرح زندگانی قزوینی به نگارش درآمده‌اند.

از سرآمدان مکتب تفکیک و مخالفان با فلسفه و عرفان

محمدرضا حکیمی، از طرفداران مکتب تفکیک و شاگردان شیخ مجتبی قزوینی، او را سومین رکن مکتب تفکیک (پس از میرزا مهدی و موسی زرآبادی) شمرده است. عبدالحسین خسروپناه، استاد فلسفه و نویسنده، با تقسیم مکتب تفکیک به سه دوره، قزوینی را از پایه‌گذاران دوره دوم مکتب تفکیک می‌داند.

اندیشه‌های شیخ مجتبی را تلفیقی از نظریات میرزا مهدی اصفهانی و سید موسی زرآبادی و او را در مخالفت با فلسفه و عرفان معتدل‌تر و منعطف‌تر از میرزا مهدی اصفهانی دانسته‌اند. وی به آرای فیلسوفان و عارفان تسلط داشت و‌ فلسفه و عرفان نیز تدریس می‌کرد؛ اما با درآمیختن دین با فلسفه و عرفان مخالف بود. او با میزان قرار دادن آموزه‌های دینی، بسیاری از مبانی فلسفه و عرفان را نقد می‌کرد. با این حال، برخی اندیشه‌های او را متمایل به حکمت مشاء برشمرده‌اند.

شیخ مجتبی قزوینی

ای کاش عرفا و فلاسفه در اسلام مانند شیخ اشراق و ابن‌سینا، که تابع فلسفه ارسطو و افلاطون هستند، فلسفه و عرفان اختراعیِ خود را تطبیق با قرآن و فرمایشات پیغمبر و ائمه هدی(ع) نمی‌کردند و قرآن را به حال خود واگذاشته و تفسیرش را به عالِمین به قرآن به تنصیص پیغمبر(ص)، رجوع داده خلاف قرآن را به قرآن نسبت نمی‌دادند و فتح باب برای شیخ احمد (احسائی) و شاگردان او نمی‌کردند.

قزوینی در کتاب بیان الفرقان، از مهم‌ترین منابع مکتب تفکیک، راه قرآن و سنت را با فلسفه و عرفان مخالف شمرده است. او خطای راه فلسفه و عرفان را مسلم می‌انگارد و معتقد است که راه قرآن و پیامبران را که ایمن از خطاست‌، باید طی نمود. وی در کتاب بیان الفرقان، با ذکر چهارده مورد از نتایج فلسفه و عرفان مانند محدودیت علم و قدرت خدا، انکار نبوت به معنایی که در ادیان آمده، انکار معاد جسمانی، انکار خلود در عذاب نتیجه گرفته است که فلسفه و عرفان با دین و قرآن مباین و مخالفند نه مطابق. او با اصالت یافتن فلسفه و عرفان در برابر معارف قرآن و نیز تطبیق آموزه‌های فلسفی و عرفانی بر آموزه‌های وحیانی مخالف بود نه با عرفان و حکمت برآمده از خود دین. به گفته محمدرضا حکیمی در کتاب مکتب تفکیک، شیخ مجتبی قزوینی تحت‌تأثیر موسی زرآبادی، از فلسفه یونانی، عرفان هندی، اشراق گنوسی و اسکندرانی و فلسفه‌ها و عرفان‌های امتزاجی روی گرداند و به حکمت یمانی و انوار قرآنی روی آورد. آیت‌الله خامنه‌ای، شیخ مجتبی را از مخالفان جدی حکمت متعالیه نام برده است.

از دیدگاه نویسندگان کتاب الحیات، وی مکتب ویژه‌ای داشت که ویژگی‌اش این بود که حقایق و معارف را از قرآن و حدیث استخراج می‌کرد، بدون اینکه به اندیشه‌های بشری و فلسفه‌های متداول متوسل شود. آن‌ها کتاب الحیات را از ثمرات مکتب قرآنی شیخ مجتبی به‌شمار آورده‌اند.

زندگی‌نامه علمی

مجتبی قزوینی در ۱۳۱۸ق/۱۲۷۹ش در قزوین به‌دنیا آمد. پدرش، شیخ احمد تنکابنی، از عالمان آن دوره، و مادرش دختر محمدتقی الهیان تنکابنی، فقیه و نویسنده شیعی، بود.

شیخ مجتبی در سنین جوانی و پس از تحصیلات مقدماتی به سال ۱۳۳۰ق، به همراه پدر به نجف رفت و در آنجا به مدت هفت سال از اساتیدی همچون سید محمدکاظم یزدی، میرزا محمدتقی شیرازی، میرزا محمدحسین نائینی کسب دانش کرد. محمدحسین غروی اصفهانی و سید ابوالحسن اصفهانی را نیز از اساتید وی در نجف نام برده‌اند.

آیت‌الله خامنه‌ای:

حاج شیخ مجتبی مرد بسیار مُلّایی بود. هم مُلّا بود، هم علاوه بر مُلّایی از لحاظ قوت شخصیت بنده غیر از امام ... هیچ‌کس را در این معممین که من باهاشان معاشر بودم به قوت شخصیت حاج شیخ مجتبی من ندیدم! یک چیز عجیب غریبی بود. .. خیلی مرد فوق‌العاده‌ای بود حاج شیخ مجتبی؛ خیلی. آن شخصیتش بود که همه را مقهور می‌کرد... اعجوبه‌یی بود. اهل علوم غریبه و اینها هم بود. همه چیز هم بلد بود.

وی در سال ۱۳۳۷ق، به زادگاهش قزوین بازگشت و در علوم باطنی و علوم غریبه نزد سید موسی زرآبادی قزوینی شاگردی کرد. او پس از دو سال اقامت در زادگاهش، به قم هجرت و در درس خارج شیخ عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرد. پس از دو سال اقامت در قم، به سال ۱۳۴۱ق به مشهد رفت و تا آخر عمر در آنجا اقامت گزید. قزوینی در مشهد از استادانی همچون میرزا مهدی اصفهانی، حاج آقا حسین طباطبایی قمی، آقابزرگ حکیم شهیدی، شیخ اسدالله عارف یزدی و شیخ موسی خوانساری در فقه و اصول و فلسفه بهره‌مند شد. وی، فلسفه را به مدت چهارده سال از آقابزرگ حکیم شهیدی آموخت. گفته شده یک سالی هم از درس‌ آیت‌الله بروجردی در بروجرد بهره برد.

قزوینی از شیخ عبدالکریم حائری اجازه اجتهاد دریافت کرد. نقل شده که محمدحسین غروی اصفهانی، سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا مهدی اصفهانی نیز اجتهاد او را تأیید کرده‌اند. از میرزای نائینی نیز اجازه روایت داشت. هاشم قزوینی، شیخ کاظم مهدوی دامغانی و ‌شیخ غلامحسین محامی بادکوبه‌ای را هم‌مباحثهٔ شیخ مجتبی قزوینی دانسته‌اند.

مجتبی قزوینی از سال ۱۳۴۷ق تا ‌آخر عمر در حوزه مشهد به تدریس علومی چون فقه و اصول فقه، اخلاق اسلامی و معارف قرآنی و تربیت طلاب و تحکیم مبانی مکتب تفکیک (و نقد فلسفه و عرفان) اشتغال داشت. شاگردان متعددی در این مدت از او کسب علم کردند که برخی از آنها عبارتند از: سید علی سیستانی، محمدباقر ملکی میانجی، سید جعفر سیدان، محمدرضا حکیمی، عبدالجواد فلاطوری، محمدرضا سعیدی، سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد، محمد واعظ‌زاده خراسانی، ابوالقاسم خزعلی، کاظم مدیر شانه‌چی، سید جواد مصطفوی، محمدتقی مروارید، محمدجعفر جعفری لنگرودی و سید علی موسوی گرمارودی. از سید علی خامنه‌ای، رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران، نیز نقل شده که مختصری در درس فلسفه شیخ مجتبی شرکت کرده است.

شیخ مجتبی در ۲۲ ذی‌الحجه سال ۱۳۸۶ق/۱۴ فروردین سال ۱۳۴۶ش بر اثر بیماری معده در مشهد درگذشت و در صحن عتیق (رواق فعلی دار الحجه) در حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.

تألیفات

تصویر کتاب بیان الفرقان.

• بیان الفرقان به زبان فارسی در ۵ جلد که مؤلف در آن به تبیین مباحثی مانند توحید، وحی و نبوت، معاد، عصمت، امامت، غیبت و رجعت از منظر قرآن و نقد دیدگاه‌های فلسفی و عرفانی در این باره پرداخته است. این کتاب که حاصل درس‌های معارف مجتبی قزوینی است، مهم‌ترین اثر او شمرده شده است.
• رساله‌ای در معرفة النفس
• رساله‌ای در نقد علمی و فلسفی اصول یازده‌گانه ملاصدرای شیرازی.

وی در علوم غریبه نیز نوشته‌هایی داشته است.

فعالیت‌های سیاسی

شیخ مجتبی قزوینی به مبارزه سیاسی و اجتماعی با استعمار و استبداد اهمیت می‌داد و اشتغال به زهد و ریاضت و تدریس او را از حضور در اجتماع و اقدامات سیاسی بازنمی‌داشت.

شیخ مجتبی قزوینی در کنار امام خمینی

به گفته سید علی خامنه‌ای، وی نه تنها امام خمینی را قبول داشت، بلکه تا زنده بود، او را ترویج می‌کرد. او از نهضت امام خمینی حمایت می‌کرد تا جایی که نقل شده در مشهد، رهبری حرکت طلاب و مردم در مسیر نهضت امام خمینی را برعهده داشت. قزوینی، پس از دستگیری امام خمینی در ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ش توسط رژیم پهلوی،‌ به نشانه اعتراض به امامانِ جماعتِ مساجد در مشهد دستور داد تا نماز جماعت را تعطیل کنند. وی پس از آزادی روح‌الله خمینی، به قم رفت و چند بار با او ملاقات کرد. همچنین پس از تبعید خمینی به ترکیه در ۱۳۴۳ش، شیخ مجتبی در اعتراض به این تبعید، با عده‌ای در منزل آیت‌الله میلانی تجمع و سپس در حرم امام رضا(ع) تحصن کردند؛ وی همچنین دستور تعطیلیِ درس‌های حوزه، نماز‌های جماعت و بازار مشهد را صادر کرد.

آثار درباره شیخ مجتبی

پوستر بزرگداشت شیخ مجتبی قزوینی در سال ۱۳۹۴ش در قزوین.

درباره شرح حال و زندگانی شیخ مجتبی قزوینی کتاب‌هایی منتشر شده است از جمله:

• متأله قرآنی: شیخ مجتبی قزوینی خراسانی، اثر محمدعلی رحیمیان فردوسی، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، ‌۱۳۸۲ش.
• آموزگار حکمت وحیانی؛ نگاهی به زندگی حضرت آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی نوشته روح‌الله عربشاهی، نشر مؤسسه معارف اهل‌بیت(ع)،‌ چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

• فرزانه فروزنده دلها و جانها: سیره آموزشی، تربیتی و اخلاقی آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی، غلامرضا گلی زواره‌ای، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، چاپ اول، ۱۴۰۲ش.

دو کتابخانه در مشهد به نام شیخ مجتبی قزوینی از سوی آستان قدس رضوی ساخته و نامگذاری شده است.