مرثیهسرایی
مرثیهسرایی، سرودن یا نگارش اشعار در سوگ درگذشتگان است که در تشیع بهویژه برای یادآوری مصائب امام حسین(ع) و شهدای کربلا رواج یافته است. این سنت از زمان واقعه کربلا آغاز شده و معمولاً شامل ستایش پیامبر(ص) و اهلبیت(ع) و بیان مصائب آنان است.
کسایی مَرْوَزی نخستین مرثیهسرای فارسیزبان بود و پس از او شاعرانی همچون مُحتشم کاشانی، صائب تبریزی و وِصال شیرازی فعالیت داشتند. در شعر عربی، فَرَزْدَق و دِعْبِل خُزاعی از جمله شاعران مطرحاند و در میان اهلسنت شاعرانی همچون شافعی، ابنابیالحَدید و اِقبال لاهوری آثاری در رثای اهلبیت دارند. همچنین شاعران اردوزبان مانند میرخلیق و میراَنیس، میرزادبیر در این زمینه فعالیت کردهاند. از جمله مراثی مشهور میتوان به سوگنامه کربلا کسایی، تائیه دعبل و دوازده بند مُحتشم اشاره کرد.
مرثیهسرایی در زبان فارسی، با حمایت حکومت صفویه گسترش یافت و در زبان اردو نیز حکومتهای شیعی شبهقاره از آن پشتیبانی کردند. استناد به منابع غیرمعتبر و دروغپردازی از آسیبهای مرثیهسرایی بهشمار میرود.
مرثیهسرایی ابزار نشر عقائد شیعی
مرثیهسرایی از راههای نشر عقاید مذهبی در تشیع[۱] و وسیلهای برای ابراز محبت به اهلبیت(ع) و دوری از دشمنان آنان (تولی و تبری) محسوب میشود. این سنت در منابع روایی مورد تأکید قرار گرفته[۲] و پاداش سرودن و گریه برای امام حسین(ع)، آمرزش گناهان و ورود به بهشت دانسته شده است.[۳]
برخی از ائمه، شاعران را به مرثیهسرایی برای بیان مصائب اهلبیت(ع) ترغیب کردهاند.[۴] در برخی منابع روایی بخشهایی به مرثیهسرایی اختصاص یافته، مانند باب «ما قيل من المراثي فيه صلوات الله عليه»[۵] و بخش «الإشارة الى المراثي» در سفینة البِحار.[۶] در فرهنگنامه مرثیهسرایی و عزاداری، سرودن مرثیه در سوگ اهلبیت(ع) از مصادیق تعظیم شعائر الهی شمرده شده است.[۷] همچنین سرودن مراثی را راهی برای زنده نگه داشتن قیام امام حسین(ع) میدانند.[۸]
پس از واقعه کربلا، خاندان امام حسین(ع)[۹] و افرادی مانند امسلمه و امالبنین برای شهدای کربلا مرثیه خواندهاند،[۱۰] و برخی منابع آن را به خدا، پیامبران و امام علی(ع) نیز نسبت دادهاند.[۱۱]
مفهومشناسی
مرثیهسرایی به سرودن یا نگارش اشعاری گفته میشود که معمولاً برای یادآوری مصائب پیشوایان دین، بهویژه امام حسین(ع) و دیگر شهدای کربلا سروده میشود.[۱۲] این نوع مرثیه که به آن مرثیه مذهبی میگویند عمدتاً در تشیع رواج دارد[۱۳] و از زمان واقعه کربلا آغاز شده و با وجود سختگیریهای خلفای اموی و عباسی، ادامه یافته است.[۱۴] مراثی مذهبی معمولاً شامل ستایش پیامبر(ص) و اهلبیت(ع) و بیان مصائب آنان است.[۱۵]
در لغت، مرثیه یا رثا به اشعاری گفته میشود که برای عزای مرده و بیان خوبیها و مصائب او سروده میشوند.[۱۶] مرثیه را به پنج دسته تقسیم کردهاند: تشریفاتی، شخصی و خانوادگی، دوستان، فلسفی و مذهبی.[۱۷]
ارتباط با واقعهسرایی
نوعی از مرثیه، واقعهسرایی نام دارد. در این شیوه حوادث تاریخی، بهویژه واقعه کربلا، به شکل نظم یا داستان سروده میشوند.[۱۸] این شیوه را از ابتکارات مُقبل کاشانی بوده[۱۹] و متأثر از سبک واقعهخوانی به شمار میرود.[۲۰]
رواج مرثیهسرایی در شعر فارسی و اردو
مرثیهسرایی در میان اعراب پیش از اسلام و بهویژه در دوره عباسی نقش مهمی داشته و بر شعر فارسی نیز تأثیر گذاشته است.[۲۱] با تقویت حکومتهای شیعی در ایران، بهویژه در دوره صفویه، مرثیهسرایی گسترش چشمگیری یافت و شاعرانی مانند صائب تبریزی، بیدل دهلوی، عَمّان سامانی، کمال غیاث شیرازی، وَصال شیرازی و محتشم کاشانی در این روند نقش داشتند.[۲۲] به گفته شفیعی کدکنی، مرثیهخوانان نفوذ عمیقی در مساجد، تکایا، خانقاهها و حتی در دربار شاهان پیدا کرده بودند.[۲۳]
مرثیهسرایی در زبان اردو نیز با تأثیر شعر فارسی و حضور حکومتهای شیعی در شبهقاره رواج یافت و شاعران اردوزبان در این زمینه فعال بودند.[۲۴]
مرثیهسرایان مشهور
- عربزبانان: فرزدق، کمیت اسدی، دعبل خزاعی، محمد ابن ادریس شافعی (قرون اول تا سوم)، سید رضی، سید مرتضی، مهیار دیلمی، ابوالعلا معری (قرون چهارم تا ششم)، ابنابیالحدید معتزلی، حافظ رجب برسی (قرون هفتم تا نهم)، بحرالعلوم، سید حیدر حلی (قرون دهم تا سیزدهم)، محمدحسین کاشفالغطاء و سید جعفر حلی (قرون چهاردهم و پانزدهم).[۲۵]
- فارسیزبانان: کسایی مروزی،[۲۶] محتشم کاشانی، سَنائی غزنوی، عَطّار نیشابوری، قاآنی، صامت بروجردی،[۲۷] محمدحسین غروی اصفهانی،[۲۸] حبیبالله چایچیان،[۲۹] سید محمدحسین شهریار[۳۰] و غلامرضا سازگار.[۳۱]
- اردوزبانان: میرخلیق، میرزا فصیح، میرانیس و میرزادبیر.[۳۲]
در کتاب ادب الطف بیش از ۵۰۰ شاعر عربزبان و دانشنامه شعر عاشورایی ۳۴۰ شاعر فارسیزبان معرفی شدهاند.[۳۳] همچنین، دانشنامه امام حسین(ع) فهرستی از مرثیهسرایان و آثار آنان ارائه کرده است.[۳۴]
مرثیهسرایان از اهلسنت
میان مرثیهسرایان، شاعرانی از اهلسنت نیز دیده میشوند، از جمله خالد بن معدان، سلیمان بن قته، شافعی، ابنابیالحدید، قوامى رازى، عطار، جامى، اِقبال لاهورى، رضا طالبانى کرکوکى، مولوى تایجوزى.[۳۵]
مرثیههای مشهور
- سوگنامه کربلا: اثر کسایی مروزی، کهنترین سوگنامه کربلا، سروده دوران آلبویه.[۳۶]
- تائیه دِعبل: قصیده ۱۲۰ بیتی دعبل خزاعی درباره واقعه کربلا، به توصیه امام رضا(ع).[۳۷]
- دوازده بند محتشم:[۳۸] اثر محتشم کاشانی در قالب ترکیببند.[۳۹]
قصیده ابنعرندس، ای اهل حرم میر و علمدار نیامد و مکن ای صبح طلوع از دیگر مرثیههای مشهور به شمار میروند.
آسیبهای مرثیهسرایی
بخشی از پژوهشهای مرتبط با مرثیهسرایی به بررسی آسیبهای آن میپردازد. استناد به منابع غیرمعتبر،[۴۰] سرودن مرثیههای ذلتبار درباره واقعه کربلا و اهلبیت(ع) و دروغپردازی از این آسیبها محسوب میشوند.[۴۱] از نظر پژوهشگران عوامل رواج این آسیبها شامل مجاز شمردن دروغ در عزاداری، اتکا به قاعده تسامح در ادله سنن، جهل، استفاده از زبان حال در مرثیه و تلاش برای ارائه مرثیهای جدید یا انگیزههای دنیاطلبانه است.[۴۲] کتابهایی مانند لؤلؤ و مرجان اثر میرزا حسین نوری و حماسه حسینی نوشته مرتضی مطهری در نقد این آسیبها نوشته شدهاند.[۴۳]
پانویس
- ↑ فارسی مدان، «مرثیهسرایی بانوان اهلبیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید به اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶، ص۲۱۷؛ ابن قولویه، کامل الزیارات، مکتبة الصدوق، ص۱۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۶، ص۲۹۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۵۹۷؛ طریحی، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب المشتهر بـ (الفخری)، ۱۴۲۴ق، ص۴۵۰.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۸۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۴۲-۲۹۵.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۰۰-۳۱۰.
- ↑ محمدی ریشهری، فرهنگ نامه مرثيه سرايی و عزاداری سيد الشهداء عليه السلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۱-۱۲.
- ↑ فارسی مدان، «مرثیهسرایی بانوان اهلبیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید به اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ محمدی ریشهری، فرهنگنامه مرثیهسرایی و عزاداری برای سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
- ↑ فارسی مدان، «مرثیهسرایی بانوان اهل بیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید بر اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ محمدی ریشهری، فرهنگنامه مرثیهسرایی و عزاداری برای سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۳.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۲.
- ↑ مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ۱۳۳۲ش، ص۷۹.
- ↑ فارسی مدان، «مرثیهسرایی بانوان اهلبیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید به اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ محمدی، «کهنترین مرثیهسرایی در شعر پارسی»، ص۸۷.
- ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ذیل واژه.
- ↑ مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ۱۳۳۲ش، ص۷۹.
- ↑ میرباقریفرد و آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، ص۴۳-۴۴.
- ↑ میرباقریفرد و آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، ص۴۳.
- ↑ مدرس، «واقعهخوانی میراث مرثیه شفاهی است»، مندرج در سایت قدس آنلاین.
- ↑ امامی، مرثیهسرایی در ادبیات فارسی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۱۳-۱۷.
- ↑ محمدی، «کهنترین مرثیهسرایی در شعر پارسی»، ص۶۱-۶۲؛ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۹۸.
- ↑ شفیعی کدکنی، زمینه اجتماعی شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۴۳-۴۴.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۳.
- ↑ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۸۸-۱۹۵.
- ↑ ریاحی، کسایی مروزی زندگی شعر و اندیشه او، ۱۳۷۳ش، ص۷۲؛ فسنقری و جعفرپور، «بررسی زیباشناختی نخستین شعر عاشورایی»، ص۱۹۹.
- ↑ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۹۸.
- ↑ محمدزاده، دانشنامۀ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۰۷۳.
- ↑ محمدزاده، دانشنامۀ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۲۱۶.
- ↑ فتحیپور، «سیمرغ سهند»، ص۱۹۲.
- ↑ محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۳۵۰.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۳.
- ↑ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۸۷.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۰۲-۴۲۲.
- ↑ ناصری، عزادارى امام حسین در میان اهل سنّت، ص۷۹.
- ↑ محمدی، «کهنترین مرثیهسرایی در شعر پارسی»، ص۶۱-۶۲.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۳۳ق، ج۳، ص۳۳۸-۳۳۹.
- ↑ رستگار فسائی، انواع شعر فارسی، ۱۳۷۲ش، ص۲۱۶.
- ↑ رستگار فسائی، انواع شعر فارسی، ۱۳۷۲ش، ص۲۱۶.
- ↑ مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۵۶.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۵۴-۳۵۸.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۷۱-۳۷۶.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۵۹.
منابع
- ابنقولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، قم، مکتبة الصدوق، بیتا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۳۳ق.
- امامی، نصرالله، مرثیهسرایی در ادبیات فارسی ایران، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۹ش.
- بیات، علی، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، در فصلنامه پژوهش ادبیات معاصر جهان، شماره ۶۰، ۱۳۸۹ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رستگار فسائی، منصور، انواع شعر فارسی، شیراز، نشر نوید شیراز، ۱۳۷۲ش.
- ریاحی، محمدامین، کسایی مروزی: زندگی ، اندیشه و شعر او، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۳ش.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، زمینه اجتماعی شعر فارسی، تهران، نشر اختران، ۱۳۸۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب المشتهر بـ (الفخری)، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۴ق.
- فارسی مدان، علی، «مرثیهسرایی بانوان اهلبیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید بر اشعار ام لقمان»، در فصلنامه سخن تاریخ، شماره ۲۷، ۱۴۰۱ش.
- فتحیپور، رضا و داوود فتحیپور، «سیمرغ سهند (سیری در احوالات و آثار مرحوم شهریار)»، ماهنامه هنر دینی، شماره ۸، تابستان ۱۳۸۰ش.
- فسنقری، حجتالله و میلاد جعفرپور، «بررسی زیباشناختی نخستین شعر عاشورایی»، در فصلنامه مطالعات ادبی متون اسلامی، شماره ۴، ۱۳۹۲ش.
- قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، نشر اسوه، ۱۳۷۴ش.
- مؤتمن، زینالعابدین، شعر و ادب فارسی، تهران، بنگاه مطبوعاتی افشاری، ۱۳۳۲ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محمدزاده، مرضیه، دانشنامه شعر عاشورایی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه امام حسین(ع)، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۴۳۰ق.
- محمدی ریشهری، محمد، فرهنگنامه مرثیهسرایی و عزاداری سیدالشهداء، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۷ش.
- محمدی، هاشم، «کهنترین مرثیهسرایی در شعر پارسی»، در کیهان فرهنگی، شماره ۲۶۶، آذر ۱۳۸۷ش.
- مدرس، امیرحسین، «واقعهخوانی میراث مرثیه شفاهی است»، وبگاه قدس آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۳ش.
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، نشر صدرا، ۱۳۷۹ش.
- مهریزی، مهدی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، در دانشنامه امام حسین، به کوشش محمد محمدی ریشهری، جلد دهم، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۳۸۸ش.
- میرباقریفرد، سید علیاصغر و احمد آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، در فصلنامه متنپژوهی ادبی، شماره ۶۲، ۱۳۹۳ش.
- ناصری، عبدالمجید، «عزاداری امام حسین(ع) در میان اهل سنت»، در ماهنامه معرفت، شماره ۷۷، ۱۳۸۳ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ۱۴۰۸ق.