محمدابراهیم آیتی (۱۲۹۴ش–۱۳۴۳ش) نویسنده و مورخ شیعه، نویسنده کتاب تاریخ آندلس و کتاب تاریخ پیامبر اسلام و نیز مترجم تاریخ یعقوبی به زبان فارسی. او علاوه بر تحصیلات حوزوی، دارای مدرک دکتری فلسفه اسلامی از دانشگاه تهران بود. آیتی از روحانیون فعال در عرصه‌های علمی، پژوهشی و فرهنگی بود و نزد اهل علم و فرهنگ، جایگاه و احترام داشت.
او در مهر ۱۳۴۳ش بر اثر تصادف رانندگی درگذشت. کتاب تاریخ پیامبر او برگزیده اولین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.
| نویسنده و مورخ شیعه | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| زادگاه | بیرجند |
| تاریخ وفات | ۱۷ مهر ۱۳۴۳ش |
| محل دفن | قبرستان ابوحسین، قم |
| شهر وفات | تهران |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ هاشم قزوینی • ادیب نیشابوری • میرزا مهدی اصفهانی |
| محل تحصیل | مدرسه معصومیه بیرجند • حوزه علمیه مشهد • دکتری فلسفه اسلامی در دانشگاه تهران |
| تألیفات | اندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا • بحثی درباره مرجعیت و روحانیت • بررسی تاریخ عاشورا • سرمایه سخن • سیمای علی از مسجدالحرام تا مسجد کوفه و ... |
| سایر | پژوهش در تاریخ اسلام |
زندگی و تحصیلات
محمدابراهیم آیتی در روستای گازار بیرجند زاده شد. پدرش شیخ محمد قائنی (د ۱۳۴۲) پیش‌نماز گازار بود. او از هفت سالگی به مکتب رفت و مقدمات ادب عرب را تا پایان کتاب هدایه نزد پدر فرا گرفت. در این اوان پدرش در گذشت و او نزد ملا عبدالله گازاری و ملا ابراهیم بویگی به خواندن شرح الفیه ابن مالک و سیوطی و شرح جامی مشغول شد.[۱]
آیتی در سیزده سالگی با اجازه مادر برای ادامه تحصیل به بیرجند سفر کرد و در مدرسه معصومیه بیرجند، حاشیه ملا عبدالله، بخشی از شرح شمسیه، شرح نظام، مغنی اللبیب، مطول تفتازانی، معالم الاصول، تبصره اثر علامه حلی و شرح لمعه را نزد مدرسان زیر فرا گرفت:[۲]
- شیخ محمدباقر بیرجندی
- شیخ محمدحسین آیتی
- شیخ غلام‌رضا فاضل
- شیخ محمد علی ربانی
- ملا محمد دهکی
هجرت به مشهد رضوی
آیتی در ۱۸ سالگی به مشهد رفت و در مدرسه باقریه، دروس سطح حوزه را نزد استادانی همچون هاشم قزوینی، مرتضی قزوینی، سید حسین سبزواری، ادیب نیشابوری و شیخ حسن پایین خیابانی فرا گرفت.
او به مدت دو سال نیز در درس خارج فقه و اصول میرزا مهدی اصفهانی حاضر شد و نیز از درس شرح منظومه آقا میرزا مهدی شهیدی عسکری بهره برد و درس شرح منظومه را نزد میرزا مهدی بن آقا بزرگ حكیم فرا گرفت.
آیتی در این زمان به تحصیل علم هیئت٬ زبان انگیسی٬ تاریخ و تفسیر نیز پرداخت و تبحر پیدا کرد.[۳] نیز متون عالی فلسفه قدیم از قبیل شرح الاشارات و کتاب الشفای بوعلی و الاسفار الاربعه صدر المتالهین ملاصدرای شیرازی را فرا گرفت.[۴]
با آغاز دوران اختناق رضاخانی و تعطیلی حوزه های علمیه٬ آیتی به زادگاهش بازگشت و از ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۹ش در آنجا به وعظ، تبلیغ و تدریس پرداخت. سپس راهی تهران شد.
ورود به دانشگاه تهران
آیتی در مهر ۱۳۳۴ش، دعوت بدیع الزمان فروزانفر، رییس دانشکده معقول و منقول و مؤسسه وعظ و تبلیغ اسلامی دانشگاه تهران را پذیرفت و در آن دانشکده به تدریس تاریخ اسلام، تاریخ تمدن اسلام، فقه و فقه الحدیث در مقاطع گوناگون پرداخت.[۵]
آیتی هم زمان با تدریس، در دانشگاه ادامه تحصیل داد و در سال ۱۳۴۰ش در رشته فلسفه اسلامی از دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران دکتری گرفت. پایان‌نامه او در موضوع مقولات و آراء مربوط به آن بود.
آیتی همچنین با دوستان علاقه‌مند به امور فرهنگی، به نشر کتاب روی آورد و و با همکاری آنان سازمانی به نام شرکت انتشار را تأسیس کرد.[۶]
وفات
آیتی در ۵۱ سالگی بود که در حالی که به جلسه تفسیر قرآن در شمیرانات می رفت٬ اتومبیلش به تیر برقی که به خاطر تعریض خیابان در وسط جاده مانده بود، برخورد کرد. او چندین روز در بیمارستان بستری شد[۷] در ۱۷ مهر سال ۱۳۴۳ش درگذشت.[۸]
پیکر او پس از تشییع در تهران به قم حمل شد و به‌دستور آیت‌الله مرعشی نجفی در قبرستان ابوحسین دفن شد.[۹]
انجمن ماهانه دینی
سال‌هاى ۱۳۲۹ تا ۱۳۴۱ش با همکاری محمدابراهيم آيتى و مرتضی مطهری محفلى به‌صورت ماهانه در تهران برگزار می شد که به‌نام «انجمن ماهانه دينى» شهرت پیدا کرد. در این انجمن سخنرانی به سخنرانی می پراختند. کسانی چون شهید بهشتی و سید محمود طالقانی نیز در این انجمن حضور داشتند. سخنرانى هایی ايراد می شد که بعدها به صورت سه جلد كتاب به نام گفتار ماه منتشر شد.[۱۰]
روش پژوهشی
آیتی در تحقیق علوم دینی و حوزوی و دانش‌های دیگر، از روش‌های نو پژوهش علمی بهره گرفته است. او با روش جدید به پژوهش در تاریخ اسلام پرداخته است. او در کتاب بررسی تاریخ عاشورا، کار عمده محقق را تمییز مدارک معتبر از غیرمعتبر دانسته است. او خود با تکیه بر شیوه جدید تاریخ‌نگاری، با دید انتقادی منابع را مورد بررسی قرار داد. او بارها خاطرنشان کرد که مورخ باید از احتمال تحریف تاریخ آگاه باشد و کار تاریخ‌نویسان و پژوهشگران پیشین را با دیده تردید بنگرد. به اعتقاد او نتیجه پژوهش در تاریخ، آشکار شدن علل پیشرفت و سعادت و کشف دلایل بدبختی و زبونی ملت‌ها است.[۱۱]
نگاه دیگران
مرتضی مطهری درباره توان علمی و میزان اطلاعات تاریخی آیتی گفته است:
- آقای آیتی مورخی است که نسبت به تاریخ صدر اسلام، من به جرئت می‌توانم بگویم در همه تهران، و شاید همه کشور کسی را نداریم که به تاریخ صد ساله اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که به جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزییاتش را می‌داند. [۱۲] همه سخنش را حجت و سند می شمردند.[۱۳]
- احمد آرام( نویسنده و مترجم۱۲۸۱-۱۳۷۷ش.) آیتی را از مردانی دانسته كه به گزاف سخن نمیگفت، اهل تحقیق و تتبع بود و آنچه را كه نمیدانست یا در دانسته خود شک داشت برای آنكه فقط چیزی گفته یا نوشته باشد بر زبان یا قلم نمیآورد.[۱۴]
- محمد تقی فلسفی: آیتی علاوه بر تمام مزایای علمی، ایمانی، تقوایی، استعداد طبیعی فکری و نقلی و هوش و حافظه، مرد عالم به زمان بود و بر اساس منطقی صحیح و دقیق بر اساس تعالیم اسلام و آیات و روایات صحبت میکرد».[۱۵]
آثار
تألیفات
- اندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا؛ این اثر یکی از برجسته‌ترین آثار آیتی محسوب می‌شود و درباره تاریخ آندلس در زمان حکومت مسلمانان بر آن دیار است. این اثر به زبان فارسی گزارش مفصل تاریخی از دوره نخستین فرمانده مسلمانان اسپانیا تا آخرین حاکم مسلمانان آن دیار که قرارداد صلح غرناطه را امضا کرد به دست داده است. آیتی در این اثر به بیان وقایع اکتفا کرده و از تحلیل و تفسیر وقایع خودداری کرده است.
- بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، با همکاری دیگران، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۴۱ ش
- بررسی تاریخ عاشورا، تهران، ۱۳۴۳ش، مشتمل بر هفده جلسه سخنرانی درباره قیام امام حسین(ع) در رادیو ایران
- تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ ش؛ مؤلف در آغاز، نام این کتاب را تاریخ اسلام نهاده بود؛ اما از آنجا که تنها تاریخ زندگانی پیامبر اسلام تا سال نهم هجری را نگاشته بود، کتاب بعد از فوت مؤلف با عنوان تاریخ پیامبر اسلام به چاپ رسید. این کتاب در نخستین دوره انتخاب کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۲ ش) به‌عنوان کتاب برگزیده سال در موضوع علوم و معارف اسلامی و تاریخ و سیره برگزیده شد.[۱۶]
- سرمایه سخن، تهران، اداره کل اوقاف، ۱۳۳۹ ش؛ کتابی سه جلدی مشتمل بر مطالب مذهبی و اخلاقی برای واعظان، بر پایه منابع معتبر، کار مشترک آیتی و سید محمدباقر سبزواری است.
- سیمای علی از مسجدالحرام تا مسجد کوفه، قم، جهان‌آرا، ۱۹۷۷م
- فهرست ابواب و فصول اسفار، تهران، ۱۳۴۰ش، مندرج در یادنامه ملاصدرا
- گفتار عاشورا، با همکاری دیگران، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۴۱ش، مجموعه بحثهایی درباره قیام امام حسین(ع)، از آیتی، مرتضی مطهری، سید محمد حسینی بهشتی و سید محمود طالقانی
- مقولات و آراء مربوط به آن، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۳ش، پایان‌نامه دکتری آیتی
- موجباتی که امام حسین را وادار به قیام کرد، با همکاری مرتضی مطهری، تهران، ۱۹۷۷ م.
- شهداء الإسلام في عصر الرسالة؛ به زبان عربی است. آیتی می گفت این کتاب را تا دوازده جلد ادامه خواهدداد، اما عمر استاد کفاف نداد.[۱۷]
ترجمه‌ها
- آیینه اسلام، ترجمه کتاب مرآة الاسلام تالیف طه حسین، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۳۹ش
- افکار جاوید محمد، (با عنوان انگلیسی: Muhammad, The Prophet) [۱۸]نوشته مولوی محمدعلی لاهوری، تهران، کتاب فروشی محمدی، ۱۳۳۵ش، این کتاب در سال ۱۳۳۵ش. برنده جایزه سلطنتی ترجمه در رشته اجتماعی شد.
- البلدان، احمد ابن ابی‌یعقوب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳ش
- تاریخ یعقوبی، ۲ جلد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۲-۱۳۴۳ش
- جهان در قرن بیستم، لویس ل. اسنایدر، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۴۲ش
- تئاتر ضحاک تالیف سامی بک و به زبان ترکی عثمانی بود.
تصحیح و نشر متون
- تصحیح و تنقیح مثنوی مقامات الابرار، محمدحسن آیتی، ۱۳۳۷ش
- تصحیح تفسیر شریف لاهیجی، بهاء‌الدین محمد شریف لاهیجی، ج۳ و ۴، تهران، اداره کل اوقاف، ۱۳۴۰ش.
مقالات
- همه مسؤول یكدیگریم؛ چاپ شده در كتاب گفتار ماه، ج۱ ص۴۵.
- كتاب و سنت؛ چاپ در كتاب گفتار ماه جلد اول، ص۲۲۵.
- راه و رسم تبلیغ؛ مطبوع در كتاب گفتار ماه جلد دوم، ص۱۴۹.
پانویس
- ↑ آیتی، احوال آیتی به قلم خودش، ص۲۰۷.
- ↑ آیتی، احوال آیتی به قلم خودش، ص۲۰۷.
- ↑ یاد، محمد، بدیعی، (نشریه كیهان اندیشه، ش ۳۷ )، ص۱۹۵.
- ↑ آیتی٬ تاريخ پيامبر اسلام مقدمه، ص۹-۷.
- ↑ آیتی، آندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا.
- ↑ افشار، وفات محمدابراهیم آیتی، ص۲۰۶.
- ↑ آیتی٬ یادی از استاد فقید شادروان دکتر محمد ابراهیم آیتی، (مجله مطالعات اسلامی، ش۳۹-۴۰) ص۲۴۵.
- ↑ حائری، علی، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۴۸۷.
- ↑ آیتی، محمد حسین، بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۷۱ش، ص۳۵۴.
- ↑ قديانى، فرهنگ جامع تاريخ ايران، ۱۳۸۷ش٬ ج۲، ص۷۶۴.
- ↑ آیتی، بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، ص۱۸۷.
- ↑ مطهری، ده گفتار، ص۲۲۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثاراستادشهيدمطهرى، صدرا، ۱۳۸۹ش، ج۲۵، ص۳۴۳.
- ↑ https://anjom.ir/fa/celebrities/
- ↑ https://anjom.ir/fa/celebrities/محمد-ابراهیم-آیتی
- ↑ برگزیدگان علمی و فرهنگی هنری در جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳-۱۳۵۸ به کوشش مریم آقا شیخ محمد و سعید نوری نشاط، تهران، کویر، ۱۳۷۷ش، ص۳۵۲.
- ↑ یادی از استاد فقید شادروان دکتر محمد ابراهیم آیتی، ص۲۴۳.
- ↑ https://web.archive.org/web/20200813105721/https://aaiil.org/text/books/mali/muhammadtheprophet/muhammadtheprophet.shtml
منابع
- آیتی، محمدابراهیم، احوال آیتی به قلم خودش، راه نمای کتاب، ۱۳۴۳ش.
- آیتی، محمدحسین، بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۷۱ش.
- افشار، ایرج، وفات محمدابراهیم آیتی، راهنمای کتاب، ۱۳۴۳ش.
- قديانى، عباس، فرهنگ جامع تاريخ ايران، تهران، انتشارات آرون، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.
- مطهرى، مرتضی٬ مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، قم، انتشارات صدرا.
- مطهری، مرتضی، ده گفتار، تهران، امت، ۱۳۵۶ش.
- سایت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی https://anjom.ir/fa/celebrities/محمد-ابراهیم-آیتی