حیدر کرار
حیدَر کَرّار از القاب امام علی(ع) است. به گفته برخی نام حیدر توسط فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی(ع) در هنگام تولد فرزندش برای او انتخاب شده است. امام علی(ع) در غزوه خیبر در رجزی، به انتخاب این نام توسط مادرش اشاره کرده است.
لقب کرار غیر فرار (حمله‌کننده بی‌گریز) توسط پیامبر اسلام(ص) در غزوه خیبر به امام علی(ع) داده شد. این لقب از فضیلت‌های اختصاصی امام(ع) دانسته شده است. اعطای لقب کرار زمانی بود که چند تن از صحابه نتوانستند پیروزی کسب کنند و از صحنه جنگ فرار کردند. این رخداد که به حدیث رایت شهرت یافته، در منابع شیعه و اهل سنت ذکر شده است.
امام علی(ع) در اثبات فضیلت و برتری خود بر دیگران، به ملقب شدنش به «کرار غیر فرار» از سوی پیامبر(ص) استناد کرده است؛ چنان‌که دیگر امامان معصوم(ع) نیز در احتجاجات خود به این فضیلت امام استدلال کرده‌اند.
معرفی
«حیدر کرار» از القاب علی بن ابی طالب(ع) است[۱] و حتی برخی معتقدند که امام به این نام شهرت داشته است.[۲] این لقب در منابع متأخر به صورت پر تکرار آمده تا آن‌جاکه ستایش امام بدین عنوان، بازتاب گسترده‌ای در نظم و شعر داشته و منابع متعددی به اشعار عربی[۳] و فارسی در این زمینه اشاره کرده‌اند.[۴]
نام‌گذاری امام علی(ع) به حیدر
حیدر[۵] یا حیدره[۶] از اسامی امام علی(ع) و به معنای شیر است.[۷] برخی نویسندگان احتمالاتی در نام‌گذاری امام به این نام ذکر کرده‌اند.[۸] ازجمله آنکه در کتب قدیمی، نام امام، اسد آمده که به معنای حیدر است[۹] و یا آنکه نام امام هنگام ولادت[۱۰] و یا در جوانی[۱۱] حیدر بوده است. برخی معتقدند هنگام تولد امام علی(ع)، پدرش ابوطالب حضور نداشت و فاطمه بنت اسد مادر امام علی(ع) نام اسد(حیدر) را که همان نام پدرش بود، برای نوزاد خود برگزید؛[۱۲] اما ابوطالب به هنگام بازگشت، نام علی را برای فرزند خود انتخاب کرد.[۱۳]
امام علی(ع) در غزوه خیبر و در زمان رویارویی با مرحب یهودی طبق نام‌گذاری مادرش خود را حیدر معرفی کرد.[۱۴] ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین، با استناد به همین گفته امام، این احتمال را از دیگر موارد صحیح‌تر دانسته‌است؛[۱۵] هرچند وی به گفته‌ای نیز اشاره کرده که این نام توسط قبیله قریش به امام(ع) داده شده است.[۱۶]
برخی از فرزندان امام علی(ع) از نام حیدر برای امام، در معرفی خود استفاده کرده‌اند؛ از جمله عبدالله بن حسن در روز عاشورا وقتی شروع به رجزخوانی نمود، خود را فرزند حیدر معرفی کرد.[۱۷]
خاستگاه لقب کرار برای امام علی(ع)
در غزوه خیبر، پیامبر اسلام(ص) پرچم را به دست چند تن از صحابه داد؛ اما آنها نتوانستند در جنگ پیروز شوند و از صحنه جنگ فرار کردند. پس از این ماجرا پیامبر(ص) فرمود: فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که خدا و رسول را دوست داشته و خدا و رسول نیز او را دوست دارند و او کرار غیر فرار(حمله کننده بی‌گریز) است و به دست او پیروزی حاصل خواهد شد.[۱۸] فردای آن روز پرچم را به دست امام علی(ع) داد و امام موفق شد قلعه خیبر را فتح نماید.[۱۹]
این واقعه که به حدیث رایت شهرت یافت،[۲۰] بازتاب گسترده‌ای در کتب حدیثی، تاریخی و تفسیری اهل سنت داشته است.[۲۱] برخی از محققان به کتاب‌های متعددی از اهل سنت که این واقعه را انعکاس داده‌اند، اشاره کرده‌اند؛[۲۲] چنان‌که محمدحسن مظفر در کتاب دلائل الصدق لنهج الحق بیش از سی مورد از کتب متقدم اهل سنت که به این واقعه پرداخته‌اند را ذکر کرده است.[۲۳] سروده حَسّان بن ثابِت از شاعران صدر اسلام، در مورد این واقعه، در منابع مختلف بازتاب داشته است.[۲۴]
این واقعه از فضائل اختصاصی امام علی(ع) دانسته شده است[۲۵] تا آن‌جاکه این موضوع را سبب برتری ایشان نسبت به دیگر صحابه دانسته[۲۶] و از آن در جهت ثبوت امامت برای ایشان استفاده کرده‌اند.[۲۷]
لقب کرار در منابع
پیامبر اسلام(ص) در غزوه خیبر به امام علی(ع) لقب کرار را اعطا کرد[۲۸] این لقب به صورت «کرار غیر فرار»[۲۹] یا «کرار لیس بفرار»[۳۰] به معنای حمله کننده بی‌گریز[۳۱] و یا بسیار حمله‌کننده[۳۲] نقل شده است. در برخی منابع بدون اشاره به لفظ کرار[۳۳] تنها لفظ «غیر فرار» یا «لیس بفرار» نیز آمده است.[۳۴] [یادداشت ۱]
علاوه بر منابع حدیثی، در پاره‌ای از کتب متقدم تاریخی چون تاریخ یعقوبی لقب «کرار غیر فرار» ذکر شده است.[۳۵] هرچند در منابع دیگر با وجود پرداختن به اصل ماجرا، به این لقب اشاره نکرده‌اند.[۳۶]
فضیلت اختصاصی امام علی(ع)
عده‌ای از عالمان معتقدند که پیامبر(ص) علاوه بر مدح امام علی(ع)،[۳۷] به سبب فرار دیگران، چنین لقبی را به امام داده است[۳۸] و این لقب از القاب اختصاصی امام است و فرار کنندگان از جنگ، از دایره لقب «کرار غیر فرار» خارج می‌شوند.[۳۹] در حدیثی از عبدالله بن عباس آمده است که در معراج پیامبر اسلام(ص) لقب «کرار غیر فرار» از جانب جبرئیل به امام علی(ع) داده شده است.[۴۰]
امام علی(ع) در شورای شش نفره در اثبات برتری خود، به غزوه خیبر اشاره کرده و نامیده شدن به لقب «کرار غیر فرار» از سوی پیامبر(ص) را از افتخارات خود برشمرده است.[۴۱] ائمه(ع) نیز در احتجاجات خود با دیگران به این فضیلت امام اشاره کرده‌اند.[۴۲] چنان‌که امام حسن(ع) در برخورد با جماعتی که برتری او و پدرش را انکار می‌کردند، بدین موضوع اشاره کرده است.[۴۳]
البته دیگرانی چون مختار بن ابوعبید ثقفی نیز برای خود از لقب کرار غیر فرار استفاده کرده[۴۴] و یا آنکه پدر خود را صاحب چنین لقبی دانسته‌اند.[۴۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ گردیزی، زین الأخبار، ۱۳۶۳ش، ص۱۳۰.
- ↑ جزائری، کشف الأسرار، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ص۸۷؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۳۴۲؛ ج۳، ص۳۲۸.
- ↑ صافی گلپایگانی، منتخب الأثر، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۸۴؛ قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۴۰۴؛ کشفی ترمذی، مناقب مرتضوی، ۱۳۸۰ش، ص۱۶۵.
- ↑ جزائری، کشف الأسرار، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۹
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۲۰۹؛ صالحی الشامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۱۶۳.
- ↑ صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، بیروت، ج۳، ص۳۶.
- ↑ صالحی الشامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۱۶۳.
- ↑ صالحی الشامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۱۶۳.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۲۰۹.
- ↑ صالحی الشامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۱۶۳.
- ↑ صالحی الشامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۲۸۷.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۳۹؛ صالحی الشامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۲۸۷؛ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۲۹۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۸۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۸۷؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۰۹؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۲۰.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۳۹.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۳۹، نقل قول.
- ↑ مجلسی، زندگانی حضرت امام حسین(ع)، ۱۳۶۴ش، ص۵۵.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۵۶؛ ابن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۵۷.
- ↑ شامی، الدر النظیم، ۱۴۲۰ق، ص۲۶۴؛ حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۲۱۷؛ ابن أبی جمهور، عوالی اللئالی، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۸۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۹۴؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۱۵۱؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۳۲.
- ↑ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۱۲۷؛ طبری آملی کبیر، المسترشد، ۱۴۱۵ق، ص۳۴۱.
- ↑ ابن أبی جمهور، عوالی اللئالی، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۸۸؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۱۲۷؛ طبری آملی کبیر، المسترشد، ۱۴۱۵ق، ص۳۴۱.
- ↑ مظفر نجفی، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۸۲-۸۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ص۱۹۴؛ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۴؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱.
- ↑ طبری آملی کبیر، المسترشد، ۱۴۱۵ق، ص۳۰۰.
- ↑ مفید، الإفصاح فی الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۳.
- ↑ حلی، کشف الیقین، ۱۴۱۱ق، ص۱۴۰.
- ↑ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۴۶۰؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۸۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۴؛ ابن حیون، شرح الأخبار، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۴۸؛ قطب الدین راوندی، قصص الأنبیاء(ع)، ۱۴۰۹ق، ص۳۴۷؛ ابن شاذان قمی، الروضة، ۱۴۲۳ق، ص۱۳۹؛ ابن بطریق، عمدة عیون، ۱۴۰۷ق، ص۱۵۴.
- ↑ طبرسی، الإحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۲۸؛ بحرانی اصفهانی، عوالم العلوم، ۱۴۱۳ق، ج۱۹، ص۳۳۰؛ کشی، رجال الکشی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۹۸.
- ↑ ابن شعبه، تحف العقول، ترجمه جعفری، ۱۳۸۱ش، ص۴۳۱.
- ↑ بستانی، فرهنگ ابجدی، ۱۳۷۵ش، ص۷۲۴.
- ↑ مظفر نجفی، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۸۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۷۴؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۹۴؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۵۵؛ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۲۶.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۸۵؛ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۲۹۶.
- ↑ حلی، کشف الیقین، ۱۴۱۱ق، ص۱۴۰.
- ↑ مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۱۵۰.
- ↑ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۴.
- ↑ طبری آملی صغیر، نوادر المعجزات، ۱۴۲۷ق، ص۱۷۲.
- ↑ ابن حیون، شرح الأخبار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۹۲.
- ↑ هلالی، کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۷۹۱.
- ↑ طبرسی، الإحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۷۲؛ مجلسی، زندگانی حضرت امام حسن مجتبی، ۱۳۶۲ش، ص۷۰.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۳۷۹.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۵۷۵.
یادداشت
- ↑ قاضی نورالله شوشتری در کتاب احقاق الحق و ازهاق الباطل، روایات در این زمینه را جمع‌آوری نموده که بخش قابل توجهی از روایات به عنوان «کرار غیر فرار» اشاره کرده‌اند.(شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۳۶۹-۴۶۴.)
منابع
- ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم، دار سید الشهداء للنشر، ۱۴۰۵ق.
- ابن أثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن بابویه(صدوق)، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- ابن بطریق، یحیی بن حسن، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- ابن حیون، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۹ق.
- ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن شاذان قمی، أبوالفضل شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضائل أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب(ع)، قم، مکتبة الأمین، ۱۴۲۳ق.
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق.
- ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب(ع)، قم، نشر علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم، خیام، ۱۴۰۰ق.
- ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله بن محمد، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابن کثیر الدمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، تحقیق فارس تبریزیان، قم، الهادی، ۱۴۰۴ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز، بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، قم، مؤسسة الإمام المهدی(عج)، ۱۴۱۳ق.
- بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی، تهران، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- بلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- بیهقی، احمد بن الحسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۵ق.
- جزائری، نعمت الله بن عبد الله، کشف الأسرار فی شرح الإستبصار، قم، مؤسسة دارالکتاب، ۱۴۰۸ق.
- حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین(ع)، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
- حلی، حسن بن یوسف، نهج الحقّ و کشف الصدق، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، ۱۹۸۲م.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شامی، یوسف بن حاتم، الدرالنظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۲۰ق.
- شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، ۱۴۲۵ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- صافی گلپایگانی، منتخب الأثر فی احوال الامام الثانی عشر(عج)، قم، دفتر مؤلف، ۱۴۲۲ق.
- صاحب بن عباد، ابوالقاسم اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
- صالحی الشامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۴ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق.
- طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم، نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة(ع)، قم، دلیل ما، ۱۴۲۷ق.
- طبری آملی کبیر، محمد بن جریر بن رستم، المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب(ع)، قم، کوشانپور، ۱۴۱۵ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، ۱۳۷۵ش.
- قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، قصص الأنبیاء(ع)، مشهد، مرکز پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۹ق.
- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم، دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- کشفی ترمذی، محمد صالح بن عبدالله، مناقب مرتضوی، تهران، روزنه، ۱۳۸۰ش.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی - اختیار معرفة الرجال (مع تعلیقات میرداماد الأسترآبادی)، قم، مؤسسة آلالبیت(ع)، ۱۳۶۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- گردیزی، ابو سعید عبدالحی بن ضحاک، زین الاخبار(تاریخ گردیزی)، تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، زندگانی حضرت امام حسن مجتبی(ع)،(ترجمه جلد ۴۴ بحارالأنوار)، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۲ش.
- مجلسی، محمدباقر، زندگانی حضرت امام حسین(ع)، (ترجمه جلد ۴۵ بحارالأنوار)، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
- مظفر نجفی، محمد حسن، دلائل الصدق لنهج الحق، قم، موسسة آل البیت(ع)، ۱۴۲۲ق.
- مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الإفصاح فی الإمامة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مقریزی، أحمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، قم، الهادی، ۱۴۰۵ق.
- یعقوبی، احمد بن أبی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.