 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
مقابله به مثل قاعده‌ای که بر اساس آن اگر در حق فرد یا افرادی ظلم یا کوتاهی شده باشد، آنها در دفاع از خود به مقدار آنچه واقع شده حق انتقام دارند. قانون مقابله به مثل در مبارزه با مجرمان در مباحث علوم فقه مثل باب قصاص، تفسیر مانند آیه اعتداء و حقوق بررسی شده و فروع مختلفی از آن استخراج شده است. گفته شده مشهور فقیهان شیعه حق مقابله به مثل در امور مالی و غیر مالی را امری مشروع دانسته‌اند، اگر چه در موارد اجرا و تطبیق آن نظرات مختلفی دارند.
شیخ طوسی، صاحب جواهر، محقق اردبیلی و علامه طباطبایی از شیعه و زمخشری و قرطبی از عالمان اهل سنت، دلالت آیه اعتداء بر اصل مقابله را پذیرفته‌اند. سید جعفر مرتضی عاملی در بیان دلایل مشروعیت اصل مقابله آن را امری فطری و مستند به عقل شمرده و عباسعلی عمید زنجانی آن را ناشی از عرف معرفی کرده است.
گفته شده اکثر فقیهان با پذیرش محدودیت اصل مقابله به ممنوعیت استفاده از روش‌های غیراخلاقی و ظالمانه اشاره کرده‌اند و این اصل را حقی قابل گذشت معرفی کرده‌اند که آثار تربیتی‌اش از انتقام بهتر خواهد بود.
به گفته مقدس اردبیلی فقیهان بر اساس آیه ۱۹۱ سوره بقره که در مدینه نازل شده، اخراج کافران از مکه را بر مسلمانان واجب دانسته و اجرای این دستور را در مقابل اخراج سابق آنها از آن شهر قرار داده‌اند.
اهمیت و جایگاه
اولین اصل و قانون در مبارزه با مجرمان در اسلام اصل مقابله به مثل دانسته شده است.[۱] گفته شده این اصل علاوه بر اینکه روحیه انتقام‌جویی انسان را برآورده و آن را تعدیل می‌کند، سبب منع خشونت و تجاوز افراد و دولت‌ها به دیگران می‌شود.[۲]
صاحب‌نظران در عرصه علوم فقه مثل باب قصاص[۳]، تفسیر مانند آیه اعتداء و حقوق درباره اصل مقابله به مثل بحث کرده‌اند.[۴]
گفته شده با توجه به ادله قرآنی اصل فقهی تقابل در حقوق خصوصی مثل تقاص، حقوق جزا مانند قصاص نفس و عضو و حقوق بین‌الملل جریان می‌یابد.[۵]
گفته شده اگر چه بیشتر فقیهان در استخراج مسایل جنگ به این اصل نپرداخته‌اند، اما حامد سلطان، فقیه اهل سنت در قرن دهم جواز مقابله را در کنار اصول دیگر حقوقی طرح کرده است؛ برخی چون علامه طباطبایی و فخر رازی نیز اصل مقابله را به عنوان یک قاعده معتبر می‌دانند.[۶] مشهور فقیهان شیعه حق مقابله به مثل در امور مالی و غیر مالی را امری مشروع دانسته‌اند، اگر چه در موارد اجرا و تطبیق آن نظرات مختلفی دارند.[۷]
تعریف
مقابله به مثل قاعده‌ای است که بر اساس آن اگر در حق فرد یا افرادی ظلم یا کوتاهی شده باشد، آنها در دفاع از خود به مقدار آنچه واقع شده حق انتقام دارند.[۸] به گزارش ابوالقاسم علیدوست، فقیه شیعه از مقابله به مثل در ادبیات فقهی با کلمه تقاص و مقاصه تعبیر شده است.[۹] از عنوان‌های گوناگونی مانند اعتداء به مثل، معامله به مثل، الرد بالمثل، رد الکیل بالکیل و رد الصاع بالصاع در تعبیر از این اصل استفاده شده است.[۱۰]
فقیهان از این اصل، در عرصه فردی مانند غصب و سرقت و عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و نظامی مثل جهاد، حدود و قصاص احکام و مصادیق متعدّدی استخراج کرده‌اند، از جمله؛
- جواز تقاصّ از مال غاصب به مقدار غصب شده در صورت برنگرداندن مال
- جواز قصاص به مثل و عدم جواز آن به بیشتر از مثل
- جواز پیکار با دشمن در ماه‌های حرام در صورت مبادرت وی به جنگ در این ماهها.[۱۱]
دلایل اعتبار قاعده
عالمان مسلمان اصل مقابله به مثل را مستند به دلایل چندگانه‌ای دانسته‌اند؛
آیات
مهم‌ترین مدرک قاعده فقهی مقابله به مثل، آیات قرآن[۱۲] و همچنین مهم‌ترین آیه دلالت کننده بر اعتبار این قاعده که در تفسیر و فقه بدان پرداخته شده آیه اعتداء معرفی شده است.[۱۳] شیخ طوسی، صاحب جواهر، محقق اردبیلی و علامه طباطبایی از شیعه و زمخشری و قرطبی از عالمان اهل سنت، دلالت آیه بر اصل مقابله را پذیرفته‌اند.[۱۴] به گفته ناصر مکارم شیرازی بر اساس آیه مذکور، اگر کسی به ناحق به حریم دیگری تجاوز نماید، دیگری نیز می‌تواند در مقام دفاع و گرفتن حقّ خود مقابله به مثل کند و مفهوم آیه علاوه بر حق قصاص شامل حقوق مالی و غیرمالی می‌شود.[۱۵]
احادیث
سید جعفر مرتضی در کتابش، الاسلام و مبدأ المقابلة بالمثل، مشروعیت اصل مقابله به مثل با دشمنان را با آوردن احادیثی تایید کرده است.[۱۶]
امام علی(ع) درباره شرط تساوی و اصل مقابله به مثل در روزهای پایان عمرش چنین وصیت کرده است: «مبادا پس از من دست به خون مسلمانان فرو ببرید و بگویید امیرمومنان کشته شد، بدانید جز قاتلم کسی دیگر نباید کشته شود، درست بنگرید؛ من اگر از ضربت قاتلم مُردم، تنها او را یک ضربت بزنید او را مُثْله‌نکنید( دست پا و اعضای او را قطع نکنید.) [۱۷]
فطرت، عقل و عرف
سید جعفر مرتضی در کتابش، الاسلام و مبدأ المقابلة بالمثل، قاعده مقابله به مثل را امری فطری و مستند به عقل برمی‌شمارد؛ چرا که حفظ اسلام و جان مسلمانان در گرو اجرای آن می‌باشد. وی دلایل قرآنی و روایی بر این اصل را ارشاد و راهنمایی به همین حکم عقلی و فطری دانسته است.[۱۸] عباسعلی عمید زنجانی این قاعده را عرفی دانسته و نقش آن را در روابط بین ملتها ریشه‌دارتر از روابط اجتماعی یک جامعه برشمرده است.[۱۹]
محدودیت مقابله
گفته شده اکثر فقیهان در میان استدلال به آیات به ممنوعیت استفاده از روش‌های غیراخلاقی و ظالمانه حتی در شرایط مقابله به مثل اشاره کرده‌اند، مثلا حق مقابله را در موارد اقدام دشمن به مُثله، فحشا و دروغ مردود شمرده‌اند.[۲۰] همچنین از کاربرد سلاحهای نظامی برای کشتن غیر نظامیان منع کرده‌اند.[۲۱]
مفسران و فقهای شیعه مقابله به مثل را حقی معرفی کرده‌اند که صاحب آن می‌تواند و بهتر است که از حقش گذشت کند و آثار تربیتی صبر و بخشش را بهتر از انتقام دانسته‌اند.[۲۲] با توجه به این محدودیت‌ها مقابله به مثل در شمار اصول انسانی و اخلاقی جنگ قرار داده شده است.[۲۳]
چند نمونه تطبیقی
به گفته مقدس اردبیلی فقیهان بر اساس آیه ۱۹۱ سوره بقره که در مدینه نازل شده، اخراج کافران از مکه را بر مسلمانان واجب دانسته و اجرای این دستور را در مقابل اخراج سابق آنها از آن شهر قرار داده‌اند.[۲۴]
بر اساس روایات حضرت محمد(ص) در جنگ احد با بدن مثله شده عمویش، حمزه و شهادت وی مواجه شد و تصمیم به مقابله به مثل گرفت. سپس آیه ۱۲۶ سوره نحل نازل شد و پس از بیان مقابله به مثل دعوت به صبر کرد و پیامبر عرض کرد: خدایا صبر می‌کنم.[۲۵]
گفته شده برده گرفتن اسیران در جنگ‌ها از سوی مسلمانان بر اساس قانون عرفی جنگ و قاعده مقابله به مثل بوده و دستوری در قرآن بر این کار صادر نشده است.[۲۶]
بنابر گزارشات تاریخ دفاع مقدس، جمهوری اسلامی ایران با هدایت امام خمینی و توجه به محدودیت‌های اصل مقابله به مثل در برابر اقدام عراق به استفاده از تسلیحات شیمیایی در جنگ تحمیلی از تقابل به مثل پرهیز کرد.[۲۷]همچنین در۲۳ بهمن ۱۳۶۲ جمهوری اسلامی ایران اولین مقابله به مثل را در جنگ شهرها در دوران جنگ ایران و عراق انجام داد.[۲۸] گفته شده پس از ترور قاسم سلیمانی، فرمانده سابق سپاه قدس در سال ۱۳۹۸ش، جمهوری اسلامی ایران بر اساس قاعده مقابله به مثل حق انتقام مساوی با تاثیر‌گذاری او در منطقه را از قاتلانش دارد.[۲۹]
پانویس
- ↑ امامی، «قصاص در ضرب»، ص۹۷.
- ↑ صحرایی اردکانی، فخری و زاهدی میل سفید، «مبانی و بنیان‌های فقهی-حقوقی مقابله به مثل در وقعه شهادت سردار سلیمانی»، ص۲۸۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مرعشی نجفی، القصاص علی ضوء القرآن و السنة، ج۱، ص۱۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به : آیتی و شادروان، «مقابله به مثل و اقدامات تلافی‌جویانه از منظر فقه و حقوق بین الملل»، ص۶۸-۶۷؛ یزدی، فقه القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۲۲.
- ↑ هوشمند فیروزآبادی، «قاعده مقابله به مثل در قرآن»، ص۱۶۲.
- ↑ جعفر‌پیشه و فیاض، «مفهوم و مبانی فقه بشردوستانه»، ص۲۰.
- ↑ «بررسی فقهی تقاص در سب»، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله علیدوست.
- ↑ نگاه کنید به: خویی، موسوعة الامام الخوئی، ۱۴۱۸ق، ج۳۱، ص۱۰۱؛ آیتی و شادروان، «مقابله به مثل و اقدامات تلافی‌جویانه از منظر فقه و حقوق بین الملل»، ص۶۵.
- ↑ «بررسی فقهی تقاص در سب»، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله علیدوست.
- ↑ آیتی و شادروان، «مقابله به مثل و اقدامات تلافی‌جویانه از منظر فقه و حقوق بین الملل»، ص۶۵.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۱۶۴.
- ↑ هوشمند فیروزآبادی، «قاعده مقابله به مثل در قرآن»، ص۱۶۲.
- ↑ آیتی و شادروان، «مقابله به مثل و اقدامات تلافی‌جویانه از منظر فقه و حقوق بین الملل»، ص۶۸.
- ↑ عاملی، الاسلام و مبدا المقابلة بالمثل، بی‌جا، ص۲۱؛ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، چاپ اسماعیلیان، ج۲، ص۶۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۳.
- ↑ عاملی، الاسلام و مبدا المقابلة بالمثل، بی‌جا، ص۳۴۳۳.
- ↑ آیتی و شادروان، «مقابله به مثل و اقدامات تلافی‌جویانه از منظر فقه و حقوق بین الملل»، ص۷۰.
- ↑ عاملی، الاسلام و مبدا المقابلة بالمثل، بی‌جا، ص۱۸.
- ↑ عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ جعفر‌پیشه و فیاض، «مفهوم و مبانی فقه بشردوستانه»، ص۲۱.
- ↑ آیتی و شادروان، «مقابله به مثل و اقدامات تلافی‌جویانه از منظر فقه و حقوق بین الملل»، ص۷۱.
- ↑ جعفر‌پیشه و فیاض، «مفهوم و مبانی فقه بشردوستانه»، ص۲۱.
- ↑ محمدی، «اصول انسانی و اخلاقی جنگ و جهاد در قرآن»، ص۸۳.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران، بی‌تا، ص۳۰۸.
- ↑ محمدی، «اصول انسانی و اخلاقی جنگ و جهاد در قرآن»، ص۸۴.
- ↑ عرب ابوزیدآبادی، «بردگان از جاهلیت تا اسلام (تحلیل و بررسی تاریخی)»، ص۶.
- ↑ «جنگ شیمیایی عراق و عدم مقابله به مثل جمهوری اسلامی ایران؛ الگوی تابعیت از قوانین بین المللی در زمان تجاوز، خبرگزاری فارس.
- ↑ «عملیات تحریرالقدس»،https://www.pahpad.com/fa/event/view/10114 «اولين مقابله به مثل در جنگ شهرها»، https://navideshahed.com/fa/news/267116/ «نگاهی به جنگ شهرها در سال های دفاع مقدس»،https://www.farsnews.ir/news/8807071203%2520%2520%2520%20/
- ↑ صحرایی اردکانی، فخری و زاهدی میل سفید، «مبانی و بنیان‌های فقهی-حقوقی مقابله به مثل در وقعه شهادت سردار سلیمانی»، ص۲۹۵.
منابع
- آیتی، سید محمدرضا و محمد‌اسماعیل شادروان، «قاعده مقابله به مثل و اقدامات تلافی‌جویانه از منظر فقه و حقوق بین الملل»، در مجله فقه و پژوهش‌های اسلامی، شماره ۱۰، زمستان ۱۳۸۶ش.
- امامی، مسعود، «قصاص در ضرب»، در فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۴۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- «بررسی فقهی تقاص در سب»، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله علیدوست، تاریخ انتشار: ۶ تیر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- جعفر‌پیشه، مصطفی و محمد‌صادق فیاض، «مفهوم و مبانی فقه بشردوستانه»، در مجله گفتمان فقه حکومتی، سال پنجم شماره ۸، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
- «جنگ شیمیایی عراق و عدم مقابله به مثل جمهوری اسلامی ایران؛ الگوی تابعیت از قوانین بین المللی در زمان تجاوز، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۱۲ اسفند ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم، جلد ۳۱، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ۱۴۱۸ق.
- صحرایی اردکانی، محمد، فخری، سید مسعود، و زاهدی میل‌سفید، محمد‌حسن، «مبانی و بنیان‌های فقهی-حقوقی مقابله به مثل در واقعه شهادت سردار سلیمانی»، در مجله: علوم انسانی و اسلامی در هزاره سوم، دوره ۲ - شماره ۳، بهار ۱۴۰۰ش.
- عاملی، جعفر مرتضی، الاسلام و مبدا المقابلة بالمثل، بی‌جا، المرکز الاسلامی للدراسات، ۱۴۳۰ق.
- عرب ابوزیدآبادی، عبد‌الرضا، «بردگان از جاهلیت تا اسلام (تحلیل و بررسی تاریخی)»، دو فصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال سوم، شماره۴، زمستان ۱۳۸۵ش.
- علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، قم، چاپ اسماعیلیان، جلد دوم، بی‌تا.
- عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیر‌کبیر، چاپ چهارم، ۱۴۲۱ق.
- موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- محمدی، ابراهیم، «اصول انسانی و اخلاقی جنگ و جهاد در قرآن»، در مجله: پژوهش‌های مدیریت و فرماندهی نظامی، دوره ۸، شماره ۲۷، پاییز و زمستان ۱۳۸۵ش.
- مرعشی نجفی، القصاص علی ضوء القرآن و السنة، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی أحکام القرآن، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریه، تهران، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران،دار الکتب الاسلامیه، جلد دوم، ۱۳۷۴ش.
- هوشمند فیروزآبادی، حسین، «قاعده مقابله به مثل در قرآن»، در مجله: حقوق اسلامی، شماره ۴۷، زمستان ۱۳۹۴ش.
- یزدی، محمد، فقه القرآن، قم، اسماعیلیان، جلد دوم، ۱۴۱۵ق.
- «عملیات تحریرالقدس»، https://www.pahpad.com/fa/event/view/10114
- «نگاهی به جنگ شهرها در سال های دفاع مقدس»،https://www.farsnews.ir/news/8807071203%2520%2520%2520%20 / خبرگزرای فارس
- «اولين مقابله به مثل در جنگ شهرها»،https://navideshahed.com/fa/news/267116/ پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ ایثار وشهادت