 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
قاعده لَاتُعَاد قاعده‌ای فقهی مربوط به نماز که براساس آن کم و یا زیاد کردن اجزاء یا شرایط نماز موجب باطل شدن آن نمی‌شود، مگر در یکی از این پنج چیز باشد: طهارت، وقت نماز، قبله، رکوع و سجده.
براساس این قاعده هر گونه اِخْلال در پنج مورد مذکور، چه از روی سهو و فراموشی باشد و چه از روی عمد، همچنین خواه از روی جهل باشد یا با علم و آگاهی باشد، موجب باطل شدن نماز می‌شود؛ اما اگر در غیر ارکان نماز به صورت سهوی یا فراموشی خللی وارد شود مانند فراموش کردن ذکر رکوع و سجده، نماز باطل نمی‌شود و نیازی به اعاده یا قضای آن نیست. طبق نظر مشهور فقیهان، قاعده لاتعاد درباره شخص جاهل جاری نمی‌شود و جاهل در صورت خلل یا نقص به اجزا یا شرایط غیررکنی نماز مانند قرائت سوره، نمازش باطل است و باید آن را اعاده و تکرار کند.
مستند این قاعده را حدیث لاتعاد دانسته‌اند که زراره آن را از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل کرده است. سند و دلالت این حدیث را صحیح و بدون اشکال شمرده‌اند.
به قاعده و حدیث لاتعاد بر رکن بودن آن پنج مورد نیز استناد شده است. گفته شده این قاعده دیگر ارکان نماز مانند نیت و تکبیرة الاحرام را نیز شامل می‌شود.
جایگاه و تعریف قاعده
قاعده لاتُعاد یکی از قواعد فقهی درباره نماز است[۱] گفته شده به جهت اینکه در همه اجزاء و شرایط و موانع نماز جاری است، قاعده فقهی محسوب می‌شود.[۲] وجه نامگذاری این قاعده به جهت مستند آن، یعنی حدیث لاتعاد است.[۳] قاعده لاتعاد در همه نمازهای واجب و مستحبی جاری می‌شود.[۴]
معنای قاعده لاتعاد این است که هر گونه خِلَلی (کم و یا زیاد کردن) به بعضی از اجزا یا شرایط نماز موجب باطل شدن آن نمی‌شود مگر در یکی از این پنج چیز باشد: طهارت، وقت نماز، قبله، رکوع و سجده. اخلال در یکی از این پنج مورد، هرچند از روی سهو یا جهل موجب باطل شدن نماز و تکرار یا قضاء آن می‌شود.[۵]
با توجه به مدرک قاعده، یعنی حدیث لاتعاد، این قاعده را مرکب از دو بخش[۶] یا دو قاعده[۷] شمرده‌اند؛ بخش یا قاعده اول که همان قاعده لاتعاد است (نماز اعاده و تکرار نمی‌شود) و بخش یا قاعده دوم به نام قاعده تُعاد (نماز اعاده می‌شود) که در حدیث لاتعاد پس از کلمه استثنا (مگر/إلّا) آمده است.[۸]
کاربردها و احکام
براساس قاعده و حدیث لاتعاد هر گونه اِخْلال در طهارت نماز، وقت نماز، قبله، رکوع و دو سجده نماز،[۹] چه از روی سهو و فراموشی باشد و چه از روی عمد، همچنین خواه از روی جهل باشد یا با علم و آگاهی باشد،[۱۰] موجب باطل شدن آن می‌شود. همچنین طبق قول مشهور فقیهان،[۱۱] اگر به صورت عمدی و عالمانه خللی در غیر این پنج مورد وارد شود نیز نماز باطل است؛ اما اگر سهوی یا از روی فراموشی باشد، باطل نیست و اعاده یا قضا ندارد.[۱۲] به طور کلی بر پایه این قاعده، اگر در غیر ارکان نماز به صورت سهوی خللی وارد شود مانند فراموش کردن ذکر رکوع و سجده، نماز باطل نمی‌شود.[۱۳] گفته شده نظر مشهور فقها این است قاعده لاتعاد درباره جاهل جاری نمی‌شود؛ یعنی شخص جاهل در صورت خلل یا نقص به اجزا یا شرایط غیررکنی نماز مانند قرائت سوره، نمازش باطل است و باید اعاده و تکرار کند.[۱۴]
از حدیث و قاعده لاتعاد بر رکن بودن رکوع[۱۵] و دو سجده باهم[۱۶] و نیز سه مورد دیگر (طهارت، وقت و قبله)[۱۷] استناد شده است. همچنین برای بطلان نماز در صورت اخلال در ارکان نماز به حدیث لاتعاد استناد شده است.[۱۸] به نظر آیت‌الله سبحانی، نیت و تکبیرة الاحرام که جزو ارکان نمازند، به جهت روشن بودن و مورد قبول بودن نزد همگان، در این قاعده ذکر نشده است.[۱۹] به گفته آیت‌الله مشکینی، رکنیت دیگر ارکان نماز مانند نیت و تکبیرة الاحرام از دلایل دیگر به دست می‌آید و قاعده لاتعاد با دلیل رکن بودن آنها تخصیص می‌خورد؛ یعنی در خلل به آن ارکان نیز نماز باطل شده و باید اعاده شود.[۲۰] برخی نیز معتقدند که قاعده لاتعاد همه ارکان نماز[یادداشت ۱] را شامل می‌شود.[۲۱]
گفته شده مراد از طهارت در قاعده و حدیث لاتعاد، طهارت از حَدَث[یادداشت ۲] است و طهارت از خَبَث (نجاست) را شامل نمی‌شود.[۲۲] منظور از خلل در قبله، پشت به قبله بودن یا بین پشت و سمت چپ و راست بودن است؛ مراد از خلل در وقت نماز نیز این است که نماز پیش از دخول وقت اقامه شود.[۲۳] مقصود از خلل در رکوع و سجده، فراموشی آنها[۲۴] یا اضافه یا کم کردن در دو سجده نماز است.[۲۵]
منظور از اعاده نماز در قاعده نیز به جا آوردن دوبارهٔ نماز با اجزاء و شرایط کامل آن است.[۲۶]
مستند قاعده: حدیث لاتعاد
مستند قاعده لاتعاد را حدیث لاتعاد دانسته‌اند.[۲۷] حدیث لاتعاد را زراره بن اعین از امام باقر(ع)[۲۸] و امام صادق(ع)[۲۹] نقل کرده است. عبارت حدیث چنین است: «لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُود؛ اعاده و تکرار نمی‌شود نماز مگر در پنج مورد: طهارت، وقت، قبله، رکوع و سجده».[۳۰]
سند این حدیث را صحیح شمرده‌اند.[۳۱] آیت‌الله سبحانی، فقیه شیعی، سند روایت منقول از امام صادق(ع) در الخصال شیخ صدوق را صددرصد صحیح و سند شیخ طوسی در التهذیب را نیز بدون اشکال شمرده است.[۳۲] افزون بر صحت حدیث، گفته شده فقها نیز به آن عمل کرده‌اند.[۳۳] حدیث لاتعاد را از جهت دلالت نیز بدون اشکال دانسته‌اند.[۳۴]
برخی از فقیهان حدیث لاتعاد را تنها مستند قاعده لاتعاد شمرده‌اند؛[۳۵] اما روایات دیگری نیز به عنوان مستند و مدرک این قاعده بیان شده است؛[۳۶] از جمله روایت «إِنِّی صَلَّیْتُ الْمَکْتُوبَةَ فَنَسِیتُ أَنْ أَقْرَأَ فِی صَلَاتِی کُلِّهَا فَقَالَ أَ لَیْسَ قَدْ أَتْمَمْتَ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ قُلْتُ بَلَی قَالَ قَدْ تَمَّتْ صَلَاتُکَ إِذَا کَانَ نِسْیَاناً؛ منصور بن حازم به امام صادق(ع) عرض کرد: من در نماز واجب قرائت حمد و سوره را فراموش کردم. امام فرمود: آیا رکوع و سجده‌هایت را کامل کردی؟ گفتم: بله. امام فرمود: حمد و سوره نخواندنت در صورتی که از روی فراموشی باشد، نمازت صحیح است.»[۳۷] طبق این حدیث، اگر رکوع و سجده‌های نماز کامل باشد، اِخلال در دیگر اجزای نماز آسیبی به صحت نماز نمی‌زند.[۳۸]
تک‌نگاری
درباره قاعده لاتعاد در کتاب‌های قواعد فقهیه[۳۹] بحث و گفتگو شده است؛ اما کتاب‌های مستقلی نیز درباره آن منتشر شده است از جمله:
- نظرة مستوعبة فی حدیث لاتعاد: بحث فقهی معمق عن حدیث «لاتعاد الصلاة الا من خمس...»، نوشته محمدهادی معرفت. این کتاب که در نجف اشرف در سال ۱۳۹۱ق منتشر شده، درباره مستند قاعده لاتعاد و خللی است که به نماز وارد می‌شود.
- قاعده لاتعاد اثر محمدحسن گلی‌شیردار، انتشارات دانشگاه عدالت، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.
پانویس
- ↑ موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۹؛ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۷؛ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۳۵۴.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۰۹.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۱۲.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۷.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۷ و ۴۷۸؛ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۳۵۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۳۵و۳۳۶؛ موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۸۹.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۷؛ «قاعده لاتعاد الا من خمسة»، درس خارج آیت‌الله سبحانی (۱۳۹۳/۶/۲۶)، مدرسه فقاهت.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۷.
- ↑ نگاه کنید به: شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۳۸۵؛ عاملی، مدارک الاحکام، ۱۴۰۱۱ق، ج۳، ص۴۰۱.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۸.
- ↑ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۳۹.
- ↑ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۴۳؛ مؤسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۳۵۵؛ «قاعده لاتعاد الا من خمسة»، درس خارج آیت‌الله سبحانی (۱۳۹۳/۶/۲۶)، مدرسه فقاهت.
- ↑ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۳۵ و ۳۶؛ نگاه کنید به: عاملی، مدارک الاحکام، ۱۴۰۱۱ق، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۳۹؛ مؤسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۳۵۵.
- ↑ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۳۶۴.
- ↑ نگاه کنید به: عاملی، مدارک الاحکام، ۱۴۰۱۱ق، ج۳، ص۴۰۱.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۹.
- ↑ نگاه کنید به: عاملی، مدارک الاحکام، ۱۴۰۱۱ق، ج۴، ص۲۱۹.
- ↑ «قاعده لاتعاد الا من خمسة»، درس خارج آیت‌الله سبحانی (۱۳۹۳/۶/۲۶)، مدرسه فقاهت.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۹.
- ↑ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۳۵و۳۴۳.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۸؛ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۴۳.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۸ و ۴۷۹.
- ↑ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۵۰.
- ↑ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۹.
- ↑ «قاعده لاتعاد الا من خمسة»، درس خارج آیت‌الله سبحانی (۱۳۹۳/۶/۲۶)، مدرسه فقاهت.
- ↑ موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۹؛ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۱۳؛ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۳۵۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۷۹، حدیث ۸۵۷ و ص۳۳۹، حدیث ۹۹۲؛ شیخ طوسی، التهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۵۲، حدیث۵۵.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال،۱۳۶۲ش، ج۱، ص۲۸۴ و ۲۸۵.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۷۹، حدیث ۸۵۷ و ص۳۳۹، حدیث ۹۹۲؛ شیخ طوسی، التهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۵۲، حدیث۵۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۹۹؛ مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۷؛ موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۹.
- ↑ «قاعده لاتعاد الا من خمسة»، درس خارج آیت‌الله سبحانی (۱۳۹۳/۶/۲۶)، مدرسه فقاهت.
- ↑ موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۹.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۱۳و۵۱۴.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۱۳.
- ↑ نگاه کنید به: مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۲۰-۵۲۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۴۸، حدیث ۳.
- ↑ نگاه کنید به: مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۷۹-۱۲۷؛ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۳۵-۳۷۰؛ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۰۷-۵۳۶.
یادداشت
- ↑ از نظر سید محمد موسوی بجنوردی ارکان نماز نه مورد است: پنج مورد مذکور در قاعده لاتعاد به علاوه نیت، تکبیرة الاحرام، قیام در حال تکبیرة الاحرام و قیام متصل به رکوع.(موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۳۵و۳۴۳)
- ↑ حَدَث چیزی است که سبب از بین رفتن طهارت و موجب وضو مانند خروج ادرار، مدفوع، باد معده یا موجب غسل مانند جنابت و حیض می‌شود.(مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۴۶-۲۴۹.)
منابع
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق و تصحیح حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- «قاعده لاتعاد الا من خمسة»، درس خارج آیت‌الله سبحانی (۱۳۹۳/۶/۲۶)، مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۳ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، زیر نظر سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- مشکینی، علی‌اکبر، مصطلاحات الفقه، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۲ش/۱۴۳۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسة امام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۷۰ش.
- موسوی بجنوردی، سید حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- موسوی بجنوردی، سید محمد، قواعد فقهیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
- موسوی عاملی، سید محمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، بیروت، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۱۱ق.
پیوند به بیرون
«قاعده لاتعاد: لاتعاد الصلاة الا من خمس الطهور و القبلة و الوقت و الرکوع و السجود»، سید محمد موسوی بجنوردی.