خط ثُلْث، معروف به «امّ الخطوط»، یکی از زیباترین و معروف‌ترین خطوط اسلامی دانسته شده است که بیشترین کاربرد آن در کتیبه‌نویسی برای محراب‌ها، قُبه‌ها و ورودی مساجد است. علامه طباطبایی، سید مرتضی نجومی و احمد نجفی زنجانی از روحانیان شیعه هستند که توانایی نوشتن به خط ثلث را داشتند.
غالباً پیدایش خط ثلث را به ابن‌مُقله شیرازی وزیر عباسیان، نسبت می‌دهند. پس از ابن‌مقله، ابن‌بَواب، یاقوت مُستعصمی، عبدالله صیرفی و بایسنقر میرزا سهم مهمی در تکامل این خط داشته‌اند. با رفتن شیوه ثلث‌نویسی ایرانی به قلمرو عثمانی، طی قرون نهم تا چهاردهم قمری، جمع کثیری از ثلث‌نویسان پدید آمدند که سبب تبدیل کشور ترکیه به کانون ثلث در عصر حاضر شده است.
اهمیت و جایگاه
خط ثلث را یکی از زیباترین، معروف‌ترین و دشوارترین خطوط در کشورهای اسلامی دانسته‌اند[۱] و از آن در کنار خط نسخ، به‌عنوان برترین خطوط در میان اقلام ششگانه یاد می‌شود.[۲] تا جایی که آن را «سید الخطوط» نیز نامیده‌اند.[۳]
از خط ثلث، برای نوشتن قطعات [یادداشت ۱]، پشت جلد، عناوین، سرلوحه‌ها و تقسیمات کتاب‌ها، الواح سردر خانه‌ها و مغازه‌ها، کتابت قرآن‌های جامع، حکاکی سنگ‌ها، مهرهای قیمتی و نشان‌ها استفاده می‌شود.[۴] اما ازنظر محققان، عمده‌ترین و مهم‌ترین کاربرد خط ثلث، مربوط به کتیبه‌نویسی محراب‌ها، قبه‌ها، ورودی‌های مساجد است که به‌جهت قابلیت بالا در ترکیب و هماهنگی با طرح‌های اسلیمی و ختایی رواج یافته است.[۵] تا قبل از دوره تیموریان، خطوط ریحان، محقق، ثلث و نسخ، برای کتابت قرآن کریم، مورد استفاده بود؛ اما پس از قرن دهم، خط نسخ، جای تمام خطوط دیگر را گرفت.[۶]
به نظر یاسین حمیدسفادی، پژوهشگر معاصر خوشنویسی اسلامی، خط ثلث دربردارنده همه خصوصیات متناسب با شأن و مقام یک خط مذهبی است؛ اما قرآن‌هایی که تماماً در ثلث کتابت شده باشند، بسیار کمیاب هستند.[۷] علاوه بر آن، خط ثلث در ساخت اشیاء و ظروف فلزی، نظیر کاسه‌های نقره‌ای، مفرغی و برنجی، سکه‌ها و ادوات علمی، که مشتمل بر محتوای قرآنی، دعایی و نام‌ها و القاب‌ها بود، دیده می‌شود.[۸]
همچنین به گفته محققان، قالیچه‌ها، سجاده‌ها و برخی پارچه‌های نفیس درگذشته، مزیّن به عباراتی به خط ثلث بوده است.[۹]پرچم عربستان سعودی نیز منقش به شهادتین به خط ثلث است.
عبدالله صیرفی معتقد است که هرکس قواعد خط ثلث را به خوبی بداند و بتواند آن را محکم و استوار بنویسد، سایر اقلام سته را نیز می‌تواند بنویسد.[۱۰] برخی معتقدند که در کتیبه‌های قرآنی که معمولاً با خط ثلث و غالباً با رنگ سفید نوشته شده‌اند، حروف با کشیده مانند الف‌ها، به گونه‌ای شعله آسا به‌سوی آسمان تمایل دارند و آن‌چنان پیچیده و درهم‌تنیده‌اند که تداعی کننده هاله‌ای از نور می‌باشند. افزایش فضای سفید بر زمینه تیره، گویای غلبه نور بر ظلمت است.[۱۱]
معرفی
خط ثُلْث، یکی از خطوط ششگانه (اقلام ستّه) اسلامی است.[یادداشت ۲] که به دست ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی (معروف به ابن‌مقله)، وزیر عباسیان، تأسیس شده و باقی خطوط ششگانه از آن منشعب شده است.[۱۲] ازاین‌رو خط ثلث را «ام الخطوط» دانسته‌اند.[۱۳] ثلث جلیل (جلی)، دیباج، طومار، ثلثین، مختصر طومار، نصف، ثلث، صغیر ثلث، کبیر ثلث، و خفیف ثلث از انواع قلم ثلث در قدیم بودند که جز قلم ثلث باقی نمانده است.[۱۴] محققان، در وجه تسمیه خط ثلث، اندازه مساحت قلم ثلث که یک سوم قلم طومار است، را مطرح کرده‌اند.[۱۵] سراج شیرازی، از خوشنویسان قرن نهم، با رویکردی معنوی، وجه تسمیه خط ثلث را از آن جهت می‌داند که «ام الخطوط» است و این امر با آیه ۱۱ سوره نساء [یادداشت ۳] ارتباط دارد.[۱۶]
در خط ثلث برای یک حرف، اشکال مختلفی وجود دارد و همین امر امکان ترکیب بهتری فراهم می‌آورد، هرچند برگزیدن هر یک از اشکال در ترکیب نیازمند دقت و بصیرت تمام دانسته شده است.[۱۷]
در خط ثلث، علاوه بر کلمات، به جهت زیباسازی و پرکردن فضای خالی، از اعراب کمک گرفته که برای نوشت آن از قلمی ظریف‌تر (حدود یک‌سوم قلم اصلی) استفاده می‌شود.[۱۸] این خط با وجود برخی شباهت‌ها با خطوط محقق و نسخ و توقیع، در برخی ویژگی‌های مفردات و مرکّبات، نظیر طول الف، قطّ قلم، دور و سطح، مدّات (کشش‌ها) و نحوه پیوستگی و ارتباط کلمات با یکدیگر با آن‌ها تفاوت‌هایی دارد.[۱۹]
عالمان شیعه و خط ثلث
اقبال اندیشمندان و عالمان شیعی به هنر خوشنویسی و خط ثلث نیز در تذکره‌ها آمده است. تا جایی که حسن حسن‌زاده آملی، فیلسوف و عارف معاصر، استادش علامه سید محمد حسین طباطبایی(۱۲۸۱- ۱۳۶۰ش)، مفسر و فیلسوف معاصر را آیتی باهر در خوشنویسی دانسته و بویژه در خط ثلث، او را قادری نادر وصف می‌کند که دارای شأن خاص بود.[۲۰]
احمد نجفی زنجانی(۱۲۸۷-۱۳۶۱ش)، معروف به معصومی خوشنویس، نیز یکی دیگر روحانیان شیعه است که نگارش کتیبه ضریح اهل بیت(ع) و قرآن کریم را در کارنامه خود داشته.[۲۱] و مشهور به احیاگر خط ثلث در ایران است.[۲۲] انجمن خوشنویسان ایران در دهه ۱۳۵۰ شمسی، زمانی که سعی بر احیای خط ثلث داشت، با نظر به آثار ثلث‌نویسان آن دوره، آثار نجفی زنجانی را منطبق بر تمامی قواعد دانسته و از او برای همکاری دعوت نمود.[۲۳]
حبیب‌الله فضائلی(۱۳۰۱-۱۳۷۶ش)، روحانی و خوشنویس معاصر، که خوشنویسی را از پدرش آموخت و در سال ۱۳۴۸ش شعبه انجمن خوشنویسان ایران را در اصفهان پایه‌گذاری کرد و سرپرستی آن را به عهده گرفت. در سال ۱۳۵۸ش از خدمت آموزش و پرورش بازنشسته شد.[۲۴] در این سال‌ها کتیبه‌های حرم امام رضا(ع) در مشهد، حرم حضرت زینب و حرم حضرت رقیه در سوریه، حرم عسکریین، حرم امام حسین(ع)، مسجد‌ها و حسینیه‌های اصفهان، شیراز، اهواز و تهران به قلم او نگارش یافت و نمایشگاه‌هایی از خط او در داخل و خارج کشور برپا شد.[۲۵]
سید مرتضی نجومی(۱۳۰۷-۱۳۸۸ش)، فقیه و مفسّر شیعه، نیز در خوشنویسی به ویژه در خط ثلث متبحر بود. پس از رفتن به نجف، به خط ثلث متمایل شد و با هاشم محمد بغدادی، خوشنویس صاحب نام عراقی، مراوده داشت.[۲۶]وی در سال ۱۳۶۲ش و ۱۳۷۵ش به جهت تبحر در این خط، موفق به کسب لوح تقدیر از ریاست جمهور وقت شده است.[۲۷]
تاریخ خط ثلث
سفادی بر این باور است که خط ثلث، ابتدا در دوران خلفای اموی تحت قاعده درآمد و توسعه کامل آن در قرن سوم، رخ داد.[۲۸] دربارهٔ اینکه نخستین بار چه کسی خط ثلث را وضع کرد، اختلاف نظر وجود دارد: سراج شیرازی، ابن‌بَواب، خوشنویس معروف اوایل قرن پنجم یا یاقوت مُستعصمی خوشنویس معروف اواخر قرن هفتم را واضع خط ثلث دانسته است.[۲۹] اما بعدها نویسندگان کتاب‌های آداب الخط و رسم المشق، ابن‌مُقله شیرازی، را به عنوان اولین مبدع ثلث معرفی کرده‌اند[۳۰] که تا به امروز (ابتدای قرن ۱۵ شمسی) نیز شهرت این انتساب باقی است.[۳۱] آنگونه که شهرت یافته است، تمام اقلام شش‌گانه‌ای را که ابن‌مُقله در اوایل سده چهارم بوجود آورده، برگرفته از تعلیم و ارشادی بوده است که امام علی(ع) در عالم خواب به ابن‌مُقله القاء کرده است.[۳۲]
پس از یاقوت مُستعصمی که به اعتقاد برخی از صاحب نظران، بیشترین تأثیر را در تکامل خط ثلث داشته است، خوشنویسانی چون عبدالله صیرفی (متوفی ۷۴۲ق)، بایسُنقُر میرزا (متوفی ۸۳۷ق)[۳۳] و علیرضا عباسی (متوفی ۱۰۳۸ق)[۳۴]سهم مهمی در تکامل این خط داشته‌اند.
خط ثلث در ایران و مملکت عثمانی
به گفته محققان، ایرانیان تا اوایل سده هفتم که بار دیگر مورد تاخت و تاز مغولان قرار گرفتند، از خطّ ثلث استفاده می‌کردند اما از این زمان نهضت ابداع قلم‌های فارسی، نظیر خط تعلیق و سپس نستعلیق و شکسته نستعلیق با همان الفبای برگرفته از خطوط ششگانه آغاز شد.[۳۵] پس از عصر صفوی، ثلث‌نویسی در ایران سیر نزولی یافت تا جایی که تا پایان عصر قاجار، فقط یک ثلث‌نویس برجسته (محمدباقر شریف شیرازی) مجال ظهور یافت.[۳۶]
میرابوالقاسمی، نویسنده مدخل خط ثلث در دانشنامه جهان اسلام، معتقد است شیوه ثلث‌نویسی عبدالله صیرفی توسط شاگردش خیرالدین مرعشی (متوفی ۸۷۶ق) از ایران به قلمرو عثمانی رفته و حمدالله آماسی (متوفی ۹۲۶ق) آغازگر این سبک نگارش در آن دیار شد. در قلمرو عثمانی، اهمیت خط ثلث سیر صعودی یافت و با ظهور جمع کثیری از ثلث‌نویسان برجسته طی قرون نهم تا چهاردهم و کثرت آثار به جا مانده از آنان، که با ابداع شیوه‌های متنوع هنری در نگارش ثلث همراه بود، تا به امروز (ابتدای قرن ۱۵ شمسی) به کانون ثلث‌نویسی بدل گشته است.[۳۷] در قرن چهاردهم شمسی، خط ثلث در ایران، عراق، سوریه، لبنان و مصر از اقبال نسبی برخوردار بوده و استادان برجسته‌ای قدم به این عرصه نهاده‌اند.[۳۸]
ثلث‌نویسان
برخی از ثلث‌نویسان و کتیبه‌نویسان برجسته سرزمین‌های اسلامی از این قرارند:
- ترکیه: حسن چلبی (متوفی ۱۰۰۲ق)، حافظ عثمان (متوفی۱۱۱۰ق)، مصطفی راقم (متوفی ۱۲۴۱ق)، محمود جلال‌الدین (متوفی ۱۲۴۵ق)، مصطفی عزّت (متوفی ۱۲۹۳ق)، محمد شفیق‌بک (متوفی ۱۲۹۷ق)، سامی افندی (متوفی ۱۳۱۳ق)، احمد کامل (متوفی ۱۳۶۰ق)، اسماعیل حقّی (متوفی ۱۳۶۵ق)، مصطفی حلیم (متوفی ۱۳۴۳ش/۱۹۶۴)، حامد آمدی (متوفی ۱۴۰۳ق)[۳۹]
- ایران: احمد نجفی زنجانی (متوفی ۱۳۶۱ش)، عبدالحمید ملک‌الکلامی (متوفی ۱۳۲۸ش)، محمدعلی غروی کاتب (تولد ۱۲۸۸ش)، حبیب‌الله فضائلی (متوفی ۱۳۷۶ش)، سید مرتضی نجومی (متوفی ۱۳۸۸ش)، عباس مصباح‌زاده، محمد موحد حسینی، احمد عبدالرضایی، محمدرضا قنبری، عبدالصمد صمدی، مسعود فاضلی مقدم، جواد خوران، محمد نعمتی[۴۰]
- عراق: هاشم محمد بغدادی (متوفی ۱۳۵۲ش/۱۹۷۳)، محمد صبری هلالی (متوفی ۱۳۷۲ش)، عبدالغنی عبدالعزیز، مهدی جبوری، عباس بغدادی، مثنّی العُبیدی، محمد المشرفاوی.
- سوریه و لبنان: ابراهیم الرفاعی (متوفی ۱۴۰۳ق)، کامل البابا (متوفی ۱۴۱۲ق)، نسیب مکارم. مصر: محمد مونس (متوفی ۱۳۱۸ق)، محمدعلی مکّاوی، محمد حُسْنی، محمود شحّات، علی بدوی (متوفی ۱۳۵۳ق)، سیدابراهیم (متوفی ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴)، نجیب هواوینی.[۴۱]
- افغانستان: عزیزالدین وکیلی فوفَلْزایی.[۴۲]محمدعلی عطار هروی[۴۳]
نگارخانه
-
پرچم عربستان سعودی، عبارت شهادتین به خط ثلث
-
کتبیه به خط ثلث، کاشی معرق، اثر احمد عبدالرضایی، مصلای امام خمینی تهران، ۱۳۸۲ش.
-
خط ثلث، به قلم عبدالله صیرفی، مربوط به سال ۷۲۶ق؛ متن: و اعلم أن الرعیة إذا قدرت أن تقول قدرت أن تفعل؛ فاجهد ألاّ تقول تسلم من أن تفعل.
-
تابلوی خط ثلث جلی، به قلم مثنی العبیدی خوشنویس عراقی. متن: و قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانًا نَصِیرًا (سوره اسراء، آیه ۸۰)
-
خط ثلث جلی، به قلم مصطفی عزت، خوشنویسی ترکیه‌ای قرن ۱۳ق، واقع در مسجد ایاصوفیه ترکیه
-
-
َکتیبه خط ثلث، به قلم مسعود فاضلی مقدم، حسینیه امام خمینی، سال ۱۳۹۲ش.
-
کتیبهٔ ترنج اطراف گنبد حرم امام رضا(ع) به خط ثلث محمدرضا امامی که پس از تعمیر خسارات زلزله به فرمان سلطان سلیمان صفوی به سال ۱۰۸۴ق نصب گردید.
-
کتیبه افقی به خط ثلث که در پارچه‌ها و پرچم‌های مجالس عزاداری محرم استفاده می‌شود.
-
نگین حکاکی‌شده انگشتر به خط ثلث، مزیّن به سوره توحید و آیة الکرسی.
-
سنگ قبر به خط ثلث، سنگ قبر آیت‌الله حجت کوه‌کمری به خط عباس مصباح‌زاده.
-
عنوان کتاب به خط ثلث؛ به قلم محمد موحدی حسینی.
-
پرده خانه کعبه به خط ثلث؛ ملیله‌کاری آیات قرآن با نخ طلا و نقره بر روی پارچه‌ای مشکی.
پانویس
- ↑ مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ مقتدایی، شناخت و ارزیابی کاربردی هنرهای اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۵۵.
- ↑ خط ثلث، ایران آنتیک.
- ↑ فضائلی، «کتیبه‌نگاری»، ۱۳۷۱ش، ص ۹۵.
- ↑ فضائلی، تعلیم خط، ۱۳۷۶ ش، ص۱۳۰–۱۳۱؛ فضائلی، «کتیبه‌نگاری»، ۱۳۷۱ش، ص ۹۵؛ مقتدایی، شناخت و ارزیابی کاربردی هنرهای اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۶۵.
- ↑ هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۹۰ش، ج۱۵، ص۵۶۶.
- ↑ سفادی، خوشنویسی اسلامی، ۱۳۸۱ش، ص۲۱–۲۵.
- ↑ ذکاء، «اشعار و اشیاء»، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۸۳–۸۴.
- ↑ معمارزاده، تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ خزائی، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلام، ۱۳۸۲ش، ص۲۲۹.
- ↑ قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۷.
- ↑ قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۲۶۴.
- ↑ مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ مایل هروی، کتاب آرایی در تمدّن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۵۸.
- ↑ سراج شیرازی، تحفةالمحبین، ۱۳۷۶ش، ص۱۳۷؛ قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۲۷.
- ↑ مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ . فضایلی، اطلس خط، ۱۳۹۱ش، ص۱۲۶.
- ↑ ر. ک. به فضائلی، اطلس خط، ۱۳۹۱ش، ص ۲۹۲، ۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ حسن‌زاده آملی، رساله‌ای در خوشنویسی، بی تا، ص۱۷–۱۹.
- ↑ «حاج میرزا احمد نجفی زنجانی»، ص۳۱.
- ↑ «استاد نجفی زنجانی؛ احیاگر تراث خط ثلث/ سایه عثمان‌طه بر کتابت قرآن استاد نجفی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «هنر کتیبه‌نگاری آخرین بازمانده خود را از دست داد»، فصلنامه هنر، ص۱۸۳.
- ↑ استاد حبیب‌اله فضائلی، سایت انجمن خوشنویسان اصفهان.
- ↑ هادوی، نیلوفر، مجله رشد آموزش قرآن، پاییز ۱۳۹۲ش.
- ↑ نجومی، کیمیای هستی؛ زندگینامه خودنوشت، ۱۳۷۹ش، ص۲۶۶–۲۶۷.
- ↑ نجومی، کیمیای هستی؛ زندگینامه خودنوشت، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۰.
- ↑ سفادی، خوشنویسی اسلامی، ۱۳۸۱ش، ص۵۶
- ↑ سراج شیرازی، تحفةالمحبین، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۵ و ص۱۳۳.
- ↑ ر. ک. قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص ۶، ص۳۲۷، ص۲۵۷.
- ↑ مقتدایی، شناخت و ارزیابی کاربردی هنرهای اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۵۵.
- ↑ هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۹۰ش، ج۱۵، ص۵۶۶.
- ↑ میرابوالقاسمی، خط ثلث، ۱۳۹۳ش.
- ↑ کریم زاده تبریزی، محمدعلی، زندگینامه علیرضا عباسی، مجله هنر و مردم، ۱۳۵۶، شماره ۱۸۰.
- ↑ قلیچ خانی، درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، ۱۳۹۳ش، ص۳۲.
- ↑ میرابوالقاسمی، خط ثلث، ۱۳۹۳ش.
- ↑ میرابوالقاسمی، خط ثلث، ۱۳۹۳ش.
- ↑ میرابوالقاسمی، خط ثلث، ۱۳۹۳ش.
- ↑ رجوع کنید به رمضان یوسف، تتمه‌الاعلام للزرکلی، ۱۴۱۸ق، ج ۱، ص ۱۳؛ اباظه، اتمام الاعلام، ۱۹۹۹م، ص ۱۱۵، ۲۱۰–۲۱۱، ۲۹۱؛ فضائلی، اطلس خط، ۱۳۹۱ش، ص ۲۴۶–۲۵۸؛ اعظمی، تراجم خطاطین بغدادالمعاصرین، ۱۹۷۷م، ص ۲۰۷–۲۱۴، ۲۵۴–۲۹۶؛ بهنسی، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، ۱۹۹۵م، ص ۳۹، ۷۹، ۱۳۷، ۱۴۲، ۱۵۷.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ۱۳۶۳ش، ج ۱–۲، ص ۳۷۱–۳۷۶؛ «هنر کتیبه‌نگاری آخرین بازمانده خود را از دست داد»، فصلنامه هنر، ص ۱۸۳–۱۸۷؛ هنر و مردم، اسفند ۱۳۴۵ و فروردین ۱۳۴۶ش، ۵۳ و ۵۴، ص ۳۱. «ثلث‌نویسی از آغاز تا امروز»، تاریخ بارگذاری ۱۵ بهمن ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- ↑ رجوع کنید به رمضان یوسف، تتمه‌الاعلام للزرکلی، ۱۴۱۸ق، ج ۱، ص ۱۳؛ اباظه، اتمام الاعلام، ۱۹۹۹م، ص ۱۱۵، ۲۱۰–۲۱۱، ۲۹۱؛ فضائلی، اطلس خط، ۱۳۹۱ش، ص ۲۴۶–۲۵۸؛ اعظمی، تراجم خطاطین بغدادالمعاصرین، ۱۹۷۷م، ص ۲۰۷–۲۱۴، ۲۵۴–۲۹۶؛ بهنسی، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، ۱۹۹۵م، ص ۳۹، ۷۹، ۱۳۷، ۱۴۲، ۱۵۷.
- ↑ رجوع کنید به رمضان یوسف، تتمه‌الاعلام للزرکلی، ۱۴۱۸ق، ج ۱، ص ۱۳؛ اباظه، اتمام الاعلام، ۱۹۹۹م، ص ۱۱۵، ۲۱۰–۲۱۱، ۲۹۱؛ فضائلی، اطلس خط، ۱۳۹۱ش، ص ۲۴۶–۲۵۸؛ اعظمی، تراجم خطاطین بغدادالمعاصرین، ۱۹۷۷م، ص ۲۰۷–۲۱۴، ۲۵۴–۲۹۶؛ بهنسی، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، ۱۹۹۵م، ص ۳۹، ۷۹، ۱۳۷، ۱۴۲، ۱۵۷.
- ↑ محمدعلی عطار هروی خوشنویس افغانستانی، خبرگزاری فارس.
یادداشت
- ↑ صفحه‌ای که مطلبی به قلم درشت بر آن نوشته شده باشد.
- ↑ خطوط ششگانه یا اقلام سته که از آن‌ها به‌عنوان «خطوط اصول» هم نام برده می‌شود، شش خط اصلی در خوشنویسی اسلامی هستند که در تمامی کشورهای اسلامی ازجمله ایران رواج داشته‌اند و هنوز هم اغلب آن‌ها مورد استفاده خوشنویسان قرار دارند. که عبارتند از: ۱. ثلث، ۲. نسخ، ۳. محقق، ۴. ریحانی، ۵. رقاع، ۶. توقیع.
- ↑ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ
منابع
- اباظه، نزار؛ ریاض، محمد مالح، اتمام الاعلام، ذیل لکتاب الاعلام لخیرالدین الزرکلی، بیروت، بی نا، ۱۹۹۹م.
- «استاد نجفی زنجانی؛ احیاگر تراث خط ثلث/ سایه عثمان‌طه بر کتابت قرآن استاد نجفی»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آبان ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- اعظمی، ولید، تراجم خطاطین بغدادالمعاصرین، بیروت، بی نا، ۱۹۷۷م.
- بهنسی، عفیف، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، بیروت، بی نا، ۱۹۹۵م.
- بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۳ش.
- «ثلث نویسی از آغاز تا امروز»، تاریخ بارگذاری ۱۵ بهمن ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- رمضان یوسف، محمد خیر، تتمه‌الاعلام للزرکلی، بیروت، بی نا، ۱۴۱۸ق.
- زارعی، ابوالفضل، «خطّاط کتیبه‌های ضریح چهارم حرم رضوی نجفی زنجانی- احمد (۱۲۸۷–۱۳۶۱ش)»، مجله آستان هنر، شماره ۹، تابستان ۱۳۹۳ش.
- ذکاء، یحیی، «اشعار و اشیاء»، خط خوش فارسی (مجموعه مقالات)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- خط ثلث، ایران آنتیک، تاریخ بازدید، ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «حاج میرزا احمد نجفی زنجانی»، هنر و مردم، ش ۵۳ و ۵۴، اسفند ۱۳۴۵ش.
- «حبیب‌الله فضائلی»، سایت انجمن خوشنویسان اصفهان، تاریخ درج مطلب:۱۵ اسفند ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید ۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، رساله‌ای در خوشنویسی، [بی جا]، [بی تا].
- خزائی محمد، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، تهران، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، چ ۱، ۱۳۸۲ش.
- سراج شیرازی، یعقوب‌بن حسن، تحفةالمحبین: در آئین خوشنویسی و لطایف معنوی آن، چاپ کرامت رعنا حسینی و ایرج افشار، تهران ۱۳۷۶ش.
- سفادی، یاسین حمید، خوشنویسی اسلامی، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- فضائلی، حبیب‌الله، تعلیم خط، تهران ۱۳۷۶ش.
- فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط، تحقیق در خطوط اسلامی، تهران، سروش، ۱۳۹۱ش.
- قاسمی، علیرضا، «نقطه عطفی در خط نسخ ایرانی: گفت و گو با استاد طریقتی، دربارهٔ قرآن کتابت شده توسط مرحوم نجفی زنجانی»، مجله گلستان قرآن، شماره ۱۵۵، نیمه دوم مرداد ۱۳۸۲ش.
- قلیچ خانی حمیدرضا، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران، روزنه، چ ۱، ۱۳۷۳ش
- «کتیبه‌نگاری»، فصلنامه چلیپا، سال۱، ش۳، بهار ۱۳۷۱ش.
- مایل هروی، نجیب، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مجموعه رسائل در زمینه خوشنویسی، مرکب سازی، مشهد، انتشارات مرکز، پژوهش‌های آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- معمارزاده، محمد، تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، تهران، دانشگاه الزهراء، ۱۳۸۶ش.
- مقتدایی، علی اصغر، شناخت و ارزیابی کاربردی هنرهای اسلامی ایران، تهران، پیام نور، ۱۳۹۳ش.
- مقتدایی، علی اصغر، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران، تهران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۹۳ش.
- میرابوالقاسمی، رقیه، خط ثلث، دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بارگذاری ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- نجومی، سید مرتضی، کیمیای هستی، زندگینامه خودنوشت کمترین بندگان سید مرتضی نجومی، به اهتمام محمدعلی سلطانی، نشر سها، تهران، ۱۳۷۹ش.
- هادوی، نیلوفر، مجله رشد آموزش قرآن، شماره ۴۲، پاییز ۱۳۹۲ش.
- هاشمی‌نژاد، علیرضا، خطاطی، سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ درج مطلب:۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «هنر کتیبه‌نگاری آخرین بازمانده خود را از دست داد»، فصلنامه هنر، شماره ۱، ۱۳۶۰ش.