دعا

دُعا، طلب و درخواست بندگان از خدا یا آنچه معبود می‌پندارند، برای رسیدن به خواسته‌هاست. در متون دینی، دعا به عنوان یکی از راه‌های ارتباط با خدا و برترین عبادت‌ها تأکید و با تعابیری مانند سلاح مؤمن و نور آسمان و زمین توصیف شده است.
برای دعا آداب و شرایطی از جمله خواندن خدا با اسماء الحسنی، طلب از پروردگار از سر بیم و امید و از روی تضرع و خشوع، شروع دعا با بسمله و حمد و صلوات، ذکر شده است. دعا به زمان و مکان خاصی محدود نشده ولی بعضی از زمان‌ها و برخی از مکان‌ها برای دعا کردن مناسب‌تر معرفی شده است.
استجابت دعا در آیات و روایات به رعایت شروطی از جمله همسویی دل و زبان، انقطاع از غیر خدا و دعا همراه با استغفار و عمل صالح مشروط شده است. علی رغم وعده استجابت دعا از سوی خدا، گاه دعای انسان‌ها به دلائلی مانند لقمه حرام، ترک امر به معروف و نهی از منکر و قطع رحم مستجاب نمی‌شود.
خداوند در قرآن دعاهایی از زبان پیامبران و بندگان صالح خود نقل کرده است که مفسران در مباحث کلامی به آنها استناد کرده‌اند. در جوامع حدیثی شیعه و سنی برای برخی ساعات روز و ماه‌های قمری دعاها و ذکرهای گوناگون قرآنی و غیرقرآنی نقل شده است که به آنها دعای مأثور گفته می‌شود؛ از جمله: دعای کمیل، دعای ندبه، دعای توسل، دعای عهد و دعای جوشن کبیر.

مفهوم‌شناسی

دعا کلمه‌ای عربی به‌معنای مایل ساختن چیزی به‌سوی خود با صدا و کلام است، و جمع آن ادعیه است.
دعا درخواست انجام کاری از مَدْعُوّ (خوانده‌شده) به‌صورت جمله امر و نهی یا در قالب جمله خبری، (مانند غَفَر اللهُ لَک)(خدا تو را بیامرزد) است. فرق دعا با امر این است که در دعا مرتبه مخاطب فراتر از دعاکننده و در امر، فروتر است.
واژه دعا و مشتقات آن ۲۱۵ بار در قرآن در معنای فراخواندن و دعوت به امری، پرستش و عبادت، درخواست چیزی از خدا، سخن و دعوی و پسرخوانده به‌کار رفته است.
صلاة، قنوت، سؤال به‌معنای درخواست، ندا به‌معنای درخواست با صدای بلند، اَوّاه به‌معنای دعاکننده به خیر و بسیار تسبیح و ثناگو، لعن و نفرین به‌معنای دعا بر ضد کسی، بَهْل به‌معنای نفرین و مباهله به‌معنای لعنت کردن هر طرف بر دیگری، از دیگر واژگان قرآنی است که با معنای اصطلاحی دعا پیوند دارد.

جایگاه دعا در فرهنگ اسلامی

دعا در قرآن و روایات به عنوان یکی از راه‌های ارتباط با خدا مورد تأکید قرار گرفته و برترین عبادت‌ها شمرده شده است. در آیه ۶۰ سوره غافر خداوند مردم را به دعا کردن امر می‌کند و نوید اجابت می‌دهد. در این آیه دعا نوعی عبادت محسوب شده و ترک‌کننده آن را از سر بزرگی‌طلبی بیم دوزخ و عذابی خوارکننده داده است. طبرسی آیه ۶۰ سوره غافر را از مهم‌ترین آیات قرآن در بیان ارزش دعا نزد خداوند و فضیلت انقطاع از خلق معرفی کرده است. علامه طباطبایی آیه ۱۸۶ سوره بقره را که درباره دعاست دربردارنده بهترین اسلوب و لطیف‌ترین معنا می‌داند و آن را براساس این که شامل نکاتی خاص است آیه‌ای منحصر به فرد می‌داند.(آلایة الوحیدة فی القران علی هذاالوصف) مفسران با استناد به این آیه و احادیثی که ذیل آن وارد شده است دعا را از سنخ عبادت دانسته‌اند و هر عبادتی را نیز دعا خوانده‌اند.
دعا در بسیاری از آیات قرآن در سیاق اثبات توحید و نفی شرک آمده است. در این آیات از یک سو یادآوری می‌کند که انسان در گرفتاری‌ها، به صورت فطری یاد خداوند می‌افتد و از سویی دیگر بر توانایی خداوند در برآوردن حاجات انسان‌ها و ناتوانی معبودان مشرکان در اجابت دعای بندگان، تأکید می‌کند. این برهان، یعنی فراموش کردن غیرخدا در سختی‌ها و تضرع به درگاه او، صریح‌ترین برهان بر یگانگی پروردگار دانسته شده است. در احادیث، دعا با تعابیری از جمله سلاح مؤمن، برترین عبادت، نور آسمان و زمین، کلید رحمت، رمز رستگاری، وسیله افزایش روزی و ابزار دفع بلا و سالم ماندن از شر شیطان توصیف شده است. ائمه(ع) در روایات مردم را به دعا و تضرع به درگاه الهی تشویق می‌کردند.‌ این تشویق گاه به صورت عمومی و گاه به افراد خاصی دستور داده می‌شد.

آداب

آداب و شرایطی برای بهتر انجام گرفتن دعا در متون دینی نقل شده است.
در قرآن، خواندن خدا با اسمای نیکوی او، طلب از پروردگار با بیم و امید، داشتن حالت خضوع و خشوع، اخلاص در دعا و انقطاع از غیر، مقدم داشتن طلب غفران الهی بر سایر حاجات، امیدوار بودن به دعا و فراگیری چگونگی دعا کردن وتوجه به هدف از دعا، تسبیح خداوند و برشمردن نعمت‌های او و دعا برای دیگران همراه با دعا برای خود، از آداب دعا شمرده شده است.

• گریه کردن هنگام دعا. اهمیت این کار تا جایی است که امام صادق(ع) به کسی که در حال دعا فقط با یاد مردگان از خویشانش دلش رقیق می‌شد و به گریه می‌آمد فرمود این کار جایز است وهر گاه دلت با این کار نرم شد برای پروردگار متعال گریه کن. در روایت دیگری فرمود اگر هم نمی توانی گریه بکنی تَباکی کن یعنی خودت را به حالت شخصی که گریه می‌کند دربیاور. ابن فهد حلی در عدة الداعی گریه کردن را سیّد آداب دعا بر شمرده است چون گریه دلالت بر رِقّت قلب دارد واین دلالت بر اخلاص دارد و اخلاص هم سبب استجابت دعاست.
• خواندن خداوند به اسمای نیکوی او: علامه طباطبایی خواندن خداوند با نامی نیکو از اسما او مناسب با خواسته انسان را از آداب دعا نامیده است؛ به عنوان مثال هنگامی که دعا کننده، درصدد جلب رضایت و رحمت الهی باشد، باید خدا را با اسم رَبّ که از عام‌ترین اسمای الهی و برانگیزاننده صفت رحمت الهی است، بخواند.
• خواندن پروردگار با تضرع و در نهان: فخر رازی در تفسیر آیه ۵۵ سوره اعراف تحقق اصل دعا را هنگامی می‌داند که بنده هم فقر و ناتوانی خود و هم عزت ربوبی و صفات کمالیه خداوند را بشناسد.چنان‌چه کسی که خواهان بی نیازی است خداوند را با نام های غنی و عزیز و قادر و کسی که بیمار است خداوند را با نام های شافی و مُعافی(عافیت بخش) و مانند آن صدا می‌زند.
• خواندن پروردگار از سر بیم و امید: در تفسیر آیه ۵۶ سوره اعراف، مراد از خوف را بیم عقاب پروردگار و ردّ دعا به سبب کاستی اعمال و عدم شایستگی و مراد از طمع را امید به پاداش پروردگار و فضل او ذکر کرده‌اند.

در جوامع روایی آداب متعددی برای دعا وارد شده است. وضو ساختن، روبه قبله آوردن، نماز گزاردن قبل از دعا، شروع دعا با الفاظی مانند بسمله، حمد و ثنای خدا و صلوات بر محمد و آل محمد، خواندن پروردگار با صدای آهسته، یاد کردن نعمت‌ها و شکر و سپاس خداوند، اقرار به گناه، مقدم داشتن دیگران در دعا، توسل به اهل‌البیت(ع) و پایان رساندن دعا با جمله «‌ماشاءالله لاحول و لاقوة الا بالله» از جمله آداب دعا معرفی شده است.

امام رضا(ع):

• احمد بن ابی نصر بزنطی می‌گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «فدایتان شوم! من چندین سال است که از خداوند متعال درخواستی دارم و از تأخیرافتادن آن در قلبم چیزی (شکّی) پدیدار گشته است». امام (ع) فرمود: «ای احمد! از شیطان بر حذر باش! نکند که راهی به‌سوی تو پیدا کرده و خود را به تو عرضه کند... به من بگو بدانم اگر به تو سخنی گفتم، آیا تو به سخن من اطمینان داری»؟ گفتم: «فدایتان شوم! اگر به کلام شما که حجت خدا بر بندگانش هستید اعتماد نداشته‌باشم، پس به چه کسی اعتماد داشته‌باشم»؟ امام فرمود: « به خداوند بیش‌تر اعتماد داشته باش که او به تو وعده داده است. آیا خداوند متعال نفرمود: وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ و فرمود: لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللهِ و فرمود: وَ اللهُ یَعِدُکُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَ فَضْلاً پس باید به خداوند عزّوجلّ بیش از دیگران یقین و اعتماد داشته‌باشی و در وجودتان جز خیر قرار ندهید که در این صورت مورد بخشش و آمرزش الهی قرار می‌گیرید.

منبع: مجلسی، بحارالانوار،۱۴۰۳ق، ج۹۳، صص۳۶۸-۳۶۷

آثار

برای دعا در آیات و روایات آثار و فوائدی از جمله تقرب به خداوند، کسب معرفت و خداباوری، جلب رحمت خداوند، آرامش روح و روان و اطمینان قلب، نجات از دوزخ، تشویق به فعالیت، تقویت روحیه احساس مسئولیت نسبت به جامعه و حفظ انسان از بلاها و دشمنان ذکر شده است.

زمان و مکان

دعا به زمان و مکان خاصی محدود نشده است و هر انسانی متناسب با شرایط خود می‌تواند هر دعایی را انتخاب و بر زبان بیاورد یا حتی از قلب بگذراند؛ البته برخی از دعاها، برای اوقاتی خاص صادر شده‌ و زمان‌ها و مکان‌های مناسبی نیز برای دعا کردن سفارش شده است.
شب قدر، نیمه شعبان، ۲۷ رجب، عید فطر، روز عرفه، عید قربان، روز اول محرم، سحر، هنگام اذان، شب جمعه، هنگام نزول باران، پس از نمازهای واجب، لحظه دیدن کعبه و ماه‌های خاصی مانند: ماه رجب، ماه شعبان و ماه رمضان از جمله زمان‌هایی است که دعا در آن مورد تاکید قرار گرفته شده است.
در متون دینی برخی از مکان‌ها نیز برای دعاکردن مناسب معرفی شده‌اند. شهر مکه، مسجد الحرام، کعبه و مکان‌های خاصی از کعبه مانند کنار حجر الاسود، رکن یمانی و حجر اسماعیل، صحرای عرفات، فضای پیرامون قبر پیامبر اسلام(ص)، روضة النبی، حرم امامان شیعه و مسجد سهله و کوفه از جمله مکان‌هایی است که دعا در آنجا مورد سفارش قرار گرفته شده است.

استجابت دعا

آیه « وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ » که با ترکیب دو خط ثلث و نسخ خطاطی شده است.

مقالهٔ اصلی: استجابت دعا

استجابت دعا به معنای پاسخ دادن و پذیرفتن درخواست است و وعده‌ای است که خداوند به بندگان خود در چند آیه از قرآن داده است.

استجابت دعا در آیات و روایات مشروط به رعایت برخی از شروط و ایجاد اسباب آن شده است. همسویی دل و زبان، انقطاع از غیرخدا و رو کردن با تمام وجود به سوی خدادعا همراه با شناخت خدا، خضوع و خشوع، دعا همراه با عمل صالح، دعا همراه با استغفار، دعا در جمع مؤمنین و دعا همراه با توسل به اهل بیت (ع) از جمله شرایط و اسباب استجابت دعا معرفی شده است.

اسم اعظم و اسمای حسنای خداوند مانند «یا رب»، «یا ارحم الراحمین»، «یاذاالجلال و الاکرام» از جمله اذکاری است که تاثیر آن بر استجابت دعا بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. برخی روایات نیز معصومین(ع) را مصداق اسمای حسنای خدا معرفی کرده‌اند که به واسطه آنها دعاها مستجاب می‌شود.
در روایات برخی افراد را جز کسانی معرفی کرده که دعای آنها رد نخواهد شد. دعای پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع)، دعای والدین در حق فرزندان، دعای مظلوم علیه ظالم، دعای عمره‌گزار، دعای روزه‌دار، دعای امام و پیشوای عادل در حق مردم خود، دعای بیمار و عیادت کننده او، دعای شب‌ زنده‌دار، دعای کودکی که به گناه آلوده نشده است و دعای مؤمن در حق برادر مؤمن خود از جمله دعاهای مستجاب دانسته شده است. در روایتی نیز از امام حسن(ع) آمده است اگر کسی‌ مواظب قلبش باشد تا اموری که مورد رضای خدا نیست در آن خطور نکند، من ضامنم که او مُستجاب‌الدّعوة باشد.

موانع اجابت دعا

علی‌ رغم وعده‌ استجابت دعا که خداوند در آیاتی از قرآن به بندگان خود داده است؛ اما گاهی اوقات با وجود خواندن خداوند، دعاهای انسان مستجاب نمی‌گردد. با مراجعه به آیات و روایات می‌توان موانعی را برای استجابت دعا یافت. گناه، لقمه حرام و شبهه‌ناک، خیانت، شک در ولایت اهل بیت(ع)، ترک امر به معروف و نهی از منکر،، ظلم، نافرمانی پدر و مادر و قطع رحم، نقض عهد، سخن چینی، و سبک‌شمردن نماز دعای برخاسته از دلی غافل و بی توجه ادا نکردن حق الناس از جمله این موانع محسوب شده است.
استجابت دعای بنده گاه با تأخیر مواجه می‌شود. در آیات و روایات مصحلت بندگان و پاداشی بزرگ‌تر از جمله حکمت‌های این تأخیر ذکر شده است. از امام علی(ع) نیز نقل است که کرم خداوند سبحان، حکمت او را نقض نمی‌کند، از این رو همه دعاها اجابت نمی‌شود.

شیوه‌های اجابت دعا

استجابت دعا گاهی همان لحظه است و گاهی با تأخیر رخ می‌دهد؛ گاهی در این دنیا حاصل می‌شود و گاهی به آخرت حواله داده می‌شود؛ گاهی به همان شکلی است که طلب کرده‌ایم و گاهی به همان شکلی مستجاب می‌شود که خداوند خودش به صلاح ما می‌داند؛ اما درهرصورت، دعای ما در صورت وجود شرایط و فقدان موانع، مستجاب می‌شود. این تغییر یا تأخیر در اجابت دعا نیز ناشی از بُخل او نیست بلکه ناشی از حکمت و خیرخواهی او است که ما کاملاً به جوانب مختلفش آگاهی نداریم. در این راستا امام سجاد(ع) می‌فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می‌گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می‌خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند».

دعا برای دیگران

دعای انسان برای دیگران، به ویژه پدر و مادر، خانواده و فرزندان، مؤمنان و افراد گرفتار مورد سفارش قرار گرفته است؛ چراکه دعا در حق دیگران را به اجابت نزدیک‌تر دانسته و از موجبات برآورده شدن درخواست‌های داعی نیز می‌دانند. بر اساس روایات دعای پدر نیکوکار برای فرزند، فرزند نیکوکار برای پدر مستجاب است. طلب خیر برای دیگران را موجب بازگشت دعای خیر برای داعی از جانب فرشتگان، زدودن کینه از دل، نزول روزی و برکت و دفع پیشامدهای ناگوار، پاک شده گناهان و افزایش درجات بنده می‌شود.
در آیات و روایات از دعا و طلب غفران برای ستمکاران، کافر و مشرک نهی شده است؛ چراکه بقای ستمکار را به وجود نافرمانی خدا در زمین مربوط می‌دانند.

دعا در نگاه دانشمندان مسلمان

متکلمان، فیلسوفان و عارفان مسلمان، دیدگاه‌های ویژه‌ای درباره دعا و نقش آن در زندگی دنیوی و اخروی دارند.

متکلمان مسلمان

بیشتر متکلمان قائل به تأثیر دعا در تحقق بخشیدن به خواسته‌های بندگان خداوند هستند؛ ولی برخی از متکلمان دلایلی مبنی بر ناسازگاری دعا با پاره‌ای از فضائل اخلاقی آورده‌اند. به نظر آنان دعا به منزله ترجیح مراد دعاکننده بر مراد خدا و توجه به مطلوب و نه به خدا است که منافی با مقام رضا به قضای الهی خواهد بود.
این متکلمان با استناد به صفاتی چون جود، حکمت و علم الهی چنین استدلال می‌کنند که خداوند با علم به مصالح و نیازهای بندگان، مصلحت و نیاز آنها را برآورده می‌کند و از سویی خواستن آنچه به صلاح بندگان نیست، جایز نیست؛ بنابراین بر دعا فایده‌ای مترتب نخواهد بود. بر اساس نظر آنان در نظام آفرینش پدیده‌هایی به حکم قضای پیشین الهی، وقوعشان معلوم است که پدید می‌آیند؛ و پدیده‌هایی که وقوعشان ممتنع است، وجود نمی‌یابند؛ پس در هر دو حالت، دعا نقشی در وقوع یا عدم وقوع پدیده‌ها نخواهد داشت.
دیگر متکلمان این ادله را به نقد گذاشته و معتقدند پیش شرط دعا این است که داعی بداند مطلوب او برای خداوند مقدور است و صفات قدرت و حکمت او را بشناسد و دیگر اینکه آنچه درخواست می‌شود امری نیکو باشد. بر این اساس مقصود از دعا اظهار عبودیت، فقر، انقطاع از دنیا و رجوع کلی به خدا است و به همین دلیل، دعا فی نفسه –فارغ از اجابت یا عدم آن- عبادت به شمار می‌رود و جایی برای ادله اخلاقی و کلامی نفی دعا باقی نمی‌ماند.
غزالی نیز معتقد است همانگونه که خدا شر را تقدیر کرده، دفع آن را نیز به سببی، از جمله دعا، مقدر کرده است.

فیلسوفان مسلمان

آثار ابن سینا به ویژه تعلیقات، سرآغاز تبیین فلسفی دعا در فلسفه اسلامی به شمار می‌رود و سهروردی، میرداماد و صدرالدین شیرازی و حتی متکلمان اشعری همچون فخررازی از این تبیین سینوی بهره گرفته‌اند. ابن سینا در تبیین فلسفی دعا می‌گوید که هنگام دعا، نیرویی از جانب خدا بر دعاکننده فائض می‌شود که در اثر آن، دعاکننده بر روی عناصر تأثیر می‌گذارد و عناصر تسلیم اراده او می‌شوند.
فلاسفه در پی تبیین سازگار کردن پدیده دعا با یک اصل فلسفی‌اند، اصلی که بیان می‌کند عالی، متأثر از سافل نمی‌شود. ابن سینا بدون تأویل یادشده، دعا را از موارد نقضِ آن به شمار نیاورده و برعکس، معتقد است عالی برانگیزاننده سافل به دعا و سبب دعا تلقی می‌شود.
فلاسفه در باب نسبت دعا با قضا و قدر، معتقدند که دعا یکی از اسباب تحقق امور در قلمرو قضا و قدر است. بنابراین دعا به مثابه عاملی بیرونی و خارج از اسباب نظام اسباب و علل نیست. به نظر ابن سینا، همانطور که خداوند دارو را سبب درمان قرار داده، دعا را هم از اسباب تحقق امور تعیین کرده است.
اهمیت دعا در نظر برخی از فلاسفه به اندازه‌ای است که در مواردی به شرح و تحشیه (حاشیه نگاری) شماری از ادعیه معصومین(ع) پرداخته‌اند همچون حواشی صحیفه سجادیه از شیخ بهائی و فیض کاشانی، و شروح ملا هادی سبزواری بر دعای جوشن کبیر و صباح؛ و‌ گاه خود با استفاده از واژگان و مصطلحات فلسفی ادعیه‌ای را انشا کرده‌اند، همانند دعای عظیم فارابی و خطبة التمجید ابن سینا.

صوفیان و عارفان مسلمان

دعا در زبان صوفیان با اوصافی چون نردبان گنهکاران، زبان اشتیاق به محبوب، مکاتبه به دوست، سخن گفتن در برابر حضرت حق به زبان شرم و نوعی خدمت که بنده، جوارحش را بدان می‌آراید، وصف شده است و چون خدا بندگان را به دعا کردن امر فرموده، دعا را تن به فرمان خدا دادن قلمداد می‌کنند.
ابوالقاسم قشیری ضمن گنجانیدن دعا در زمره «‌مقامات»، تصویر نسبتاً جامعی از دیدگاه‌های صوفیه در این باب عرضه کرده که در سخن و آثار بعد از او کم و بیش تکرار شده و بسط و تعمیق یافته است. او دیدگاه‌های صوفیه را در باب اینکه دعا کردن بهتر است یا سکوت اختیار کردن به چهار گونه تقسیم کرده است:

1. دعا، فارغ از اینکه اجابت شود یا نه، نوعی عبادت محسوب می‌شود و به جا آوردنش بهتر از ترک آن است.
2. گروهی هم این دو نظر را باهم جمع کرده و دعا کردن را منافی با رضایت قلبی به مقدرات خداوند نداسته‌اند.
3. گروهی هم دعا را با مفهوم عرفانی وقت پیوند داده و دعا کردن یا خاموشی گزیدن را ناظر به وقتِ دعاکننده دانسته و معتقدند که این وقت است که تعیین می‌کند بنده لب به دعا بگشاید یا سکوت پیشه کند.

ابن‌ عربی در باب مفهوم و سازوکار اجابت دعا معتقد است که اجابت دعا و درخواست بندگان در واقع نوعی منت نهادن خداوند در حق ایشان است و چون نزدیکی خدا به بندگان از قبیل نزدیکی انسان به خودش است، هیچ فاصله زمانی میان دعا و اجابت آن وجود ندارد و چون بر اساس آیه ۱۸۶ سوره بقره، خداود اجابت دعای بندگان را تضمین کرده است، بندگان بهتر است در عرضه نوع خواست خود احتیاط و مراقبت کنند و ترجیحاً آن را معین نکنند و اگر معین کردند آن چیزی را بخواهند که خیر و سلامت در آن است.

آداب دعا در نظر صوفیه

1. رعایت ادب زبانی و استفاده از زبان فقر و خاکساری و نه زبان تحکمی.
2. حضور قلب نه صرفاً لَقلَقه زبان.
3. اصرار بر دعا.
4. اعتراف بر گناه.
5. توجه به اوقات دعا.

شروط اجابت دعا از نظر صوفیان:

1. خوردن لقمه حلال.
2. شناختن مدعوّ(خوانده شده= خدا) و دریافت صحیح و با علم و بصیرت داعی از مدعو.
3. دل شکسته بودن و از اندوه و اضطرار دعا کردن.

دعاهای برخی از بزرگان صوفیه نظیر حسن بصری، حلاج، بایزید بسطامی، جُنید بغدادی، ذوالنون مصری و ابن عطاءالله اسکندری چنان درخور توجه و اهمیت تلقی شده که بخشی از کتاب‌های اصلی تصوف به ذکر آنها اختصاص یافته است.

دعاهای قرآنی

خداوند در قرآن دعاهایی از زبان پیامبران، بندگان صالح و فرشتگان نقل کرده است. دعاهای افرادی مانند آدم، نوح، ابراهیم، لوط، یوسف، موسی، سلیمان، زکریا، عیسی علیهم السلام، مادر حضرت مریم، اصحاب کهف، ساحران فرعون، حواریون عیسی از جمله این دعاها است.

دعاهای قرآنی طیف وسیعی از درخواست‌های دنیوی و اخروی را در بر می‌گیرد مانند: طلب عفو، غفران و رحمت الهی برای خود، والدین و مؤمنان؛ طلب پوشاندن گناهان؛ مؤاخذه نکردن بر نسیان و خطا؛ استواری در ایمان و هدایت؛ صبر و ثبات قدم؛ پیروزی بر کافران.

مفسران بیان چنین دعاهایی از انبیاء و صالحان در قرآن را، نشان‌دهنده عظمت و اهمیت موضوع دعا و برای آموزش آداب دعا و نوع دعاهایی که باید کرد، دانسته‌اند.

استناد به دعاهای قرآنی در مباحث کلامی

دعاهای قرآنی، مستند مفسران در مباحث کلامی نیز قرار گرفته است. بحث برانگیزترین آیات، تقیید استجابت دعای تلویحی حضرت ابراهیم برای نایل شدن ذریه‌اش به مقام امامت، با قول ... قَالَ إِنِّی جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَامًا ۖ قَالَ وَمِن ذُرِّیتِی ۖ قَالَ لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ ﴿۱۲۴﴾^{[بقره–۱۲۴]} است. بیشتر مفسران اهل سنت این آیه را دلیل بطلان امامت فاسق و واجب نبودن اطاعت و نافذ نبودن فرمان‌های او دانسته و لزوم عدالت و صلاح در شرایط قاضی، شاهد و امام جماعت به این آیه مستند کرده‌اند. آنان این آیه را دلیل بر عصمت پیامبران نیز دانسته‌اند. برخی از مفسران دستور خداوند به پیامبر اسلام(ص) مبنی بر استغفار برای مؤمنان و فرمان الهی به مسلمانان برای رفتن نزد رسول خدا برای طلب استغفار از خداوند را دلیل بر مشروعیت شفاعت و توسل دانسته‌اند.

دعاهای مأثور

در کتاب‌های حدیثی شیعه و سنی برای برخی ساعات روز، ماه‌های قمری و زمان‌ها و مکان‌های ویژه و نیز برای حالات و عوارض و حوادثی که برای انسان پیش می‌آید، دعاها و ذکرهای گوناگون قرآنی و غیرقرآنی نقل شده است.
دعاهای مأثور در منابع اهل سنت، اغلب کوتاه و به ندرت دارای نام خاص‌اند به جز دعاهای متأخر که با نام ناقلان و انشاکنندگان آن شناخته می‌شوند همچون دعای خضر و دعای معروف کرخی؛ اما دعاهای مذکور در منابع شیعی معمولاً مفصل‌اند. در منابع متقدم شیعی اغلب دعاها نام خاصی ندارند و به نظر می‌رسد در دوره‌های متأخر نام خاص یافته‌اند. برخی از این دعاهای مفصل که در منابع شیعه آمده است به این شرح است:

1. دعای ام داوود
2. دعای توسل
3. دعای جوشن صغیر
4. دعای عَشَرات
5. دعای عدیله
6. دعای عهد
7. دعای عرفه امام حسین(ع)
8. دعای مجیر
9. دعای مشلول
10. دعای مکارم الاخلاق
11. دعای نور
12. دعای کمیل
13. دعای ندبه
14. زیارت جامعه کبیره
15. زیارت عاشورا
16. زیارت وارث

دعانویسی

مقالهٔ اصلی: دعانویسی

دعانویسی نوشتن دعاها به منظور پیشگیری از شرور، علاج رویدادهای نامطلوب یا دستیابی به امور مطلوب این جهانی. برخی از دعانویسی برای دور داشتن جنیان و دفع عوارض ناشی از تأثیر جنیان نیز استفاده می‌کنند. دعانویسی با روش‌های معمول دعاکردن که به‌طور عادی در زندگی افراد دیندار جریان دارد، متفاوت دانسته شده است.

اصل تأثیر دعا بر رفع مشکلات را مورد تأیید روایات دانسته‌اند. برخی نویسندگان شیعه مانند سید بن طاووس توصیه‌های پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) در استفاده از دعاها برای درمان بیماری‌ها را گردآوری کرده‌اند.

به این نکته توجه داده شده که شیوه رایج دعانویسی در جامعه پیوند محکمی با خرافه پیدا کرده و دعانویسی رایج مبنایی در دین ندارد. محققان معتقدند عده‌ای افراد سودجو با استناد به برخی گزاره‌های دینی و سوءاستفاده از سادگی و اضطرار مردم گرفتار و نیازمند خود را منشأ تأثیر معرفی می‌کنند.

جستارهای وابسته

• مناجات

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه جهان اسلام
• تأثیر دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه
• نسبت خود ديگری در گفتمان دعای شيعی