بقعه چهار امامزاده، محل دفن چهار تن از نوادگان امام سجاد(ع) در شهر قم است. این بقعه در خیابان ۲۰ متری آیت‌الله حائری قرار دارد، در گذشته در خارج شهر، در میان گورستانی در اراضی کمَرْ و سعدآباد قرار داشت.[۱] معماری این بنا، به قرن هشتم و قرن نهم تعلق داشته اما در بازسازی ۱۳۶۰ش، سبک معماری قدیمی آن را تغییر داده‌اند. بقعه چهار امامزاده، مدتی به نام یکی از خادمان آن، ملاآقا بابا، نامیده می‌شده‌است.
دفن‌شدگان
سنگ مزار کنونی، دفن‌شدگان را شاهزاده حسن، شاهزاده حسین، شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر، از فرزندان امام زین العابدین (ع)، معرفی می‌کند. مؤلف تاریخ قم، از مهاجرت نوادگان امام سجاد(ع) به قم خبر داده‌است.[۲] نامبردگان در کتاب تاریخ قم [۳] و مدفونین آرامگاه، بنابر قول عباس فیض قمی،[۴] عبارت‌اند از: ابومحمد حسن، ابوعلی محمد، ابوطالب محسن، به همراه پدرشان ابوعبداللّه حسین، که نسبش به امام سجاد (ع) می‌رسد، بدین ترتیب: ابوعبداللّه حسین بن علی بن عمر بن حسن اَفْطَس بن علی اصغر بن امام زین العابدین. فقیه محمدی جلالی[۵] نیز، با استناد به‌مندرجات کتاب‌هایی چون المجدی فی انساب الطالبیین نوشته عمری[۶] و عمدة الطالب ابن عنبه،[۷] اظهارات عباس فیض را تأیید کرده‌است.[۸]
قدمت بنا
تاریخ ساخت بنا، بنابر نظر دونالد نیوتن ویلبر، قرن هشتم و در دوره ایلخانی است.[۹] تغییر وضع درون بنا به دوره تیموری و قرن نهم نسبت داده شده‌است[۱۰] فیض قمی بنای آن را پیش از عهد صفوی و تزیینات داخلی آن را از دوره شاه طهماسب اول (حک: ۹۳۰–۹۸۴) دانسته‌است.[۱۱] طرح، شکل پوشش، فن ساخت گنبد و مصالح به کار رفته در این مقبره، در مقایسه با دیگر مقابر برجی قم، تعلق بنا را به قرن هشتم یا نهم تأیید می‌کند. فقط ایوان جبهه شرقی در دوره صفوی یا قاجار به آن الحاق شده‌است، که احتمال دارد در بازسازی نایب الحکومه قم در ۱۲۸۶ش احداث گردیده باشد.[۱۲] در دهه ۱۳۶۰ش، نیکوکاران محل، با مشارکت اداره اوقاف قم، بنای هشت ضلعی امامزاده را، مرمت بناهای تاریخی، نوسازی کردند.
قبل از بازسازی ۱۳۶۰ش
بنای اولیه امامزاده، مانند اغلب مقابر برجی قم، از بیرون هشت ضلعی و از درون چهار ضلعی با پوشش آجری بوده[۱۳] و هر یک از دیوارهای درونی بنا، طاق‌نمایی به عرض سه متر و عمق یک متر با طاقی تیزه‌دار داشته‌است. ارتفاع این قسمتِ چهار ضلعی، شش متر بوده و با کمک گوشوارهایی در کنج‌ها به هشت ضلعی و سپس به گریو شانزده ضلعی تبدیل می‌شده و گنبد دو پوسته گسسته با پوشش درونی نیم‌کُره و پوشش بیرونی شانزده ترک بر آن استوار بوده‌است. این گنبد در گذشته به کاشی‌های فیروزه‌فامی از عهد صفویه مزین بوده‌است.
فضای داخلی بنا سفیدکاری ساده‌ای داشته و تنها لچکی‌ها و اِسْپَرِ طاق نماها با گچ‌بری مُضَرَّس (دندانه دار) از دوره صفویه تزیین شده بوده‌است.[۱۴] در جانب شرقی بنا ایوانی از آجر که ورودی اصلی بنا بوده، قرار داشته که الحاقی بودن آن در دوره متأخرتر قطعی است.[۱۵] این ایوان تزییناتی از آجر و کاشی داشته[۱۶] که به کاشی‌های هفت رنگ دوره قاجار شبیه بوده‌است.
بعد از بازسازی ۱۳۶۰ش
در بازسازی دهه ۱۳۶۰، اسپرهای (دیوارهای غیر باربر) بنا در چهار ضلع داخلی و به تبع آن، ایوان تاریخی، تخریب شد و رواقی مستطیل شکل و محصور به بنا اضافه گردید که از طریق طاق‌نماهای تخریب شده، به ضریح و فضای مرکزی ارتباط یافته‌است. و طاق‌نمای شمالی و جنوبی رو به رواق محصور جدید، و طاق‌نمای جبهه غربی به کفش‌کن، که ورودی اصلی بنا از خیابان است، اتصال یافته‌است. همچنین ایوان ستون‌دار جدیدی، در جانب شرقی، بنا شده‌است.
در این بازسازی، تمامی جرزها و فضاهای داخلی، از کف تا مرکز گنبد، با سنگ‌های مرمر و نمای خارجی با آجر سه سانتی پوشش یافته‌است. ضریحی از سنگ مرمر با پنجره‌های مشبک فولادی، جانشین ضریح قدیمی گردیده و گنبد خارجی نیز با کاشی‌های معرق فیروزه‌ای، با کتیبه‌هایی از لفظ اللّه و نام‌های پنج تن تزیین شده‌است.
امامزادگان هم نام
در استان قم، دو بنای دیگر؛ یکی در شهر کَهَک در جنوب استان قم و دیگری در قریه فُرْدو نیز به نام چهار امامزاده وجود دارد. بنای اول بقعه‌ای است که، به استناد خواب یکی از اهالی، در ۱۲۸۵ش ساخته شده و مدفن چهار تن به نام‌های عبدالله، یعقوب، ناصر و محمد است.[۱۷]
بنای دوم، که آن را مدفن نوادگان شاه چراغ شیراز می‌دانند،[۱۸] ارزش معماری چندانی ندارد. آثار ارزنده در این بقعه، در منبّت‌کاری درگاه شمالی و دو صندوق منبّت‌کاری زیر گنبد جنوبی متعلق به قبل از دوره صفویه و دو صندوق منبت‌کاری در زیر گنبد شمالی به تاریخ‌های ۱۰۳۰ق و ۱۰۳۲ق است.[۱۹] این امامزاده به «امامزاده بوره» نیز شناخته می‌شود
پانویس
- ↑ نک. آقا بابایی و قریشی، ص۱۲۱–۱۲۲
- ↑ رک. حسن بن محمد قمی، ص۲۳۰
- ↑ حسن بن محمد قمی، ص۲۳۰
- ↑ حسن بن محمد قمی، ص۲۳۰
- ↑ محمدی جلالی، ج۱، ص۵۰۰–۵۰۵
- ↑ المجدی فی انساب الطالبیین، ص۲۲۰
- ↑ ابن عنبه، ص۳۷۹
- ↑ برای دیگر اقوال رک. نائینی، ج۲، ص۲۰۰–۲۰۱؛ ناصرالشریعه، ص۲۱۵
- ↑ ویلبر، ص۱۲۶
- ↑ رک. گولومبک و ویلبر، ج۱، ص۴۰۳؛ قس هیلن برند، ص۳۳۵ که بیرون بنا را معماری دوره تیموری و داخل آن را معماری دوره ایلخانی می‌داند.
- ↑ فیض قمی، ج۲، ص۵۹۲
- ↑ رک. مدرسی طباطبائی، ص۱۰۲، پانویس
- ↑ مدرسی طباطبائی؛ ص۱۰۲؛ فیض قمی، ج۲، ص۵۹۱
- ↑ رک. فیض قمی، ج۲، ص۵۹۲–۵۹۳
- ↑ فیض قمی، ج۲، ص۵۹۳
- ↑ مدرسی طباطبائی؛ ص۱۰۲؛ فیض قمی، ج۲، ص۵۹۱
- ↑ مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۱۸۳؛ نیز رک. فیض قمی، ج۲، ص۷۳۸، که آن را بقعه شاهزاده عبداللّه کهک نامیده‌است.
- ↑ مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۱۹۶
- ↑ رک. مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۱۹۶–۲۰۰؛ فیض قمی، ج۲، ص۶۴۶–۶۵۱
منابع
- رضا آقا بابایی و حسن قریشی، آثار تاریخی و فرهنگی استان قم، قم ۱۳۸۴ش.
- ابن عنبه، عمدةالطالب فی انساب آل ابی طالب، بیروت: دارالمکتبة الحیاة، بی‌تا.
- غلامحسین افضل الملک، تاریخ و جغرافیای قم، (تهران؟ ۱۳۹۶).
- علی بن محمدعمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹؛
- محمدمهدی فقیه محمدی جلالی، انوار پراکنده: در ذکر احوال امامزادگان و بقاع متبرکه ایران، ج۱، قم ۱۳۷۶ش.
- عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم ۱۳۴۹–۱۳۵۰ش.
- حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش؛
- حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ش.
- محمدحسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۸۳ش.
- محمدعلی بن حسین نائینی، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش.
- دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.
- Lisa Golombek and Donald Newton Wilber, The Timurid architecture of Iran and Turan, Princeton 1988.
- Robert Hillenbrand, "The tomb towers of Iran to 1550", Ph.D dissertation, Trinity College, University of Oxford, 1974.