مدرسه جهانگیرخان یا جانیخان از مدارس علمیه حوزوی در قم است. این مدرسه که در مقابل مسجد جامع قم قرار دارد، دارای حیاطی کوچک است که بیست حجره آن را احاطه کرده و در جلوی هر حجره، ایوانی است که با مقرنس‌های گچی و آجری و کتیبه‌هایی به نام‌های الله و پیامبر اکرم(ص) وحضرت علی(ع) تزیین شده است. در نام مدرسه و اینکه چرا به جهانگیرخان شهرت یافته، اختلاف است. این مدرسه در فهرست آثار ملی ثبت شده و دارای موقوفات فراوانی است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| تأسیس | اختلافی؛ اواسط قرن ۸ق • دوره صفویه |
| کاربری | آموزشی - خوابگاهی |
| مکان | قم |
| نام‌های دیگر | مدرسه جانیخان • مدرسه ناصری |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | ۱۲۸۷ق • آیت‌الله بروجردی در ۱۳۷۳ق |
| وبگاه | http://mjqom.ir/ |
نام مدرسه
نام مدرسه چنان‌که در منابع تاریخی آمده و در وقف‌نامه آن نیز ذکر گردیده، «مدرسه جانیخان» است و شهرتش به جهانگیر خان، بدون مأخذ و سند بوده و سخن میرزا عباس فیض پیرامون تعمیر مدرسه در عهد صفوی توسط جهانگیرخان، مدرّس مدرسه شاه اصفهان فاقد مدرک است.[۱]
در وقف‌نامه سال ۱۳۱۷ق که حدود دویست سال بعد از عصر صفوی نگارش شده، باز هم از مدرسه با عنوان «جانیخان» یاد شده است.[۲]
از این مدرسه با نام مدرسه ناصری نیز یاد می‌شود، چون بخشی از مخارج طلاب و روشنایی مدرسه از جانب ناصرالدین شاه پرداخت شده بود.[۳]
این مدرسه امروزه با نام جهانگیرخان شناخته شده و در کاشی‌کاری جدید در سال ۱۳۸۳ش، نام جهانگیرخان بر سر در ورودی مدرسه نگاشته شده است.
تاریخچه بنا
فیض قمی در گنجینه آثار قم، بنای مدرسه را همدوره بنای مسجد جامع و در اواسط قرن هشتم دانسته است.[۴] همچنین محمدحسین ناصر الشریعة در تاریخ قم، بنای مدرسه را قبل از دوره صفوی می‌داند.[۵] و حسین مدرسی طباطبایی، معتقد است بنای مدرسه متعلق به قرن یازده و دوره صفوی است.[۶]
میرزا عباس فیض قمی معتقد است این مدرسه یک بار در زمان صفوی از سوی عالم این عصر میرزا جهانگیرخان، مدرّس مدرسه شاه اصفهان تعمیر شد و دارای کتابدار و کتابخانه گردید.[۷]
مدرسه، در دوره صفوی و قاجار معمور و آباد بوده است. سید علی بن محمدباقر موسوی خوانساری رساله «مشکاة الصواب فی شرح خلاصة الحساب» خود را به خواهش بعضی دوستان از طلاب، در شب پنجشنبه ۱۰ ربیع‌الاول سال ۱۲۲۱ق، در مدرسه جانی خان قم به پایان برده است و این مطلب، دایر بودن مدرسه را در تاریخ مذکور می‌رساند.[۸]
ولی در نیمه دوم قرن سیزدهم و در حدود سال ۱۲۷۷ق، چون مدرسه رو به خرابی نهاده بود، «میرزا نصراللَّه مستوفی گرکانی» به تجدید بنای مدرسه همت نمود و آن را به مدرسه ناصری موسوم ساخت. در وقفنامهای که فرزندان گرکانی تهیه کرده‌اند، تصریح شده که مدرسه را بنا نمود و از این تعبیر معلوم می‌شود که بنای قبلی، تخریب شده بوده است.[۹]
بانی مدرسه
از بانی مدرسه چندان اطلاع دقیقی در دست نیست و نظرات مختلفی در این باره نقل شده است. فیض قمی معتقد است، بانی مدرسه و مسجد جانیخان یکی است و او سلطان جانی خان،[یادداشت ۱] پادشاه تاتار ترکستان است.[۱۰]
حسین مدرسی طباطبایی ضمن نقد این دیدگاه معتقد است مدرسه جانیخان از آثار جانی‌خانِ شاملو، از امرای شاه‌صفی و شاه عباس ثانی است. طایفه شاملو، در قم خدماتی کرده‌اند که بنای مدرسه مؤمنیه از آن جمله است و از این رو احتمال می‌رود بنای مدرسه جانی‌خانِ قم مربوط و منسوب به جانیخان شاملو باشد.[۱۱]
شرایط و قوانین مدرسه
برخی از شرایط و قوانین مدرسه که در وقف‌نامه آن آمده، به این شرح است:
- [یکم] در حجرات مدرسه، مکتب‌دار اطفال جایز نیست بنشیند.
- [دوم] همچنین اگر از برای طلاب مهمان وارد شود زیادتر از سه شب، مأذون نیست بماند.
- [سوم] غیر از محصل علوم دینیه هر علم و کار دیگر هم در آنجا جایز نیست.
- [چهارم] هر طلبه که کار نکند و درِ حجره خود را قفل کند برود و گاهی بیاید و در سرِ هر ماه مطالبه شهریه کند البته او را در مدرسه راه ندهند مگر اینکه صاحب عیال باشد و بالضروره شب‌ها به خانه خود برود به هیچ‌وجه از آمدنِ روز و کارکردن، مسامحه نداشته باشد جایز است.
- [پنجم] و دیگر زیادتر از دو نفر در هر حجره جایز نیست منزل کند اما از برای مباحثه در روز هر قدر کم و زیاد از خارج بیایند جایز است.
بازسازی و تعمیرات
این مدرسه بارها تعمیرات اساسی شده و مدرسه قبلی به کلی از بین رفته و عمارت امروزین مدرسه، بنای به جای مانده از حدود سال ۱۲۸۷ق بوده، چرا که تاریخ وقف‌نامه سال ۱۳۱۷ق است.
مدرسه از سال تجدید بنا در دوره قاجار و سپس در دوره پهلوی اول دایر بود و در زمان شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم نیز، در این مدرسه، درس برقرار بوده و برخی از مدرسان و اساتید همچون میرزا محمدعلی ادیب تهرانی، سدهی اصفهانی و شیخ ابوالحسن فقیهی پایین‌شهری در این مدرسه تدریس داشته‌اند.[۱۲][۱۳] و بنابر نقل زریاب خویی، امام خمینی نیز در این مدرسه سکونت داشته است.
یکی دیگر از بازسازی‌ها، در زمان آیت‌الله بروجردی واقع شد، به گونه‌ای که زیر حجره‌ها خالی گردید تا از رطوبت ایمن باشد. کتیبه سنگی که در سر در ورودی مدرسه نصب شده است، اشاره به تعمیرات سال ۱۳۷۳ق دارد.[۱۴] بعد از این تعمیرات، سید حسین بُدلا از طرف آیت‌الله بروجردی مسئولیت و مدیریت مدرسه را عهده‌دار شد.
در سالهای اخیر نیز مدرسه مجدداً تعمیرات اساسی شده است. بخش عمده این تعمیرات توسط اداره اوقاف و امور خیریه استان قم و با هزینه موقوفات گسترده مدرسه انجام شده است. در طبقه فوقانی، حدود ده حجره اضافه شده و دو باب مغازه و حمام مجاور مدرسه خریداری شده و داخل مدرسه گردیده و چندین سالن و مدرَس، به صحن مدرسه اضافه شده است.
پانویس
- ↑ مدرس طباطبایی، مدارس قدیم قم.
- ↑ مدرس طباطبایی، مدارس قدیم قم.
- ↑ مدرس طباطبایی، مدارس قدیم قم.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱۳۴۸ش، ص۴۶۰ – ۴۸۵.
- ↑ ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۲۴۶.
- ↑ طباطبایی، تربت پاکان، ۱۳۳۵ش، ج ۲، ص۱۲۱.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱۳۴۸ش، ص۴۶۰.
- ↑ فهرست الهیات، ج ۱، ص۳۹۸.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۲۴۶.
- ↑ فیض،گنجینه آثار قم، ۱۳۴۸ش، ص۴۶۰-۴۸۵.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «مدارس قدیم قم».
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۳۴۴.
- ↑ «گفتگو با استاد علی اصغر فقیهی»، کوثر، ش ۱۶، تیر ۱۳۷۷ش.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۴۳۲.
یادداشت
- ↑ جانیخان، از امرا و وزرای ایلخانی است و بعد از مرگ ابو سعید الجایتو خان در سال ۷۳۶ ق، با ملک اشرف، برادر شیخ حسنِ بزرگِ چوپانی که سر به ظلم و طغیان برداشته بود، درگیر شد و او را شکست داد. خزینه بزرگی در تحت قدرت اشرف بود که وقت تسلیم به جانیخان گفت، قصد داشتم در قم مسجدی بنا کنم که فقه کلیه مذاهب را در آن تدریس کنند. چنان که فیض استظهار داشته، جانیخان بعد از مرگ اشرف، مبلغ هنگفتی در اختیار امناء خود قرار داد و بنای مسجد بزرگ جانیخان در قم گذاشته شد و در کنار این مسجد، مدرسه جانی خان هم برپا گردید.(رجوع کنید به: گنجینه آثار قم، فیض، ص۴۶۰-۴۸۵)
منابع
- سلیمانی آشتیانی،مهدی، وقف‌نامه و تاریخ مدرسه جانیخان قم، بهار ۱۳۸۹ - شماره ۶۹.
- ناصرالشریعه، تاریخ قم، محمدحسین، تصحیح: علی دوانی، انتشارات رهنمون، تهران، ۱۳۸۳ش.
- مدرسی طباطبایی، حسین، تربت پاکان، قم، مهر، ۱۳۳۵ش.
- فیض قمی، عباس، گنجینه آثار قم، قم، مهر، ۱۳۴۸ش.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، قم، امیر، ۱۳۷۰ش.
- گفتگو با استاد علی اصغر فقیهی، کوثر، تیر ۱۳۷۷ - شماره ۱۶.
- مدرسی طباطبایی، حسین، مدارس قدیم قم، مجله وحید، سال دهم.