شهادت دروغ از گناهان کبیره به‌معنای اینکه شخص خلاف واقع شهادت بدهد. فقیهان با استناد به آیات و روایت آن را حرام می‌دانند و طبق نظر آنها در صورت اثبات دروغ بودن شهادت از طریق اقرار، شهادت و علم قاضی، شاهد دروغگو تعزیر می‌شود. اگر قبل از اجرای حکم قاضی، معلوم شود که آن شهادت دروغ بوده است، حکم نقض می‌شود، اما اگر پس از اجرای حکم اثبات شود، کسانی که شهادت دروغ داده‌اند باید ضررهایِ وارده (مانند مالی، دیه و قصاص) بر محکومٌ‌علیه (کسی که حکم بر علیه اوست) را جبران کنند.
شهادت دروغ بر اساس قانون مجازات اسلامی ایران جرم بوده و مرتکب آن محکوم به زندان و جزای نقدی شده است.
اهمیت و جایگاه
شیخ طوسی (درگذشت ۴۶۰ق) در کتاب مبسوط گفته است که شهادت دروغ از گناهان کبیره شمرده شده است؛[۱] همچنین گفته شده است که بعد از شرک به خدا گناهی بزرگتر از آن نیست.[۲] در فقه امامیه بابی با عنوان الشهادات وجود دارد که در آن به احکام شهادت دروغ هم پرداخته شده است.[۳]
محمد محمدی اشتهاردی (درگذشت ۱۳۸۵ش) روحانی و نویسنده شیعه، کنار هم قرار گرفتن گواهی دروغ و بت‌پرستی در قرآن[۴] را نشانگر پلیدی گواهی دروغ خوانده است.[۵] همچنین پرهیز از شهادت دروغ، از ویژگی‌های عِبادالرحمان (بندگان ممتاز خدا) در قرآن ذکر شده است.[۶]
تعریف
شهادت دروغ یعنی فردی از روی عمد به چیزی که نمی‌داند گواهی دهد یا آنچه را که گواهی می‌دهد خلاف واقع باشد.[۷] برخی از حقوق‌دانان معتقدند شهادت دروغ هنگامی جُرم محسوب شده و قابل پیگرد است که نزد مقامات رسمی در دادگاه انجام شود.[۸]
دلایل حرمت شهادت دروغ
شهادت دروغ در فقه شیعه حرام شمرده شده و برای حرمت آن به آیه «وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّور»[۹] استناد شده است؛[۱۰] امام خمینی و سید علی خامنه‌ای بر این باورند که آیه ۳۰ سوره حج به حرمت گفتارِ باطل دلالت دارد که شامل دروغ، شهادت دروغ و غناء می‌شود.[۱۱]
برخی از مفسران از آیه «وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ»[۱۲] نیز حرمت شهادت به دروغ را برداشت کرده‌اند.[۱۳] سید حسین بروجردی، مرجع تقلید شیعیان، بر پایه روایتی از امام صادق(ع) مبنی بر اینکه «گواهى‌دهنده به دروغ هنوز قدم از جاى خود برنداشته كه آتش دوزخ بر او واجب می‌شود»،[۱۴] بر حرام بودنِ شهادت دروغ استدلال کرده است.[۱۵] علامه حلی به روایت دیگری از امام باقر(ع) استناد کرده است: «هيچ مردى نيست كه به منظور بردنِ مال مرد مسلمانى بر ضدّ او شهادت دروغ دهد، مگر آنكه خداوند عزَّوَجَلَّ به جاى آن سندِ دوزخى بودنِ او را مى‌نويسد.»[۱۶]
احکام
شهادت دروغ از گناهانی است که از سوی شارع برای آن حَدّی در نظر گرفته نشده است، اما برای آن تعزیر (تأديب و شلاق زدن مُجرِم به كمتر از حد شرعى)[۱۷] لحاظ شده است که در این موضوع فقهای امامیه و اهل‌سنت توافق دارند، اما در جزئیات آن اختلاف دارند: فقهای شیعه در تعزیر نمودنِ همراه با تشهیر، (گرداندن و آشکار کردن فرد در میان مردم)[۱۸] اختلافی ندارند؛ شیخ طوسی به این موضوع تصریح کرده است.[۱۹] اما همین موضوع در میان فقهای اهل‌سنت مورد اختلاف قرار گرفته است.[۲۰]
راه‌های اثبات
شهادت دروغ از چند راه قابل اثبات است:
- اقرار: فرد اقرار کند و از شهادتی که داده است برگردد.[۲۱]
- گواهی دیگران: افرادی به خلافِ واقع بودنِ شهادتِ شاهدان اولیه شهادت دهند.[۲۲]
- علم قاضی: گاه نیز قاضی از راه‌های مختلف علم پیدا می‌کند که شهادت ادا شده دروغ است.[۲۳] به‌گفته مصطفی محقق داماد (زاده ۱۳۲۴ش)، علم قاضی در این بحث بر سایر ادله مقدّم است.[۲۴]
پیامدهای فقهی و حقوقی
برای شهادت دروغ پیامدهایی ذکر شده است:
نقض حکم صادرشده
به‌گفته شهید اول (شهادت ۷۸۶ق) در کتاب الدروس الشرعیه، در صورتی که دروغ بودنِ شهادتِ شهود قبل از اجرای حکم ثابت شود، حکم قاضی نقض می‌شود.[۲۵] طبق ماده ۱۳۱۹ قانون مدنی ایران نیز اگر شاهد از شهادت خود برگردد یا معلوم شود که بر خلاف واقع شهادت داده است، به شهادت او ترتیب اثر داده نمی‌شود.[۲۶]
جبران خسارت و قصاص
اگر دروغ بودن شهادت پس از اجرای حکم ثابت شود، شاهدان ضامن مالی هستند که محکومٌ‌علیه (کسی که حکم علیه اوست)، پرداخته است[۲۷] و اگر (محکومٌ‌علیه) به قصاص یا دیه محکوم و حُکم آن اجرا شده باشد، شاهدان به قصاص یا پرداخت دیه محکوم می‌شوند؛[۲۸] زیرا در اینگونه موارد سبب (در اینجا منظور عامل اصلی صدور حکم یعنی شاهد دروغ) از مُباشِر (کسی که حُکم را اجرا نموده است) قوی‌تر است.[۲۹]
حبس و جریمه مالی
برخی از فقها با استناد به سیره امام علی(ع) در زمان حکومتش، به زندانی کردن شاهد دروغگو فتوا داده‌اند.[۳۰] بر اساس ماده ۶۵۰ قانون مجازات اسلامی ایران کسی که در دادگاه نزد مقامات رسمی شهادت دروغ بدهد، به زندان[۳۱] و جزای نقدی[۳۲] محکوم می‌شود. این مجازات غیر از مجازاتی است که در باب حدود و قصاص و دیات برای شهادت دروغ ذکر گردیده است.[۳۳]
عدم پذیریش گواهی‌های بعدی
به‌فتوای فقیهان شیعه همچنین شهادت‌های بعدیِ کسانی که در دادگاه گواهی دروغ داده باشند پذیرفته نمی‌شود، مگر آنکه توبه کرده و عدالت‌شان احراز شود.[۳۴]
پانویس
- ↑ شیخ طوسى، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۶۴.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۹، ص۲۶۴؛ ابن‌براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ۵۶۲.
- ↑ نجفی، جواهر الكلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۲۵۲.
- ↑ سوره حج، آیه ۳۰.
- ↑ محمدی اشتهاردی، «ویژگی‌های عبادالرحمن پرهیز شدید از گواهی دروغ و شرکت در مجالس گناه»، ص۱۹.
- ↑ محمدی اشتهاردی، «ویژگی‌های عبادالرحمن پرهیز شدید از گواهی دروغ و شرکت در مجالس گناه»، ص۱۹.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۹، ص۲۶۴؛ مرتاضی و دیگران، «بررسی معناشناختی شهادت زور و ضرورت معرفی عمومی آن در فقه مذاهب خمسه»، ۱۳۹۳ش، ص۱۲۵.
- ↑ شاملواحمدی، فرهنگ اصطلاحات و عناوین جزایی، ۱۳۸۰ش، ص۲۸۷؛ معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۱۶۱، ماده ۶۵۰.
- ↑ سوره حج، آیه ۳۰.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۶۴.
- ↑ امام خمینی، المكاسب المحرمة، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۳۴۴؛ خامنه‌ای، غناء و موسیقی، ۱۳۹۸، ص۳۸.
- ↑ سوره فرقان، آیه ۷۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البيان، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۳۱۵.
- ↑ کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۸۳، ح۲.
- ↑ بروجردی، جامع أحاديث الشيعة، ۱۳۸۶ش، ج۳۰، ص۳۲۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۶۱، ح ۳۳۳۸؛ علامه حلی، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۲۹۷ و ۲۹۸.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۵۶۲.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۵۰۸.
- ↑ طوسى، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴۰.
- ↑ سرخسی، المبسوط، ۱۴۱۴ق، ج۱۶، ص۱۴۵.
- ↑ حر عاملی، هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة(ع)، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۴۲۶؛ حلبى، الكافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۰؛ معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۵۶، ماده ۱۹۸.
- ↑ موسوی گلپايگانى، كتاب الشهادات، ۱۴۰۵ق، ص۴۴۸-۴۴۹؛ حلبى، الكافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۰؛ معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۵۵، ماده ۱۹۱، ۱۹۵، ۱۹۶.
- ↑ حلبى، الكافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۰؛ دیّانی، قانون مجازات اسلامی مُعرَب، ۱۳۹۹ش، ص۸۸، ماده ۱۶۰ و ۲۱۱.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه (بخش قضایی)، ۱۳۸۱ش، ص۴۸.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعية، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۴۳.
- ↑ کمالان، هندبوک کاربردی قوانین و مقررات حقوقی، ۱۳۹۱ش، ص۲۰۴.
- ↑ مرعشی شوشترى، ديدگاه‌هاى نو در حقوق، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ بجنوردى، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۸؛ خویی، مبانی تکملة المنهاج، ۱۴۲۲ق، ج۴۱، ص۱۹۱.
- ↑ مرعشی شوشترى، ديدگاه‌هاى نو در حقوق، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ هاشمی شاهرودی، موسوعة الفقه الإسلامی المقارن، ۱۴۳۲ق، ج۵، ص۲۹۵.
- ↑ معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۱۶۱.
- ↑ معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۱۶۱.
- ↑ معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۱۶۱.
- ↑ ف‍اض‍ل ل‍ن‍ک‍ران‍ی، تفصیل الشریعة (القضاء و الشهادات)، ۱۴۲۷ق، ص۵۹۸ و ۶۱۲.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، المكاسب المحرمة (موسوعة الإمام الخمينی ۱۳ و ۱۴)، تهران، موسسة تنظيم و نشر آثار الإمام الخمينى، ۱۴۳۴ق.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۹۰ش.
- بجنوردى، سيد محمد، قواعد فقهیه، تهران، مؤسسه عروج، ۱۴۰۱ق.
- بروجردی، حسین، جامع أحاديث الشيعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، ۱۳۸۶ش.
- بهبودی، بهرام و مجید دادخواه، «واکاوی فقهی حقوقی مسئولیت کیفری شهادت کذب»، مجله علمی - تخصصی «آراء»، دوره۳، شماره۴، ۱۳۹۹ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة(ع)، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
- حلبى، ابوالصلاح، الكافی فی الفقه، اصفهان، كتابخانه عمومى امام اميرالمؤمنين(ع)، ۱۴۰۳ق.
- خامنه‌ای، سید علی، غناء و موسیقی، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی (نشر فقه روز)، ۱۳۹۸ش.
- خویی، سيد ابوالقاسم، مبانی تكملة المنهاج (موسوعة)، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخویی، ۱۴۲۲ق.
- دیّانی، عبدالرسول، قانون مجازات اسلامی مُعرَب (با آخرین اصلاحات)، تهران، انتشارات میزان، ۱۳۹۹ش.
- سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۴ق.
- شاملواحمدی، محمدحسین، فرهنگ اصطلاحات و عناوین جزایی، اصفهان، انتشارات دادیار، ۱۳۸۰ش.
- شهید اول، محمد بن مكى، الدروس الشرعية فی فقه الإمامية، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۴۱۷ق.
- شیخ صدوق، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۴۱۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، تحقيق وتعليق : لجنة من العلماء والمحققين الأخصائيين، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- طرابلسی، قاضی ابن براج، المهذب، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- طوسى، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
- ف‍اض‍ل ل‍ن‍ک‍ران‍ی، محمد، تفصیل الشریعة (القضاء و الشهادات)، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- کمالان، سیدمهدی، هندبوک کاربردی قوانین و مقررا حقوقی، تهران، انتشارات کمالان، ۱۳۹۱ش.
- مازندرانى، محمدصالح بن احمد، شرح الكافی - الأصول و الروضة، تحقیق ابوالحسن شعرانى، تهران، المكتبة الإسلامية، ۱۳۸۲ق.
- محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه (بخش قضایی)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- محمدی اشتهاردی، محمد، «ویژگی‌های عبادالرحمن پرهیز شدید از گواهی دروغ و شرکت در مجالس گناه»، مجله پاسدار اسلام، ش۲۲۹، دی ۱۳۷۹ش.
- مرتاضی، احمد، علی‌اصغر موسوی رکنی و دیگران، «بررسی معناشناختی (شهادت زور) و ضرورت معرفی عمومی آن در فقه مذاهب خمسه» فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره۳۵، بهار ۱۳۹۳ش.
- مرعشى شوشترى، سيد محمدحسن، ديدگاه‌هاى نو در حقوق، تهران، نشر میزان، ۱۴۲۷ق.
- معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، تهران، معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات، ۱۳۹۲ش.
- موسوی گلپايگانى، سيد محمدرضا، كتاب الشهادات، قم، جناب مقرر كناب، ۱۴۰۵ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الكلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- هاشمی شاهرودی، محمود، موسوعة الفقه الإسلامی المقارن، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۳۲ق.
- هاشمی‌شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بيت(ع)، ۱۳۸۲ش.